Оқулық Алматы, 012 Пікір жазғандар

73
бойынша  табыстарды  төлеу  нысаны,  əдісі  мен  тəртібі  акционерлік 
қоғамның жарғысында немесе заңнамалық актілерде қарастырылған 
ерекшеліктерді ескере отырып, бағалы қағаздарды шығару проспек-
тісінде айқындалады.
Акционерлiк қоғам қоғамның мынадай акциялары бойынша:
1) өз капиталының терiс мөлшерi кезiнде немесе, егер қоғамның 
өз  капиталының  мөлшерi  дивидендтердi  оның  акциялары  бойынша 
төлеу нəтижесiнде терiс болса;
2)  егер  ол  Қазақстан  Республикасының  банкроттық  туралы 
заңдарына сəйкес төлем қабiлетсiздiгi немесе дəрменсiздiк белгiлерiне 
сəйкес келсе не аталған белгiлер қоғамда дивидендтердi оның акция-
лары бойынша төлеу нəтижесiнде пайда болса, дивидендтер т өлеуге 
құқылы емес.
Қазақстан  Республикасының  заң  актiлерiмен  акционерлiк 
қоғамдарға  акциялар  бойынша  дивидендтер  төлеуге  тыйым  сала-
тын  өзге  де  негiздер  көзделуi  мүмкiн.  Акционерлiк  қоғам  заңдарда 
белгiленген тəртiппен туынды бағалы қағаздар, опциондар мен айыр-
басталатын бағалы қағаздар шығаруға құқылы.
Облигация – шығару  кезiнде  айналыс  мерзiмi  алдын  ала  бел-
гiленген,  оны  шығару  шарттарына  сəйкес  облигацияны  шығарған 
тұлғадан  ол  бойынша  сыйақы  алу  жəне  оның  айналыс  мерзiмiнiң 
аяқталуы  бойынша  облигацияның  ақшалай  немесе  өзге  де  мүлiктiк 
балама  түрдегi  нақты  құнын  алу  құқығын  куəландыратын  бағалы 
қағаз (ҚР АК 136-бабы).
Облигациялар  тек  атаулы  эмиссиялық  бағалы  қағаздар  ретiнде 
шығарылады.
Акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған 
коммерциялық емес ұйымдар опциондарды жасаса алмайды.
АҚ  туралы  заңның 33-бабына  сəйкес  мыналар  қоғам  органдары 
болып табылады:
1) жоғары орган – акционерлердің жалпы жиналысы (барлық дау-
ыс беретін акциялары бір акционерге тиесілі қоғамда – сол акционер);
2) басқару органы – директорлар кеңесі;
3)  атқарушы  орган – алқалы  орган  немесе  атауы  қоғамның 
жарғысында белгіленетін атқарушы орган қызметін жеке-дара жүзеге 
асыратын тұлға.
Қоғамның қаржы-шаруашылық қызметіне бақылауды жүзеге асыру 
үшін кемінде үш мүшеден тұратын ішкі аудит қызметі құрылуы мүмкін 
(АҚ  туралы  Заңның 61-бабы).  Ішкі  аудит  қызметінің  қызметкерлері 

74
директорлар  кеңесінің  жəне  атқарушы  органның  құрамына  сайлана 
алмайды.  АҚ  басқарудың  өзге  де  органдарын  құруға  жəне  олардың 
қызметіне заңнамаға жəне акционерлік қоғамның жарғысына сəйкес 
бақылау орнатуға заңнама акционерлерге мүмкіндік береді.
Жарғылық  капиталына  мемлекет  қатысатын  АҚ  басқарудың 
өзіндік  ерекшеліктері  бар.  Заңды  тұлғалардың  жарғылық  капита-
лына  мемлекеттің  қатысуы  бұл,  бір  жағынан  кəсіпкерлік  қызмет 
субъектілерінің жарғылық капиталына тікелей мемлекеттік инвести-
ция  арқылы  оларды  қолдау  болса,  ал,  екінші  жағынан  мемлекеттік 
меншіктегі акциялар пакетін басқару жөніндегі қызмет болып табы-
лады. Бұл бағалы қағаздарды басқару жөніндегі қызметті мемлекеттің 
атынан мемлекеттік меншікке билік етуге уəкілеттілік берілген тиісті 
мемлекеттік органдар, ҚР Үкіметінің шешімімен өзге де мемлекеттік 
органдар жүзеге асырады.
Акционерлiк  қоғамның  жоғары  органы  оның  акционерлерiнiң 
жалпы жиналысы болып табылады жəне бұған қатысу арқылы əрбір 
акционер АҚ басқаруға қатысу жөніндегі өзінің құқығын жүзеге асы-
рады. Акционерлердің жалпы жиналысында қабылданған шешімдер 
тиісті хаттама жасасу арқылы рəсімделеді.
АҚ  туралы  Заңның 36-бабында  акционерлердің  жалпы  жина-
лысының айрықша құзыретіне жататын мəселелер бекітілген.
Акционерлік қоғамның қызметіне жалпы басқаруды директорлар 
кеңесі жүзеге асырады.
Директорлар кеңесінің мүшесі тек жеке тұлғалар ғана бола алады. 
Директорлар кеңесiнiң мүшелерi:
1) акционер – жеке адамдар;
2) директорлар кеңесiне акционерлердiң өкiлдерi ретiнде сайлауға 
ұсынылған (ұсыныс берiлген) адамдар;
3)  басқа  адамдар  (Қоғамның  акционерi  емес  жəне  акционердiң 
өкiлi  ретiнде  директорлар  кеңесiне  сайлауға  ұсынылмаған  (ұсыныс 
берiлмеген)  жеке  адам  директорлар  кеңесiнiң  мүшесi  болып  сайла-
на алады. Мұндай адамдар саны директорлар кеңесi құрамының елу 
процентiнен аспауы керек) арасынан сайланады.
Директорлар кеңесінің айрықша құзіреті заңдарда айқындалған.
Құқықтың  өзге  субъектілерімен  болатын  қатынастардағы 
акционерлік қоғамның мүддесін тікелей қорғайтын орган атқарушы 
орган  болып  табылады.  Қоғам  өзінің  атқарушы  органы  арқылы 
азаматтық құқықтар мен міндеттерді иеленеді.
Атқарушы  орган  өкілеттілігінің  аясына  акционерлердiң  жал-

75
пы  жиналысы  мен  директорлар  кеңесi  шешiмдерiнiң  орындалуын 
ұйымдастыру, сондай-ақ шарттар мен мəмілелерді жасасу, қоғамның 
мүлкіне билік ету, қызметкерлерді жұмысқа қабылдау жəне шығаруды, 
АҚ  өзге  де  басқару  органдарының  айрықша  құзіретіне  жатпайтын 
өзге де мəселелерді шешуді қоса алғанда, АҚ күнделікті ісін басқару 
міндеттері жатады.
Акционерлiк қоғамның атқарушы органы алқалық (басқарма) не-
месе  жеке  дара  (директор,  бас  директор,  президент)  болуы  мүмкiн. 
Өзге лауазымды тұлғалар (директордың орынбасары, қаржы директо-
ры жəне т.б.) жеке-дара атқарушы органның қызметін қамтамасыз ете 
отырып, өздеріне директор ұсынған өкілеттілік шегінде акционерлік 
қоғамды басқару жөніндегі қызметтерді жүзеге асырады.
Азаматтардың  бiрлескен  кəсiпкерлiк  қызмет  үшiн  мүшелiк 
негiзде  олардың  өз  еңбегiмен  қатысуына  жəне  өндiрiстiк  коопера-
тив мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын бiрiктiруiне негiзделген ерiктi 
бiрлестiгi өндiрiстiк кооператив деп танылады.
Өндірістік  кооперативтің  құқықтық  мəртебесі  ҚР 1995 жылдың            
5 қазанындағы «Өндірістік кооператив туралы» заңымен айқындалады. 
Кооператив  мүшелерi  екеуден  кем  болмауға  тиiс.  Өндiрiстiк 
кооперативтiң  мүшелерi  кез  келген 16 жасқа  толған,  кооператив 
қызметінде жеке еңбек қатынаста бола алатын жеке тұлға бола алады.
Өндiрiстiк кооператив мүшелерiнiң мүлiктiк жарналары бастапқы 
капиталды  қалыптастырады  жəне  кооператив  қызметiн  құру  мен 
ұйымдастыруға, сондай-ақ шығындарды жабуға арналады. Мүлiктiк 
жарналардың құрамы мен мөлшерi, сондай-ақ оларды енгiзу тəртiбi, 
жолдары мен мерзiмi құрылтай шартында немесе жарғыда белгiленедi.
Өндiрiстiк  кооперативтiң  мүшелерi  кооператив  мiндеттемелерi 
бойынша заңнамада көзделген мөлшер мен тəртiп бойынша қосымша 
(субсидиарлы)  жауапты  болады.  Кооперативтің  міндеттемелері  бой-
ынша  кооператив  мүшелерінің  қосымша  жауапкершілігінің  шекті 
мөлшері құрылтай құжаттарымен айқындалады, алайда ол коопера-
тив мүшесінің жарнасының құны мөлшерінен кем болмауы тиіс.
Өндірістік  кооперативтің  жоғары  органы  мүшелердің  жалпы 
жиналысы  болып  табылады.  Сондай-ақ,  кооперативтегі  атқарушы 
органның қызметіне қадағалау жүргізу үшін бақылау кеңесі құрылуы 
мүмкін.  Осы  ретте,  бақылау  кеңесі  мен  басқарманың  мүшелері  тек 
кооператив  мүшелері  ғана  бола  алады.  Бақылау  кеңесінің  мүшелері 
бірмезетте басқарма мүшесі немесе кооператив төрағасы бола алмай-
ды.