Білім, білік, дағды тексеру әдісі

1. Мектепте білім, білік, дағды тексеру, бағалау жұмысы оқыту сапасын көтеру мақсатын көздейді. Ол – оқушылардың білім сапасымен қатар оқу еңбегінің сапасын қадағалайды. Мұғалімнен оқушы білімнің олқылығын дер кезінде анықтап, дұрыс бағыт беріп отыруы талап етіледі. Барлық оқу-тәрбие жұмысының табысты болуы білім тексеру және бағалау ісінің шебер ұйымдастырылып, жолға қойылуына байланысты. Сондықтан білім бағалау жұмысы өте мұқияттылықпен жүргізіледі.

Білім тексеру, бағалау жұмыстары оқушылардың оқу еңбегін бақылау жасауды, оларды үйрету мен тәрбиелеуді қамтиды. Бұлардың ішінде бақылау негізгі роль алады, ал үйрету, тәрбиелеу қызметтері онымен бірге жүргізіледі. Сонымен қатар мұғалім өзі қолданып жүрген әдіс-тәсілдерінің қаншалықты тиімді екенін анықтайды.

Үйретуші қызмет білім тексеру жұмысын сынып үшін тиімді етіп ұйымдастыруды көздейді. Мәселен, оқушылардың жауапты зейін қоя тыңдауы, өзінің де сұрақ қоюы, сұраққа жауап қайтаруы, оқу материалын өздігінен қайталауы, сұраққа жауап беруге дайын болуы немесе мұғалімнің түсіндіруі арқылы оқушының өз біліміндегі олқылықтың орнын толтыруға талпынуы – міне, осының бәрі белгілі нәтижеге жеткізеді.

Тәрбие жұмысы оқушыларды жүйелі жұмыс істеуге, тәртіптілікке, ерік-жігерін жұмсау әрекетіне жаттықтырады. Оқушы оқу жұмысына, ой еңбегіне жауапкершілікпен қарайтын болады.

2. Оқушылардың білімі, білігі мен дағдысы сабақтың барлық кезеңдерінде жүйелі түрде тексеріліп отырады. Мұғалім бақылау әдісі арқылы оқушылардың білімді қаншалықты меңгеріп жүргенін анықтайды. Ал, белгілі бір тақырыпты, не тарауды жинақтау , болмаса тоқсандық, жылдық материалды қорытындылау үшін кезеңді тексеру сабағы өткізіледі. Білім не ауызша, не жазбаша тексеріледі.

Жеке сұрақ бір оқушыға арнайы беріліп, белгілі бір материал бойынша кеңінен жауап беру талап етіледі. Бұл сұрақтың тұтқиылдан қойылуы әр оқушыны әрқашанда жауап беру үшін дайын отыруға мәжбүр етеді. Ал, сұрақты кімге беруді мұғалім күні бұрын белгілейді. Бұл әдісті қолданғанда, оқушының білімі толық анықталып, дәл бағаланады, бірақ уақыт көп жұмсалады.

Ортақ сұрақ бірнеше оқушыдан қысқа, бірақ дәл жауап алу үшін қойылады. Бұл әдісті қолданғанда, сабақта көп оқушы сұраққа жауап беріп үлгереді, оқушылардың белсенділігі көтеріледі, тиісті материалды жинақтап, келесі тақырыпқа көшуге қолайлы жағдай туады. Мұғалім әр оқушының сабақ үстінде берген жауаптарының сапасына қарай баға қояды.

Бір мезгілде бірнеше оқушының сұраққа жауап беруге қамтылуын ұйымдастыруға да болады. Мәселен, бір оқушы сұраққа ауызша жауап қайтарып, екі оқушы тақтада жұмыс орындап, бес-алты оқушы карточкамен жұмыс істеп, басқа оқушылар белгілі бір тапсырманы орындауы мүмкін. Бұл әдіс қазір жиі қолданылады. Оның тоқсандық қорытынды баға шығару үшін тиімділігі мол. Алайда мұндай әдістің үйретушілік сипаты кем. Себебі жеке жауап беретін оқушысыныптағы жалпы жұмыстан аулақ қалады. Ал, сынып болса, өз тапсырмасын орындау ісімен шұғылданып отырғанда, жеке сөйлеген оқушының жауабына не тақтада орындалған жұмыс бабына көңіл бөле алмайды. Сондықтан белгілі бір тақырыптың мазмұнын жүйеге келтіріп жинақтау үшін, әр түрлі тапсырмалардың мөлшері, орындалу мерзімі, олардың бір-біріне байланыстылығы әбден ойластырылуы тиіс.

2. Жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын кезең бойынша қалыптастыру әдістері
Сабақта оқу икемділіктерін қалыптастыру процесінің ішкі мазмұнын қалай ашуға болады? Алдымен осы сұраққа жауап ойластырмайынша, сабақ жоспарларын талдап көрейік. Сабақты талдау - өте күрделі процесс. Мұғалім сабақ барысында оқушыларды «тиімді оқуға үйрете алды ма» деген тұрғыдан талдасаймыз. Мысалы, ІІ сынып мұғалімі сабақтың бірінші кезеңінде байланыстырып сөйлеу мен жазудың, өзара бақылау іскерлігінің жай және шапшаң түрлеріне жаттықтырады. Практикада осындай жеке мақсат қалай жүзеге асырылды? Дұрыс жазу минуттары, мақал-мәтелдердің мағыналық мәнін түсіну туралы ауызша баяндау, сондай-ақ соңғы буында, сөз соңында дауысты дыбыстарды жаза білу икемділіктерін бекіту үшін сөздік жұмысын жүргізу кезінде мұғалім машықтандырудың бірізділік принципін пайдаланды. Алдымен, ол жалпы оқу икемділіктерін орындаудың тиімді әдістерін түсіндіріп, сол әдістерді орындау «үлгісін» көрсетті. Жаттығулар өткізіп, оның барысына бақылау жасады. Мұғалім сабақ үстінде оқушыларды басқа икемділіктерге, атап айтқанда, информациялық және интеллектуалдық икемділіктерге (қорытынды жасай білу, талдау, салыстыру, оқулық пен жұмыс) де жаттықтырды.

Бірнеше сабаққа талдау жасау арқылы жалпы оқу шеберліктері мен дағдылары қалыптасуының негізгі кезеңдерін анықтап, оларды бір жүйеге келтіріп назар аудардық.

Жалпы оқу икемділіктері мен машықтарының қалыптасу барысының негізгі кезеңдері мыналар:

1. Оқушыларды қалыптастырылатын икемділіктер мен машықтардың мазмұны және маңызымен таныстыру. Олардың бұл икемділіктерді меңгеру ықыласын туғызу.

2. Негізгі жалпы оқу икемділіктері мен машықтары жөніндегі ереже заңдылықтарды түсіндіру.

3. Жалпы оқу икемділіктерінің орындалу тәртібі «үлгісін» көрсету, оны машыққа айналдыру.

4. Оқу икемділіктері мен машықтарын меңгеру үшін жеңіл жатығулар орындату.

5. Меңгерілген икемділіктерді іс жүзінде қолдану мақсатында жеке және топталған жаттығуларды белгілі бір жүйемен орындату.

6. Машық пен икемділікті қалыптастыруға бақылау жасау және байқалған кемшіліктерді жою.
Бірінші кезең – оқушыларды қалыптасатын икемділік пен машықтың мәні және мазмұнымен таныстыру.

Бастауыш сыныпта оқушылардың әлеуметтік, моральдық соның ішінде, танымдық ықыласы қалыптасатыны белгілі. Осы кезде баланың көптеген психологиялық қасиеттерінің негізі салынады.

Соған байланысты мұғалім алдында оқушылардың икемділіктері мен машықтарын қалыптастыратын әрекеттерді байқай алатындай жұмыстың айқын да қолайлы түрлерін табу міндеті тұрады. Тәжірибелі мұғалім үшін бұл міндеттерді жүзеге асыру қиынға түспейді.

Оқудағы әрбір міндет балаларды қызықтыруы тиіс. Икемділік мазмұнын түсіндіруге оқушылардың өзін қатыстыруға болады. Мысалы, ІІ, ІІІ сынып оқушыларынан «Әңгіме жоспары деген не?» екенін сұрағанда мұғалім бірінші сыныпта әңгімеге жоспар құруға бағытталған істерінен есте қалғандарын жаңғыртуға тырысады. Оқушылар тексті бөліктерге бөліп, ат қойғандарын, содан соң мұғалімнің қойған сұрағына қарай жоспар жасағандарын, сюжетті суреттер бойынша әңгіме құрғандарын еске түсіреді.

Мұғалім ІІ, ІІІ сынып оқушыларын текст мазмұнын жоспар арқылы әңгімелеудің мәнін түсіндіруге осылайша жетелейді.

Екінші кезең – тұтас іс-әрекетті құрамды бөліктерге бөлу. Әңгіме оқушылардың тәуліктік күн тәртібін сақтау икемділігі жайлы болса, онда мұны ұзақтығы және мазмұны, психологиялық сапа-қасиеті жағынан түрліше: ұйқы, жеке бас гигиенасы, тамақтану, ауада серуендеу, экскурсия, ойындар т.б. сияқты атқрылған сан қырлы икемділіктің жиынтығы деп қарау керек.

Күн тәртібінің әрбір сәті бір іс-әрекеттен екінші іс-әрекетке ауыса білу, уақытты тиімді пайдалану және соған оқушының бейімделуі, іс-әрекеттің бір ізділігін, жүйелілігін сақтау сияқты икемділіктерді талап етеді.

ІІ, ІІІ сынып оқушыларының үй тапсырмасын орындау кезінде суретпен жұмыс істеу икемділіктерін қалыптастыру үшін бұл икемділікті мынадай құрамды бөліктерге бөліп, оқушылар іс-әрекетінің жүйелілігі былай анықталады:

І. Кітаптан сурет мазмұнына жақын келетін тексті оқу.

ІІ. Суреттегі оқиғаның мезгілі мен орнын анықтау үшін онымен тұтас танысу.

ІІІ. Суреттің алдымен көзге түсетін бейнелерін қарау.

ІV. Оның соңғы шепте бейнеленген бөліктеріне көңіл бөлу.

V. Балалардың суреттен алған әсерлерін қорытындылау.

Ойлауға негізделген икемділіктердің тұтас топтарын бір мағыналы және нақты іс-әрекет түрлеріне ажырату қиынға түседі. Сондықтан мұғалімдерге көмек беру мақсатында әрбір пән бойынша логикалық ойлау икемділігін қалыптастыруды жеңілдететін нұсқаулар үлгісін жасадық. Мысалы ІІІ сынып оқушыларын қазақ тілі сабағында талдаужасай білу икемділігіне үйрету үшін мыналарды ескеру керек.

1. Сөзді дыбыс пен әріпке талдау (жеке сөздегі дыбыстарды атау, олардың айтылу ерекшеліктерін байқау, дауысты, дауыссыз дыбыстарды, олардың өз ішіндегі түрлерін айыра білу, сөзде қанша дыбыс, қанша әріп бар екенін санай білу).

2. Сөзді буынға талдау (сөздерді буынға бөліп айту және жазу, буын санын анықтау, дауыс екпіні түсетін буынды бөлу, екпін түсіре айту т.с.с.).

3. Сөйлемді талдау (сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерін табу, сөз таптарына талдау, сөйлем түрлеріне талдау).

4. Суреттерді талдау (сурет бойынша әңгіме құру, сурет мазмұнын текст бойынша талдау).

5. Тексті талдау (тексте нүкте, сұрақ, леп белгісі т.б. белгілерді қою).

6. Сөз мағынасын талдау (дыбыс өзгерісіне қарай сөз мағыналарының өзгеруін талдау, мағыналас, қарама-қарсы сөздерді табу).

7. Дауыс екпінін айыра білу (хабарлы, сұраулы лепті сөйлем. Сөйлем мағынасына сәйкес екпін түсіре білу).

8. Сөз немесе сөйлемді талдау арқылы ереже, қорытынды жасауға үйрету.
Жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын қалыптастырудың үшінші кезеңіне, жаднама, заңдылық, алгоритмді түсіндіру жатады. (Мысалы, қайшымен немесе инемен жұмыс істеу тәсілдері). Ережелерді, алгоритмдерді түсіндіргенде, оқушылардың жалықпауы үшін көптеген мұғалімдер ойын сценариін жасап, рольдерге бөліп орындатқызады. Мысалы, мұғалім оқушылардың күн режимін орындаудағы психологиялық ерекшеліктерін байқау мақсатында жаднама, ереже, заңдылықтар арасындағы айырмашылықтарды түсіндіру үшін рольге бөліп, қиын ойын өткізеді.

Егер икемділік пен машықтың үлгісі көрсетілсе, онда оқушы оның мәнін терең ұғынатын болады. Демек, оқушыларға икемділік пен машықты қалыптастыратын іс-әрекеттің орындалу тәртібін үйрететін кезең – төртінші кезең. Мысалы, оқушының партаға қалай отыруы керектігін бейнелейтін плакат мұғалімдердің бәріне белгілі. Ал, біздің сөз етіп отырған мәселенің тұрғысынан алғанда, яғни жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын қалыптастыру ісінде бұл плакатты пайдаланудың маңызы ерекше. (Мысалы, мұғалім оқушылар жазуға кірісер алдында, «Балалар, маған қараңдар!»деп, оқушылар назарын өзіне аударады да, әлгі плакатты нұсқайды. Оқушылар сол сәтте мұғалімнің үнсіз айтқанына түсінеді.)

Қазақ тілі сабағында оқушылар түрлі кесте-өрнек үлгілерімен танысады. Мысалы, сөз құрамы мен сөз таптарын өткенде мынадай кесте-өрнектер пайдаланылады:

Немесе хабарлы, сұраулы сөйлемдерді мынадай қарапайым өрнекпен түсіндіруге болады:

2.______________________________.

3.______________________________?

4.______________________________.

Әрбір икемділік бойынша оқушыларға көрсетілетін үлгілерді таңдау да – шығармашылық жұмыс, сондықтан кейбір мұғалімдер алғашқыда қиындықа кездеседі. Бірақ кейіннен қажетті үлгілер мен көрнекі құралдар қорын жинап тәуір нәтижеге жетеді. Біз оқу икемділіктерін қалыптастыру мақсатындағы тәжірибе барысында мынаны байқадық: белгілі бір икемділікті орындау үлгісін көрсету оқушының оқу еңбегінің ретін және оның орындалу мақсатын тез түсінуіне мүмкіндік береді.

Икемділіктер мен машықтар қалыптастырудың келесі бесінші кезеңінде оқушылар алдымен үлгі бойынша жұмыс істейді, кейін шығармашылық деңгейде өз бетімен жұмыс істеуге машықтанады. Бұл кезеңде оқушыдан ереже, таблица, сурет, сызбаға негізделген тірек материалдарды еске түсіру, жаңғырту талап етіледі. Сондықтан дайындық жаттығуларын бастамас бұрын, мұғалім оқушыларға олардың ойлау қызметін жеңілдету үшін алдын ала даярланған жоба-сілтемелер мен бағдарды ұсынады. Олар оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес, түсінікті, қарапайым болуға тиіс.

Үйрену, байқау жаттығуларын орындау кезіндегі қызмет әр түрлі болады, солардың бірі – талдау –дәлелдеу (І, ІІ сыныптарда-түсіндірмелі жазу, ІІІ, ІV сыныптарда-дәлелдей отырып жазу). Мысалы, «үшінші сынып оқушылары біріккен сөздер тақырыбын өткен кезде, алдымен сөйлемнен біріккен сөзді табамыз, содан соң сол сөздердің қандай түбірлерден тұратынын ажыратамыз, түбірлерді жазып, араларына ажырату белгілерін қоямыз»,- деп талдайды.

Түсіндірмелі жазу жүйесімен қатар дайындық және байұау жаттығуларын орындау кезінде мұғалімдер оқушылардың ақыл-ой қызметін жандандыру құралдарының басқа да түрлерін пайдаланады.

Жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын қалыптастыру процесінің алтыншы кезеңі - өз бетімен жаттығу комплексін қамтиды.

Бұл кезеңде оқушының икемділіктер мен машықтарды қалай меңгергендігі және оларды қалай қолданатыны байқалады. Осы кезеңнің бір ерекшелігі сол – жаттығу жұмыстары меңгерілген икемділіктерді бекітуге, одан әрі жетілдіре түсуге бағытталады.

Оқушының сабақтағы іс-әрекетін, қызметін ұйымдастырудың айқын жоспары енді бұрынғыдай талдап түсіндірілмейді, тек қана оқушы қандай жағдайда не істеуі керектігіне қысқаша нұсқау беріледі. Тәжірибе жүргізілгенсынып мұғалімдері дайындық және байқау жаттығуларымен қатар оқу-ұйымдастыру, оқу-информациялық, интеллектуалдық, коммуникативтік икемділіктерін бекіту мақсатында шығармашылық жаттығулар үлгілерін де жинақтап дайындайды. Мұндай жұмыстың көп пайдасы болады.Ол кез келген жаттығуды пайдалана салудан сақтандырады. Мысалы, мұғалім оқушылардың жаттығуды өз бетімен талдай алатындықтарын байқаған соң, «жұмысты неден бастаймын, одан соң не істеймін, жазылғанды қалай тексеру керек?» деген қорытындыға негізделген тапсырма береді. Талдауды осылай ұйымдастыру арқылы оқушы оқу еңбегі ретін қатаң сақтау керектігін түсінеді.

Тағы бір мысал, І-ІІІ сыныптарға арналған қазақ тілі оқулықтарындағы жаттығуларда көбіне «көшіріп жазыңдар» деген тапсырма беріледі. Сондықтан мұғалім оқушыларды көшіріп жазу машығына үйрету үшін, сөздің графикалық бейнесін есте сақтауды қамтамасыз ету мақсатында, алдымен оларды орфографиялық байқағыштыққа үйретіп, мына ережелерді мүлтіксіз орындауды талап етеді: 1. Сөзді оқы; 2. Әр сөздің жазылуын қара; 3. Жазғаныңды тексер.

Үнемі жүргізілген жаттығулардың нәтижесінде оқушылар сөзді ғана емес, сөйлемді түсініп, дұрыс көшіре білуге үйренеді.

Тәжірибе жұмысы кезінде жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын меңгеру жолдарын одан әрі жалғастыру үшін мұғалімдер оқушылардың өз бетімен орындауларына тиісті жұмыстарына мынадай талап қояды:

1. Мұғалім берген түсінікті саналы қабылдап, дұрыс бағдарлау;

2. Жұмысты өз бетімен жоспарлау;

3. Жұмысты басқаның көмегінсіз орындау.

Осы өлшемдерді басшылыққа ала отырып, мұғалімдер өз жұмыстарында оқытудың саналылық, белсенділік, өз бетімен орындаушылық принциптерін іске асырады, үздіксіз жаттығу арқылы икемділіктің дамуына жетеді. ІІ сыныпта қазақ тілінен тыныс белгісі қойылмаған сөйлемдерді ажырату үшін, алдымен сөйлем деген не екені, әр сөйлемнен кейін қандай тыныс белгісі қойылатыны, әр сөйлемнің бірінші сөзі бас әріппен басталып жазылатыны еске түсіріледі. Сондай-ақ оқушылар сөйлем соңында дауыстың бәсеңдейтінін де білулері тиіс.

Мұғалімдер оқушыларда, әсіресе, тез оқу, жазу, есптеу машықтарынқалыптастыруға көбірек көңіл бөледі. Бастауыш сыныпта әдетте текст сабақта бірнеше рет оқылады. Осыған байланысты мұғалімдер алдында «қайткенде оқу әдістерін қайталамауға, баланың ықыласын төмендетпеуге болады?» деген сұрақ тұрады.

Сабақта әңгімені, тексті оқытудың әр кезеңі жаңа тапсырма, жаңа міндет жүктейді, сондықтан тексті оқыту үстінде оқушылар еңбегінің шығармашылық деңгейін бағдарлау үшін оқудың түрліше әдістерін: жалғастырып оқу, тізбектеп оқу, іріктеп оқу, білімге және рольдерге бөліп оқу, мұғалім мен оқушылардың алмасып оқуы, ақырында, белгіленген нормаға байланысты уақыт белгілеп оқу сияқты түрлерін қолдану керек.

Жаңа сабақ үстінде мұғалім тексті іштей оқу, сұраққа сәйкес жауапты текстен тауып оқу, салыстырып бөлімдерге ат қойып оқу сияқты оқу әдістерінің түрлерін пайдаланады. Жақсы және орташа оқитын оқушылар кезектесіп оқиды. Әрқайсысына жылдамдық нормасына байланысты оқу міндеті жүктеледі. Тексті оқу барысында олардың көру, есте сақтау қабілеттерін жетілдіру, дамыту сияқты мақсат та қойылады. Мысалы, сабақ үстінде «Бір де бір сөзді өзгертпей кім айта алады?» ойыны өткізіледі.

Жұмыстың мұндай түрлері көп, мысалы, өлеңнің 1-2 шумағын сыныпта жаттап үйретуге болады; сынып тақтасына сөз немесе сөйлем жазып, оқушыларға оқып беріп, есте қалдыру міндетін шешуге болады. Жазу дереу өшіріліп немесе тақтадағы шымылдықпен жабылады да, оқушылар көргендерін дәптерге жазады.

Осындай жұмыстарды орындау үстінде дыбыстарды дұрыс айту, оқу қарқынын жеделдету, тыныс белгілерін сақтау, дауыстап оқу, кейіпкерлер мен автордың сезімдерін, көңіл-күйлерін дауыс екпіні арқылы білдіру, оқылған үзіндінің мазмұнын баяндай білуге төселдіру сияқты икемділіктерді қалыптастыру іске асырылады.

Оқушы оқу техникасын толық меңгеріп, оқу жылдамдығын арттырғанда ғана тексті түсініп, қатесіз оқуға мүмкіндік туады. Оқушы оқу техникасын меңгере білгенінен гөрі оқығанын түсінгеніне, білгеніне қуанады. Тез оқу икемділігі оны тез жазуға, жалпы рухани дамуының өсуіне жетелейді. Тез жазуға үйренген оқушы жазылғанның мазмұнын түсінуге, негізгі ойды меңгеруге, жазғанын тексеруге мүмкіндік алады.

Белгілі психолог В.А.Крутецкий жоғарыдағыдай жұмыстардың тиімділігі мына шарттардың орындалуына байланысты болады деп көрсетеді:

а) оқушы не істеу, қандай нәтижеге жету керектігін білуге, бір-біріне ұқсамайтын текстер мен мысалдарды орындауға тиіс; ә) өз жұмысын соған ұқсас үлгімен салыстырып, қатесін түзетуі қажет; б) жұмыстың толық орындалғанына көзін жеткізуі керек; в) белгіленген икемділікті меңгеру барысында үзіліс болмауы шарт.

Жалпы оқу икемділіктер мен машықтарын қалыптастырудың қорытынды кезеңі олардың қалыптасуын тексеру және анықталған кемшіліктерді жою. Икемділіктер мен машықтардың әр оқушыда қай деңгейде қалыптасқанын ұстаз білуге тиіс.

Оқушының оқу әрекеті тұрақты және тиімді үлгі ретінде қалыптасты ма? Егер оқушының оқу еңбегінде икемділіктер қалыптаспаса, оның себебі неде? Бұл кемшілікті жою үшін не істеу керек?

Жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын қалыптастыру барысында бақылаудың үш бағыты бар:

1. Мұғалімнің оқушы қызметін қызметін тексеруі.

2. Оқушылардың бір-бірінің оқу еңбегін тексеруі.

3. Өзін-өзі бақылау.

Оқу икемділіктері мен машықтарының қалыптасуын тексеру оқушының оқу әрекетінің әр кезеңінде өткізіледі, ал оның формасы мақсатқа сай түрліше болады І сыныпта мұғалімдер оқушы икемділіктерінің қалыптасу деңгейін бақылау үшін түрлі ойындар өткізеді. Мысалы, ұстаз түрлі ойындар өткізу арқылы оқушылардың көпшілігінің оқу құралдарын сабаққа дайындап, пайдалануын қалай меңгергендіктерін тексереді.

Оқушылардың икемділіктері мен машықтарын бақылау үшін оған арнайы уақыт бөлу керек. Ол үшін сұрауға кететін уақытты ұзарту керек пе? Жоқ, олай емес, өйткені жаңа материалды түсіндіріп, бекітуге уақыт аз қалатыны тәжірибе барысында анықталды. Сондықтан осы жұмысты сыныптан тыс уақытта ұзартылған күн топтарында өткізген тиімді.

ІІІ, ІV сынып оқушыларында оқу икемділіктері мен машықтарының қалыптасу деңгейлерін төмендегі кестеден көруге болады.

Кестедегі шартты белгілер: ж – икемділіктер мен машықтар жүйелі түрде байқалады; о – икемділіктер мен машықтар орташа түрде байқалады; н – икемділіктер мен машықтар нашар түрде байқалады; н/ж – икемділіктер мен машықтар нормадан жоғары түрде байқалады; н/с – икемділіктер мен машықтар нормаға сай түрде байқалады; н/т – икемділіктер мен машықтар нормадан төмен түрде байқалады.

Бұл әдіс мұғалімге оқушылардың белгілі бір топтағы оқу икемділіктері мен машықтарының қандай деңгейде екендігінен мәлімет береді және машықты әрі қарай қалай дамытуды ойластыруына мүмкіндік туғызады.

Сонымен, жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын қалыптастыру және оны тексеру үшін қолданылған әдістер мен тәсілдер өз нәтижесін берді. Қазіргі дидактика және жеке пән методикасы жөніндегі ғылыми еңбектерде бұл жұмысты, ең алдымен, логикалық икемділіктен бастау керектігі айтылған. Бірақ бұл шаралар оқу-ұйымдастырушылық, оқу-информациялық және оқу-коммуникативтік топтарға жататын икемділіктер мен машықтардың қалыптасуын тексеруді жоққа шығармайды, өйткені олар шартты түрде жеке-жеке аталғанымен, бір-бірімен тығыз байланыста болады.

Өзін-өзі және өзара тексеру, бақылау икемділіктері мен машықтарын қалыптастыру үшін практикада қолданылған жұмыс формалары мыналар: жолдасының ауызша жауабына талдау жасату, орындалған жұмысты тексерту. Ал, оқушының берген түсініктемесі, талдауы, көзқарасы жүйелі, бірізді болуы үшін мына ескертпелерді, талдау жоспарын пайдалану ұсынылады. Мысалға жолдасының берген жауабына талдау жасау жоспарын келтірейік.

1. Берілген жауап мұғалім қойған сұраққа сай ма?

2. Қойылған сұраққа жүйелі жауап берілді ме?

3. Жауап мысалдар және деректер арқылы дәлелденді ме?

4. Жауап бергенде қателік жіберілді ме, жіберілсе, олар қандай қателіктер еді?

Оқушылар өзара тексеруге жаттықтыру, жоғарыда мысалға келтірілген жоспарларды пайдалана отырып тексеру, талдау оқушылардың танымын дамыту процесіндегі өзара қарым-қатынасына оңтайлы психологиялық өзгерістер енгізеді. Оқушы өзінің жауабын жолдасы тексеретінін біліп, өз жұмысына жауапкершілікпен қарап, қателеспеуге тырысады.

Үй тапсырмасын тексеру үшін мынадай жаднама пайдаланылады:

1. Үй тапсырмасын кім орындамаған – қазақ тілінен (ІІІ, ІV сыныптар)?

2. Үй тапсырмасы не себепті орындалмаған?

3. Үй тапсырмасын орындауда оқушы қандай қиыншылыққа кездескен?

4. Жолдасына қандай көмегі болды?

Жұмыс қорытындысын осылайша өзара тексерумен қатар, бір партада отырған оқушылардың бір-бірінің жұмысын тексеруі практикада кеңінен қолдау тапты. Ол үшін мұғалім алдын ала оқушыларды қабілетіне, өзара үйлесушілігіне қарай отырғызады. Бұлай топтағы негізгі мақсат оқушылар дүниетанымдық қатынаста бір-бірін толықтырылып, өзара көмек көрсетулеріне жету. Алайда дүниетанымдық процесті қалыптастырудан туындайтын қиыншылықты өзара көмектесу арқылы жеңу істелген жұмысты өзара тексеруді қажет етеді, демек, мұғалімге тапсырма бұрын, жазылған диктантты тексеріп, кеткен қателерді түзету т.б. Осылайша өзара тексеру нәтижесінде оқушының ойлау қабілеті, оқуға деген ынтасы артады.

Оқушылардың жаңа сабақты түсіндіре салысымен «жақсы ұғындым, бәрін білемін» деген пікірі кейде жаңсақ болуы мүмкін, мұндай қолайсыз жағдайды болдырмау үшін оқушыларды өз жұмысын бағалау икемділігіне үйрету керек.

Тәжірибе барысында мұғалімдердің жүргізген тұрақты жаттығу жұмыстарының нәтижесінде ғана бұл міндетті жүзеге асыруға болатынын байқадық. Төменде тәжірибе жасалған сынып мұғалімдерінің пайдаланған кейбір тәсілдерін баяндап отырмыз.

Қазақ тілі (ІІ сынып). Ойын: «Кім көп сөз біледі?»

1. Сөздің соңында «і» дауысты дыбысы жазылатын 5 сөз және соңғы буыны «і» дауысты дыбыстан басталатын 5 сөз ойла.

2. Ол сөздерді дәптеріңе жаз.

3. Орындалған жұмысқа баға қой, тексеруге парталас жолдасыңа бер.

4. Бірлесе отырып қойған бағаны тақтадағымен салыстыр.

«5» бағасы – барлық 10 сөз дұрыс табылған және жазылған болса; «4» - сөз оннан кем болса және жазылғанда қатесі болса; «3» - азғана сөз (4-5) табылса, жазғанда қате көбірек жіберілсе; «2» бағасы – табылған сөз төрттен аспаса, жазғанда қателер жіберілсе қойылады.

Қорытынды шығаруға оқушылардың бәрі қатысады. Мұғалім өз дәптеріне нәтижені өзін-өзі бағалаудың мына сияқты топтарына бөлініп жазады (оқушыларға жарияламайды).

1-топ – жұмысын жоғары бағалаған оқушылар.

2-топ – жұмысын дұрыс бағалаған оқушылар.

3-топ – жұмысын төмен бағалаған оқушылар.

Сонымен, оқу процесі кезінде баға беру іскерлігіне жаттығу арқылы және сынып ұжымының бағалауы нәтижесінде оқушылар өзін-өзі бағалау икемділігіне үйрене бастайды.

Тәжірибе барысында өзін-өзі бақылау икемділігін қалыптастыру үшін төмендегідей бір топ машықтарды жүзеге асыру керектігін байқадық:

- Жұмысты үлгімен салыстыра білу. Мұнда жазу үлгісін, оқушылардың таза, көркем, сауатты жазылған дәптерлерін, бұрын жазылған шығарма, мазмұндама үлгілерін пайдалануға болады;

• 
  Өз жұмысын тексеруді мүмкіндігіне қарай жұмыс барысында-ақ бастауға үйренуі тиіс;
  
• 
  Оқулықтағы ереже, сурет, сұрақтар, мысалдарды пайдалана білу керек. Сондай-ақ оқулық бетіндегі шартты белгілерді айыра білу де оқушының өз жұмысын тексеруіне көмектеседі;
  
• 
  Көп мағыналы сөздерді қолданғанда сөз емлесінен қате жібермеу үшін түрлі сөздіктерді пайдалана білген жөн;
  
• 
  Өрнек, кесте, ережелерді дұрыс ажырата білу керек;
  
• 
  Талдау жоспарын жасап, оны тапсырманы орындау кезінде пайдалану,, есте сақтау, тез оқу сияқты әдістерді меңгеру.
  

ІІІ сыныпта оқушының өзін-өзі тексеру икемділігін бекіту үшін «Мен күн режимін қалай орындаймын», «Мен сабаққа қалай даярланамын», «Кезекшілік міндетті қалай атқарамын», «Мен сыныпта сабақты қалай тыңдаймын» тақырыптарында әңгіме өткізіледі. Жұмыстың осындай түрлері үлгілі оқушыларды өзінің оқу қызметін одан әрі жақсартуға жұмылдырып жетелесе, нашар оқитын оқушылардың жолдастары алдындағы жауапкершілігін сезінуіне көмектеседі. Сөйтіп, біз жалпы икемділіктері мен машықтарының қалыптасу процесінің барлық жеті кезеңін бақылау және тәжірибе жасалған сыныптарда кездескен, байқаған мысалдармен дәлелдей, тұжырымдай отырып көрсетуге тырыстық.

Оқушыларда жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын қалыптастыру кезеңіне талдау жасағанда мынадай қорытындыға келдік:

1. Белгілі бір икемділікті толық, кезең бойынша қалыптастыру – тек икемділікке жаңадан үйрете бастағанда қажетті жағдай.

2. Икемділіктер мен машықтарды тұрақты қалыптастыру процесі ұзақ уақытты қажет етеді. Есте болатын жайт, жаттығуларды жиілетіп, күрделендіріп беруден гөрі тұрақты, белгілі бір жүйемен орындатқан тиімді.

3. Тәжірибе көрсеткеніндей, мұғалім жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын қалыптастыру ретін жақсы меңгерсе және бұл жұмысты белгілі жүйемен, кезеңге бөле отырып жетілдірілсе, жұмыс нәтижелі болмақ.

Жалпы оқу икемділіктері мен машықтарын қалыптастыру кезеңін толық әңгіме еттік. Өйткені осы процесс арқылы ғана оқушының оқу еңбегін тиімді ұйымдастыру жөнінде мектеп реформасы алға қойып отырған міндеттерді шешуге болады.