Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы 2 Том

жүктеу 1,74 Mb.

бет	8/18
Дата	20.11.2018
өлшемі	1,74 Mb.
	#21912

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 ... 18

Түйін. М-Ж. Көпеевте қалыңның екі: қалың да, қалың мал түрі де қоланылған. Қалың (толстый) атауы қызға берілетін ақшаның мөлшерін анықтаған да қалым аталған. Қалың (толстый) қалың малдың атына да ауысқан. Былайша айтқанда алғашқының атын қабылдап алған. Қалың (метрологияға жатады), таза байлықтың, қанаудың әсерінен шыққан. Кейіннен халықтың дәстүріне айналған. Қалың мал жиырма, ілу (елу – деп жүр – А.Қ.), тоғыз сияқты сандармен де байланысты.

Жиырма. Ілу Тоғыз. 1. «Ілуінен» қашып, ешкім қызын айттыра алмай, қызының алды қырыққа келген (М-Ж. 6 т. 202 б.). 2. Менің қызымды алатұғындарың өз шешесінен басқаға ілу қылушы болмаңдар! – деген (М-Ж. 6 т. 202 б.). Л. Будагов: Қырғыздар қалым туралы сөз болғанда жиырма – деп айтатын болған. Мысалы: қалымға неше жиырма береді екен. Әдеттегідей алтыдан артық берілмейді жиырма деген қалымның саны мынандай: 4 бие (құлындарымен) – құлынды бие, = 12; екі құлын, екі бие - төрт тай; екі құлын, екі бие 3 жастағы құнажын, құнан, барлығы жиырма санын толтырады. Сиыр мен жылқы бірдей жүреді. 60 қой (тоқтылар) жиырма деп есептеледі. 4 – атан түйе – 1 жиырма. Сол сияқты, қалымнан басқа күйеу екі түрлі сыйлық: бас жақсы – 9, аяқ жақсы – 9 беруі керек. Бас жақсы – 9 түйе. Аяқ жақсы – 1 түйе не сиыр, мылтық. Бұрындар бас жақсыға құл атаған. Кедейлер (1 – сі) бас жақсы – 1, 2 – түйе не жылқы. (2 – сі) Аяқ жақсыға ат не сиыр, халат, 1-шісіне де ат не сиыр, 2 – шісіне сиыр не қой, ешкі берген. Қалымды толық не жартылай төлеген күйеу бала қайын жағының риза қошын алып, аяқ жақсыны күйеудің өзі бірінші рет қалыңдыққа бара жатқанда апарады. Ал, басқа жақсы ілу – деп аталады. Қыз бен жігіт күймеге кіріп алады. Онда күйеу қалыңдықтың жанында болады, не 3 күнге болған сияқты рұқсат алады. Ата-анасы байқамағансыйды – деп жазды. Араб графигінен аударған, транскрипциясын жасаған – А.Қ. [212, б.360]. Ы. Алтынсарин алғашқы құда түскеннен кейін екі -үш жыл өткен соң күйеудің ата-аналары күйеуді қымбатты кәделерімен қалыңдығына жібереді, – бұл кәде «ілу» – деп аталады дейді [217, б.176]; [208, б.80]. Сол сияқты Е. Жанпейісов: қыз жасауы жиырма бестен, бас жақсы деп тек сәукелені емес, қыз жасауының басы ретінде берілетін өзге де әр түрлі затты айтатын болса керек – дейді [215, б.119]. Бесжақсыны қалыңдығының сәукелесіне арнап, күйеу беруге тиісті – дейді Алтынсарин [217, б.174].

Түйін. Қыздың жасауына берілетін кәделердің түрлері жиырма, ілу (кейде елу деп жүр), тоғыз бұлар бір-бірімен мағынасы жағынан да, әдет-ғұрып, ішкі заңдылығы жағынан да тығыз байланыстылығы көрінеді. Мысалы, Түйеден – елу, аттан- елу, тай тұяқ жамбыдан – елу. Не болса, ол болсын, елу түрлі қылды. Сиырдан – елу, қойдан –елу, ешкіден – елу, аң терілерінен де – елу (М-Ж. 9 т. 297 б.). Жиырма қазақ ұғымында онша қасиетті санға жатпайды. Ал, неге жиырма санына тоқталғаны белгісіз. Жалпы алатын қалыңның санын көбейту мақсатында дөңгелектей салған болулары керек. Қалың мен қалым фонетикалық алмасуға түскен түбірлес сөздер. Ң үнді дыбысына тілдері келмегеннен кейін орыс жұртының м үнді дыбысына алмастырып айтқанынан қалыптасып кеткен сөз сияқты. Ілу иыққа қымбат ішік ілуден шыққан сөз сияқты. Ілу жалпы бір нәрсе алу мақсатындағы ишарадан (номекать) туған сияқты. Ілу мен қарғы бау қызға жіп тағу сияқты алғашқы қалыңның түрлері сияқты. Жиырма санына қараған да қазақ ұғымында тоғыз саны анағұрлым қасиетті сан деп есептеледі. Қазақта қырық матау, қырық жеті (Нағашысы жиенге қырық серкеш беру керек) Сан есімдері киелі саналған. Мысалы, Мұнан бұрын қазақта қырық жетіден басқа қалың мал ауызға алынып аталмаған (М-Ж. 9 т. 297 б.). Осы орайда Г. Смағұлованың кейбір сан есімдер фразеологиялық вариант жасауда ұғымның өлшем есебі және саны ретінде жұмсалады – деген пікірін келтіргенді жөн санадық (Фразеологизмдердің варианттылығы. - Алматы: Санат. 1996. 55 б.). Қырық жеті. Бұхара, Қоқан хандықтары өздеріне қараған көшпелі жұрттан зекет алған. Сонда қазақтың қызынан да зекет алды. Бұлар: «Мал есебінде күйеуге беріп, қанша мал алады», – деп, жолын тосып тұрып, малын шұбыртып санап, сол көшкен ауылда қанша бойжеткен қыз бар, соны құрттай санап, қалың малы «қырық жеті мал» – деп, сол есеппен қыздан зекет ала бастаған соң, қазақ бойжеткен қызға қатын киімін кигізіп, мұны сарттың зекетшілері біліп: «Қатын екенін, қыз екенін емшегінен танимыз!» – деп, жаулықты әйел көрінсе, емшегін ұстап, байқап өткізетұғын болды (М-Ж. 8 т. – Б. 229).

Тоғыз. – тур. دوكوزдогузъ, дж. тат. توقوز, توقز, تغوزдевять, طقسان, طوقسان тоќсан, изъ уйг. алт. اون طوقس тоғыз он) девяносто (число у монголовъ считалось священнымъ: предметы или подарки представляемые хапу, состояли изъ 9 штукъ, и 9 предметовъ одного рода могли быть взяты или одинъ разъ или три раза, - см. агл. переводъ Баб. стр. 83 примч. 3. – Обычай этотъ перешелъ и къ утрецкимъ племенамъ, къ татарамъ и киргизамъ, как напр. у Баб. стр. 99 говорится: сыйѓа 9 ат жєне 9 кесек мата єкелді (принесъ въ подарокъ 9 лощадей и 9 кусковъ матеріи. По этому у перс. писателей весьма часто число 9 безъ всякихъ прибавленій принимается въ значеніи: дара подарка, какъ напр. Въ Заферъ – Намэ, листъ 230; рєсімді жасап болѓаннан кейін ‰ш рет 9-дан ат єкеледі сонда жиыны 27 ат «Сапарнамада» монѓ. шаѓатай. тоун, тоғыз конюшня* (ат ќора) деген маѓынаны берген екен. Конюшня* – Помещение для лощадей (ТСРЯ, 1999: 294). Конюшня-тоѓыз ±ѓымымен ќабаттасуында мєн бар сияќты. Ат ќора кµптік ±ѓымдаѓы зат атауы. Демек, бірнеше-бірнешеу деген сандыќ жинаќылыѓы жаѓынан тоѓызѓа жуыќтауы м‰мкін. М‰мкін «ат ќора» деген 9 жылќы мен 9 мал ±стайтын жер шыѓар дейді Будагов. Бір ќызыѓы конюшня лексиконы ќазаќ аќындарында да кездеседі. Есігін конюшняныњ б±зып кіріп, Шыѓардым бірі рысак, бірі жорѓа (Балуан Шолаќ, 324); Бұдан әрі Будагов татарлар к‰ні-б‰гінге дейін тоѓон ќалыњдыќтыњ 9 заттан: кµйлек, ішкиім бұйымдарын айтады т.б. Ал, ќырѓыз. 9 бас мал немесе 9 т‰йе, жылќы бастатќан заттар; сол сияќты тогузъ хан мен сұлтандардыњ ќылмысты істі ж‰ргізгені ‰шін айыпкерден алатын алым, жєбірленушіге б±л алымнан онша ештењке тие ќоймаѓан. – Ильминский. Шаѓатайлардыњ салт-дєст‰рі бойынша тойда, жиында аяќќа ќ±йылѓан шараптыњ бір тамшысын тµгіп алса, 9 аяќ ішуіне тура келген. Егер де бірнеше тамшы тµгіп алса, немесе бір аяќ шарапты тµгіп алса 30 аяќ ішетін болѓан (Ильминский осы арада бірнєрсені ±мытып отырѓаны байќалады. Шаѓатайлар кµне дєуірде аттыњ ‰стінде отырып, аяқќа ќ±йылѓан шараппен жарысќан, шарапты шайќап тµгіп алса айыпќа таѓы да шарап ішкен. - А.Ќ.) б±л дєст‰р Мір єлі-Шердіњ µлењінде кµрініс те тапќанын жазады (Будагов, 1869: 751); дж. тат. توقوز девять дж. توقوش тоқұш 1) битва, драка (отъ طوقمق тоќмаќ, ). 2) челнокъ ткачей (отъ توقمق п. ماكوي جولاءي Ценк. Изъ SL ) 3) служеніе, изъявленіе преданности (خدمه ibid (400); dokuz , dohuz, тоќуз, tokuz т‰ркі., т‰ркм., ±йѓ., тоѓыз., ќаз., тоѓуз., ккалп., ќ±мыќ., сал. Doqus Как. Voc. 192; тос тува диал., тöс тув.; туѓыз ќазан., тоѓыс хак., туѓыз тат., туѓыз баш., туќыз тат. диал., тоќоз ±йѓ. диалек., togos, togos койб., dєhєs тоф., доккуз єзер., тоќќіз µзб., доќѓуз т‰ркм.;

Тоѓыз – барлыќ дереккµзде тоѓыз; 9 бµлшек, 9 бµлік – Bodr;
Тарих. Тоѓыз (сыйлыќ немесе айып п±л, 9 бас (мал); ќаз.=ќырѓ;
Сансыз ±йѓ. диалек. Le Gog (маќал).

Доќуз ~ доќќуз ~ тоќуз ~ тоќќуз т.б. Dl. 474b. –ѓуз, –gez сµз жасаушы ж±рнаќ (кµптік - ±жымдыќ) ретінде де ќарастырады. Немесе, сек-киз `сегіз` лексеманыњ ќалдыѓы дейді. Тоѓыз саныныњ кµптеген елдерде µзініњ т‰рлі символикалыќ мєні мен маѓынасы болѓан. Кµне б±лѓарларда tõvir `тоѓыз`, т^ь виремь (tõvir `єm`) `тоѓыз`. Доќуз архитипін Г. Дёрфер tokkaz деп ќалпына келтіреді. Ал, Г. Рамстед т‰ркілік тоѓыз `тоѓыз` монѓ. toqur ~ tokir `иілмейтін саусаќ` дегенмен байланыстырѓысы келеді, соңѓы -z, дыбысын автор sekiz анологиясы бойынша т‰зілгенін айтады. О. Прицак–quz toquz дегендегі ±жымдыќ (кµптік) кµрсеткіш дейді -ыз, -із туралы екі ±дай пікір барлыѓы айтылды - автор). Сол сияќты ру-тайпа: TuХsi, Toksoba (= toХs) – oba деп ќарастырады. З. Гомбоц tokuz, Р.Р. Поппе чув. тãхãр басќа т‰ркі тіліндегі бар формамен салыстырады [220, б.255-256].

Ќ±рбанѓали Халид бєйгеге кµбінесе тоѓыз тігіледі. ¤збектіњ кµне рєсімі бойынша тоѓыз ж±лдыздыњ есебімен алынѓан да єр тоѓыздыњ µзіндік дєстүрі, ѓ±рпы болѓан. Бєйге басы жамбы, яѓни т‰йе тіксе, оѓан сегіз мал не б±йым ќосып тоѓыз ету керек – дейді. «Тоѓыз тайтабаќ м±ны «тоѓыз жамбы» – деп атаушы еді. 1. Тоѓыз т‰йе; 2. тоѓыз ќ±лынды бие; 3. тоѓыз кілем; 4. тоѓыз мауыты кілем; 5. тоѓыз торѓын киім; 6. тоѓыз маќпал киім; 7. тоѓыз тон; 8. тоѓыз шапан; 9. торпаќ тоѓызы да тоѓыз б±йыммен жєне бір жетім*; жиыны «жу-жу» (тоѓыз-тоѓыз) еді. Мереке 1847 жылы µтіпті» – деп жазды [207, б.183, 166-167]. Жоғарғы қисындық қағидаларға орай: Оныњ мылтыѓыныњ аузын ќырсыќ бассын деп, мылтыѓыныњ аузына бір т‰йе байлады дейді (М-Ж., 70); -Ас берілгенде Жєнке батырдыњ босаѓасына т‰йе бастатќан тоѓыз байлансын (М-Ж., 70); Мыњ кісініњ жолына жетім бастатќан тоѓыздан берсін; Мыњ кісініњ жолына т‰йе бастатќан тоѓыздан берсін (М-Ж., 68) – деген мысалдарды келтіруге болар еді. І. Кењесбаев та «жеті», «‰ш», «тоѓыз», «ќырыќ» пен байланысты ±ѓымдарѓа жеке-жеке тоќталып: «Тоѓыз» сµзініњ ќазаќтыњ ескі салтынан орын тепкенін: бір руды екінші руѓа, бір кісініњ екінші кісіге тµлейтін айыбыныњ «бір тоѓыз», «‰ш тоѓыз», «тоѓыз тоѓыз» болып келуі толыќ айќындайды – дейді [221, б.12]. Мысалмен бекітсек: «‡йірімен ‰ш тоѓыз» – деп жымыњдап, Жасы ‰лкені жанына байланѓанда (Абай, 69); ‡ш тоѓыз айыбы таѓы бар. Б±зылѓан ќыз ќањѓырѓан біреумен кетті, кегіњіз бітті ѓой деседі (М. Дулат, 181); Барѓанда тоѓыз-тоѓыз айып берді, Жасаулап К‰нс±луды алып келді (Шєкєрім, 330); Ќұрбанғали Халид «тоѓыз» ±ѓымына байланысты: а) Монѓол, ќалмаќтардыњ ескі сенімі, діни ±ѓымы бойынша: «аспан тоѓыз ќабат болады, ќ±дай соныњ ењ жоѓарѓы – тоѓызыншы ќабатында т±рады»; солай болѓаннан кейін «бас патша» (ќ±дай) сыќылды одан тµменгі «жер патшасы» (хан) да сол жолмен, сол тєртібімен орын тебуге тиісті» («Бас падишай хакикидин б‰йлє фиѓіл садир олдисє падишай мажазиніњ тєртібі дєхи у таѓлимє муафіќ тоѓыз болмаќ лазим») дегенді айтады; б) «тоѓыз» бен байланысты зањныњ єдет-ѓ±рыптан орын теуіп, біреуге сыйлыќ беру, біреуді жазалау таѓы басќалар Шыњѓыс ханнан басталатынын кµрсетеді; в) «Хан» деген атаќ тоѓыз атадан бері хан болып келе жатќан кісіге ѓана берілген, осыныњ салдарынан Ємір Темірге хан атаѓы берілмеген дейді. [Ємір-Темір кµп жерді µзіне ќаратып, ќанша кµп елге ‰стемдік ж‰ргізсе де жоѓарѓы «Тоѓыз ата» деген негізгі жоба болмаѓаннан кейін ол «хан» делінбей, «мирзашаћ» деп аталынѓан дейді]; г) «тоѓыз» жайындаѓы дєст‰р мен ±ѓым Россияѓа да шарпуын тигізіп, кей халыќтарда ќарадан хан сайланатын болса, ол кісі алдымен тоѓыз жыл ќызмет істеуге міндетті болѓан – десе [207, б.11]. Ш. Уәлиханов: Девятка-подарок или награда, состоящая из девяти ценных предметов: Число 9, по древним народным верованиям, считалось священным у многих народов и символизировало полноту возмездия или дара – дейді [222, б.346]. Баскаковтыњ квалификациясына кірмей ќалѓан тоѓыз оѓыз деген улыс (будун) болѓан. Оныњ неге тоѓыз оѓыз атанѓанын ќазір айту ќиынѓа соѓады. Дегенмен, тоѓыз оѓыз, алты алаш деген сияќты ру-тайпаныњ аты болѓан. «Орхон» ескерткішінде де жеті, тоѓыз, ќырыќ, сандары жиі айтылады: Токуз оѓуз беглері, будуні, Бу сабымын едг‰ті есід, Ќатыѓды, тыњла;Токуз оѓуз будун кент‰ будуным ерті, Тењрі, йір булѓаќын ‰ч‰н йагы болты (ЕДӘ, 22). Башќ±рттарда да тоѓыз саны киелі болѓан: – Беззењ рустар за, ћеззењ башќорттар за язѓы йємле май айзарында туѓыз кµн буйы* шул тау-т‰бєлєрзє йыллыќ ‰рсем телєп ер-єсєгє табыныр, тµрлµ корбандар салып, уйнып ‰ткєрер имеш... *Тоѓыз ћаны- катын – кыззыњ 9 ай гµманлы булѓандан ћуњ донъяга яњы йєн тыузырыу символы. «Туѓыз» тигєн ћ‰з зє «тыуыгыз» («тыузыр») менєн ауаздаш – дегенді айтады [223, б.53]. ¤збектер де тоѓыз саны -інші //-ыншы ж±рнаќтары арќылы т‰рленеді: Тÿккизинчиси, подшох хайбати испоху раият кÿнглида шундай ÿрнашган бÿлиши керакки, унинг амр-фармонига хеч ким ќаршилик ќилишга журъат этолмасин т.б. [224, б.69].

Қазақтың ұлттық ойыны тоғыз құмалақтың да осы – тоғыз этнографиясымен тығыз байланыстылығы байқалады. Мысалы, академик І. Кеңесбаев: қазаќтыњ µте бір с‰йіп ойнайтын ойыны «Тоѓыз ќ±малаќты» алсаќ, оныњ ойын тєртібінде «±ту» («айып» алу), «±тылу» («айып» тарту, «айып» тµлеу) саныныњ ќасиетімен байланысты емес пе екен? Тоѓызбен байланысты сыйлыќ тарту, айып беру т‰рік елдерініњ кµбінде бар. Мысалы, ќырѓызда да: «тµµ баштаѓан тоѓуз» немесе «ат баштаѓан тоѓуз» деген фразалар бар. Ќырѓыздыњ ертеде ќалыњ малды тоѓыз-тоѓыздан бµліп беру салты да болѓан («тµµ баштаѓан тоѓуздан ќалыњ берген» деп келеді) – деп тоғыз этногарфиясын басқа да қырынан ашады. Осыған орай мына деректің де құндылығы байқалады: Ќырыќ бір ќ±малаќ та ‰ш реттен бµлініп, тµрт м‰шеленген соњ, тоѓыз топтан ќ±ралѓан «ќ±малаќ тізбегін («шаршысын») тізеді» (М. ¤мірзаќов. // Ана тілі. 1991. № 6 (15); (17); Демек, ќырыќ ќ±малаќ та кµне д‰ниетаным, мифологиялыќ тоѓыз санымен ‰йлеседі. Сондай-аќ, ерте кезде арабтар тоѓыз санын да ќасиетті деп санаѓан. ¤лген адам ‰шін тоѓызын беріп еске т‰сірген. Сол арабтар арќылы ислам дінініњ ќазаќ даласына енуіне байланысты тоѓыз санының ерекше ќ±рмет т±тылуы да байќалады [225, б.25]. Е. Жанпейісов тоѓыз саныныњ киелі саналғанын өзінің зерттеу еңбегінде көрсетті [226, б.39]; Мысалы, ол – он тоѓыз – сыйлыќ, ат жарыста алдымен келген ат иесіне берілетін сый. Оѓан: т‰йе, б‰ркіт, ат, сиыр, ќ±лын, ќой, кілем, тон т.б. – тоѓыз баѓалы б±йымдар жататынын жазды [208, б.75]; Е. Жанпейісов тоѓыз сµзініњ этнографиялыќ сипаты т‰ркі тілдерінде єрт‰рлі кµрінетіндігін былай көрсетті: мысалы, µзб. тýќќиз товоќ немесе тýќќиз – тýќќиз `‰йлену тойында єр т‰рлі тоѓыз тамаќтыњ т‰рін табаќќа салып ќонаќтарѓа (єйелдерге) сый, б±ндай сыйлыќты кейбір районда ќонаќтардыњ µзі ‰й иесіне сый ретінде ±сынады екен` (УзРС, с. 468). М±ндай сыйдыњ т‰рі ќазаќтарда да бар, біраќ ол – той бастардыњ табаѓы деп аталады, тоѓыз болмаса да єр т‰рлі таѓамдардыњ т‰рлері болады, ішінде шыт, байлауыш та болуы м‰мкін – А.Ќ. як. сылгы тоѓуса ` мµлшері: 9 ат, 9 µгіз, 9 сиырдан т±ратын ќалым беріледі` (ПСл, III, с. 2702); ќырѓыз. тогуз `тоѓыз (9 бас ірі ќара єкелу не ќ±нын тµлеу)`, тµµ баштаган тогуздан калын берген, кан тартуусу `ханѓа сый беру (міндетті т‰рде 9 болуы керек)` (Юсл, с. 741); Ќ±ќыќ зањыныњ маманы болып табылатын С.Л. Фукс тоѓыз термині туралы: «Тоѓыз по своему происхождению связан с кражей, так же как кун с убийством, но в ХIХ в. Тогуз уже потерял свое специфическое назначение и применялся в самых разнообразных случаях при серьезных преступлениях как серьезное взыскание. < …>. В казахском праве тогуз как штраф по всем серьезным, кроме убийства, преступлениям, дифференцируется путем умножения на 3 и на 9». Тогуз является имущественным взысканием. «... Практика установила взыскание 1, 3, 9 и более тогузов» [208, б.77]. Келтірілген мысалдар да алдыңғы ойдан алшақ кетпейді: «Ер ќ±ны есебін тапќан сабазѓа екі-аќ ауыз сµз екен ѓой», – деп сондаѓы кµзі кµргендер сµйлеген екен. Он тоѓызыныњ аяќ тоѓызын Тµлебидіњ µз босаѓасына тастап, бас тоѓызын ‰йде жатќан Бабырдыњ босаѓасына байлаѓан екен (М-Ж., 67). ‡ш тоѓызы айыбы таѓы бар (М. Дулат, 181);

Тоғыз сияқты тұрмыс-салттық қасиеті бар киелі сандар тура Н. Уәлиев жазды (Жалын, 1988: №3. № 4); Сол сияқты Қ. Ғабитханұлының диссертациясын – қараңыз (1995: 12). Тоѓыз терминіне байланысты: тай-т±яќ бастатќан тоѓыз, жамбы бастатќан тоѓыз, т‰йе бастатќан тоѓыз, бір тоѓыз, екі тоѓыз, ‰ш тоѓыз, тоѓыз-тоѓыз т.б. ќазаќтардыњ т.б. кµршілес елдердіњ тілінен ±шыратуѓа болады. *Тоѓыз топонимі де осы тоѓыз сµзінен келіп шыѓады. Ќарастырып отырѓан т‰бір сµзден Тоѓызаќ антропонимі де пайда болѓан сыњайлы. Нєтижесінде теміржол станциясыныњ атауы, Тобыл µзенініњ аѓысы (Ќостанай облысы) аталады. Б±л сµз басќа жерлерде де кездеседі. Б±лардыњ этнографиялыќ негізі бір. Ертеректе т‰ріктерде ата-анасы µз баласын кµз тимесін деп, 9 зат беріп, сатып алѓан сияќты дєст‰рі болѓан. Ол ырымды ол кезде Тоѓызаќ `Тоѓыз` немесе Сатыбалды `Сатып алды` – деп, атаѓан (ЮСл, с, 741); Тоѓыз сµзініњ мањыздылыѓы ќарашай-балќарларда да ±шырасады. Олар «тогьузла» деп `єйелдердіњ 9 к‰містен єшекейі бар белдігін айтќан` (Отаров, 1978, 30); Б±л орайда мына фразеологизм: докузы долмак `толыќ жаќсы жаѓдайѓа ќол жеткізу, баршылыќта µмір с‰ру` (Т‰ркм. РС, с.277); салыс.: ќаз. тоѓызын тондыќќа жеткізу. Т‰ркімен Республикасында т±ратын ќазаќтарда тоѓызын тондыќќа келтір - деген фразеологизм к‰ні б‰гінге дейін саќталѓан (ЌТДС, с. 332); Монѓ. 9 саны ќ±нныњ мµлшері есебінде де ж‰рген. Мысалы, µзініњ ќ±лын µлтірсе, 5 тоѓыз ірі ќара, ал к‰њді µлтірсе, 3 тоѓыз айып п±лын (ќ±н) тµлеген. ¤ткір ќарумен жараќат салса, 5 тоѓыз ќ±н тµлеген (Владимирцов Б.Я. Общественный строй монголов. Л.; 1934. С. 166, 169 (Жанпейісов, 78); М±ндай жаза т‰рінің орын алѓаны «Ќ±н» – деген бµлімде толық айтылады. Дегенмен, ќазаќ ханы мен билері: тоѓыз (~тогуз) деген ќ±н алып отырѓаны єдеттегі жаѓдай еді (Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. С.114). Б±л кµне дєст‰р аќын-жырау шыѓармаларында да кµрініс тапќан:
¦лыќсатсыз кіргеніњ,

Тоѓыз кесіп мойнына,

Одан да олжа табасыњ.

Алдыња бір жауапкер Екей келсе,

Т‰йе басы тоѓызды салар кесіп

(С‰йінбай Арон±лы).

Тоѓыз санына Шыѓыстыњ басќа жаќтары да тыѓыз байланысты. Мысалы: toquz o‰йz (халыќ), toquz ärsan (ärsan- тайпаныњ аты) ирандардыњ кµршісі – тагазгазы немесе тогуз – гуры (А.П. Окладников. Конь и знамя на ленских писаницах. С. 149); тоѓуз туѓлуѓ хан (МЌ, III, с. 140); монѓолдар ±лы ханныњ алдында «9 т‰кті» алып ж‰рген (Из примечаний Н.П. Шастиной к: Плано Карпини. История монголов; Вильгельм де Рубрук. Путешествия в восточные страны. М., 1957. С. 219).Черігдä бір бедук ќаѓаз ер бег бар ерді... Ошул бег таѓларѓа кірді, б‰рд‰. Тоќуз к‰нд‰н соњ Оѓуз ќаѓанѓа* айѓыр атны келд‰рді (*Щербак А.М. Огуз наме. М., 1959. С. 27). На костюме дархатской шаманки, например, в числе непременных атрибутов нашиты и раковины каури: одна–на переднем поле халата под воротом, а девять – на шапочке (Вяткина, 1969, с. 140, 141). Алмас ќылыш асынып / Аќ найза ќолѓа алсам деп, / Тоѓыз т‰рлі тойшыѓы / Жењсіз берен кисем деп (Дулат Бабатайұлы); Биікше деп атанѓан, Аралбайдан тоѓыз. Сєйделі де Итќарадан тоѓыз. Тінєліден Ќарабастан тоѓыз. Біреуі Ерєлі. Б±л Ерєліден тоѓыз. Біреуі С‰ріпкел, С‰ріпкелден де тоѓыз. Тµрт атаѓа дейін тоѓыз-тоѓыздан туып келген осылар. Ќуандыќтыњ µсіп-µнуі осылайша. Біреуі теріс, екеуі керіс, тµртеуі д±рыс, бесеуі шоќпар, алтауы баќан, жетеуі жеті ит, сегіз болды, иттіњ к‰шігі болды, тоѓыз толыќ деген (М-Ж., 254). Тоѓыз тоњќылдаќ бір шіњкілдек, Ерназардыњ тоѓызына тарт; т.б. фразеологизмдер ±шырасады.

Сµз соњында: тоѓыз (тоќ+ыз) т‰бір мен ќосымшадан т±рады. -Ыз т‰ркі тілінде ежелден бар жинаќтыќ, кµптік ќосымшасы. Т‰ріктер ќ±рметті кісілеріне, жалѓыз болса да, бардыњыз дейді. М±ндаѓы –ыњыз негізінде кµптік маѓынаны беретін ќосымша (МЌ, 112).

Тоќ-тоќ (семіз), толыќ (толыќ), кµњілді, рахаттану, ќарањѓы, тыѓыз сияќты 7 маѓынасын атап µтеді (Севортян, 253); Тоќ – сµзініњ толып жатќан маѓынасы барлыѓын білеміз. Тоќ – пол- `встретиться, случиться`; саг., койб.: тоѓас-. РСл, III, 1160-1161; см. Тук. (Малов, 120); Тоќ т‰бірін тол сияќты ќарастыру да жоќ емес. То етістігіне -ќ ж±рнаѓы ќосылу арќылы да сµз жасалуы м‰мкін дегенді де айтады. То-т (<то-д) деген де н±сќасы бар. Тоќ- `чашешка` - сочление в костяке передней ноги у овцы и др. животных (маленьк. косточки): см. Тооќ. РСл., III, 1232 -11233; см. Тук (Малов, 120) сияқты т‰сінік берген. Вероятно, от этого же глагольного корня то- образовался медиальный глагол с показателем -ќ- -to -q- `наедаться, насыщаться` Аbû Н. 105 (Севортян, 253); Біздің ойымызша, тоѓыз (топ-ыз) шыѓуы м‰мкін. Топ – бірнеше адам, бірнеше мал, саны жоќ деген ±ѓымѓа келеді. Осы топ//тоќ болып µзгеріске т‰скен сияќты. Тоќ – тобыќ `кєшкене с‰йек` т±тастыќты білдіреді, ж±мыр, домалаќ маѓынасы да бар кµрінеді. Жиналѓан адамдар да дµњгеленіп т±ра ќалса, тоќ (ж±мыр) бірнеше, ±йым сияќты кµрінуі де м‰мкін. В.В. Радлов: тобуk – щиколотка – дейді [205, б.1515]. Тоѓыз ќабат-жалбыршаќ ќарын (рубец, книжка). Ман. Го. (Аманжолов, 412); Ќазаќ тілінде тоѓыз ќабат торќа деген фразеологизм кездеседі, яѓни бірнеше ќабат деген маѓына береді. Тоѓыздыњ - кµп деген маѓынасы барлыѓы айќындала т‰седі. Демек, семантикалыќ маѓынасы топ (бірнешеу) деген т‰бірден шыќќанына к‰мєн тудырмаса керек. Т‰ркі тілінде то т‰бір т±лѓасы дербес маѓына берген. Мысалы: То-±нды с‰тке ќарып жасалѓан таѓамныњ бір т‰рі (Ќашќари, 170);

Түйін. Тоғыз саны тотемдік киелі санға жатады. Тоғыз саны отбасы лексикасындағы тұрмыста: қыз жасауын бергенде, құн, айып төлегенде, өлік жөнелткенде де қолданылады. Мәшһүр-Жүсіп тоғыз санын қазақтың тұрмысына қатысты кеңінен қолданған. Қыз жасауымен тоғыз саны байланысты болса, келінге берілетін көрімдіктің де мөлшері болған. Әркім қалтасына қарай көсілген. То > топ //тоќ // тоѓ > тоѓыз. Тоғыз саны ертеде көптік мағына берген сияқты.Тоғыз қасиетті санның бойында фетешизмнің белгісі мен тотемизмнің белгісі бар деп ойлаймыз. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев тоғыз киелі санын этномәдениеттің көзі ретінде жиі қолданған. Тоғыз бен қырық (шілде) мағыналық байланысы барлығы көрінеді. Екеуі де қасиетті, киелі сандардың қатарына жатады. Тоғыз>шілде (қырық). Тоғыз > құн.

Шілдехана. Бала туса, к‰зетер шылдаќана, Олар да µлењ айтар шулап жања (Абай, 117); Сєрсенбай зор ќуанышта болып, Шілдеханаѓа ќанша ќыз-бозбала жиып, ойын ойнап, ќыз бала демей, кµл басына шаќырып той ќылып, баланыњ есімін Жамал ќойып еді (Міржақып Дулат, 131); «Б‰гін шілдехана к‰зетеміз деген, ќатын–ќалаш, ќыз-ќырќын ауылды басып жатќан соњ, т‰тін салып шай ќайната бастады (Шєкєрім, 536); Шілдехана беруге ќол кµтертпей, Тана, моншаќ саудырап текке ќалды (М-Ж., 32); Той, жиын, шілдехана болса ќайда, Сайрайтын болдым енді даусым сенбей (С. Тастанбекќызы, 431);

Шілдехана – «Баланы қырқынан шығару, соған ырым етіп, дастархан жаю, парсы жұртында бар ғұрыппен ұштасқан. Бұл ғұрып көне заостр нанымы белгілеген қағидалар негізінде қалыптасқан. Заостр босанған әйелді баласымен қырық күн оңаша үйде ұстап тазартуды ұйғарған (Р. Әміров, 82)^. Осы қырық күн өткен соң, босанған әйел, жаңа туған бала қауымға қосылуға тиіс. Ит көйлек, баланың шашын алу, тырнағын алу сияқты қырқынан шығарғанда жасалатын ырымдар осыны танытады» (Р. Әміров. Фольклордағы кейбір персонаждар және олардың аттары // Қазақстан мектебі, № 12. 1973. 82 б; // История религий и тайных религиозных обществ древнего и нового мира, т. Персия, СПБ, 1870, стр. 301). І. Кеңесбаев: қырғызда ертеде қырқынан шыққан балаға анасы өз қолымен жаңадан көйлек кигізу ырымы болған; осыны қырғыз тілінде «қырық көйнек» деп атайды. Сол «қырық көйнек» кигізерде қырық балаға «қырық челпек» беретін дәстүр болды. [Қырқына келген балаға той жасап, кейуана кісі баланың үстіне «қырық қасық» су құю ырымы қазақта да болды] [221, б.12]. Т. Арынов пен Ш. Дәулетқұлов: Нәресте дүниеге келген күннен бастап, қырқынан шыққанша (ұл баланы 40 күннен соң, қыз баланы 37 күннен соң қырқынан шығара беретін болған) «шілдехана тойы» жасалады. Шілде (чиллә) парсыша – қырық дегенді білдіретін сөз – дейді. «Жарысқазанның (әйел толғағы басталғандағы ырым) арты іле-шала не сол күні түнде, не ертеңінде кеште шілдеханамен жалғасады» (Семей таңы газеті. 1991 жыл); Бұл тойға үлкендер қатыспайды. Мұны шілде күзет деп атаған. Қалжаға сойылған малдың сорпасына босанған ана әбден қанып ішіп, етін жеп, бойындағы шілде терін шығарып отырған. Сол 40 күн бойында желге тимей, күтінген (Ана тілі. 1990. № 36). Шілде тер парсының шілде «қырық» сөзімен тығыз байланысты, демек, іштегі (шілде) ыстық шығару деген ұғыммен астасқан. «Қырық күн шілде – сорок жарких дней» (Г.Д. Ажибекова. Лексические плеоназмы в современном Казахском языке, 1983: 9). Тоқсандағы шалдардың, Қырық күн шілде болғанда, Төсектен басын көтермей, Төбесі жидіп таз болды (М-Ж., 181). Аңыз бойынша, Көрұғлы өлі анасының кеудесін қырық күн сорып күн көрген. Ал қырық бірінші күні ғайып ерен, қырық шілтен ана сүтін емізбей қойған) [216, б.125]. Чілде күзет - туған жас баланы екі-үш күн күзететін әдеті [227, б.82]. «Қазақ қырық күн шілде» - деп жаздың нағыз аспан айналып жерге түсер ыстығын айтады (С. Кеңесбаев, 1946:12). Шілде зат. Жаздың өте ыссы: июнь, июль, август айлары. Шілдехана зат. Жас сәби туған күні таң атқанша ұйықтамай күзету, ойын-сауық жасау әдеті (ҚТТС II том. 511 б.); Шілдехана – (п) шлехане (челлехане). Сиб. тат. шилде, челдэ - екі қабат болу, малдың да буаздануы (шілеп жатыр – А.Қ.) (Будагов, 1871: 400). Шілда – сорокъ самыхъ жаркихъ дней лта (Радлов, 1911: 1079). Шілде (1). Жаздың тамылжыған ыстық айлары (АТС, 712 б.).

жүктеу 1,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 ... 18