Мемлекеттік тілді үйрету: әдіс, тәжірибе, инновация

16
Мемлекеттік тілді деңгейлік жүйемен оқытып, меңгерту ісінің 
соңғы  нәтижесі  оқу-әдістемелік  кешеннің  жасалу  сапасына  ті-
келей  байланысты.  Мемлекеттік  тіл  бойынша  тіл  үйренушілерге 
берілетін білім мазмұны оқу-әдістемелік кешінінде көрініс бермек.
Мемлекеттік  тілді  деңгейлеп  оқыту  жүйесіне  арналған  ОӘК 
құрамына негізгі оқулық, үйренуші дәптері, әдістемелік нұсқау, 
аудио-видеоматериал енеді. Және олар әр деңгейдің (қара пайым, 
негізгі, орта, ортадан жоғары, жоғары, жетік) талабына сай жа-
салуы тиіс. Қазіргі уақытта республикада мемлекеттік тілді дең-
гейлік  оқытуға  арналған  ОӘК  біраз  дайындалып,  тәжірибеде 
жетістікпен қолданылып та жүр. Ол қуантарлық жай.
Оқу-әдістемелік  кешеннің  (ОӘК)  сапасы  оны  құрастырушы-
лардың  әдістемелік  шеберлігіне  байланысты.  Бірақ  соған  қара-
мастан, тәжірибелі әдіскерлердің өзі ОӘК құрастыру барысында 
әлемдік  әдістеме  ілімінде  қабылданған,  ғылыми  заңдылық,  өл-
шем, ережелерді шарттарды басшылыққа алуы қажет. Сонымен 
қатар ОӘК тілді оқытып үйретудің қай деңгейіне, қандай мақсат-
та, қалай қолданылатынын және кімдерге арналатынын ескерілуі 
керек. Және қоғамдағы өзгерістерге сай ОӘК мазмұны әрдайым 
жаңартылып, толықтырылып, өзгертіліп отырғаны жөн.
Енді  бұл  жерде  оқытушы  мен  тіл  үйренуші  еңбегінің  негіз-
гі құралы және оқу ақпаратының негізгі көзі болып табылатын 
оқу-әдістемелік кешеннің мазмұны мен құрылымы қандай шарт-
тарға сай болғаны жөн деген сұрақ туады. Біріншіден, ол тіл үй-
ренушінің  мемлекеттік  тілде  белсенді  қатынасқа  түсуіне  ықпал 
етсе, екіншіден, оның рухани, танымдық өресі кеңеюіне мүмкін-
дік жасауы тиіс. Атап айтқанда, деңгейлеп оқыту жүйесіне негіз-
деле жасалған оқу-әдістемелік кешеннің оқу үрдісіндегі рөлі мен 
орны келесі шарттарға сәйкес болуы тиіс: икемділігі, жүйелілігі, 
сабақтастығы, түсініктілігі, тиімділігі, өзектілігі, танымдылығы. 
Оқу-әдістемелік  кешеннің  икемділігі  дегеніміз  –  оның 
мазмұны  қайта  өңдеуге,  өзгертуге  ыңғайлы  болуында.  Әр  оқу 
жылында тіл үйренушілердің жеке ерекшеліктерін, тілді меңгеру 
жағдайын ескеру негізінде оқу мазмұнын қайта өңдеп, өзгертіп 

17
отыру қажет. Бұл тіл үйренушілердің материалды есте сақтауын, 
оны түсінуін және нақтылы жағдайларда тәжірибеде қолдануын 
жеңілдетеді. 
ОӘК мазмұнының жүйелілігі – оның барлық элементтерінің 
мазмұны логикалық байланыста болып, олар бірін-бірі толықты-
рып  отыруында.  Бұл  тіл  үйренушілерге  тілді  белгілі  сабақтас-
тықта оқытуға, олардың оқу және өзіндік жұмыс жасау дағдысын 
жүйелі түрде қалыптастыруға бейімдейді. 
ОӘК мазмұнының сабақтастығы – оның құрамына енетін 
барлық  элементтері,  олардың  мазмұны  тілді  оқытудың  әр  дең-
гейінде үйренушілердің игерген білімі мен іскерліктерінің өзара 
байланысуына, бірін-бірі толықтыруына бағытталуында. Бұл, бір 
жағынан, тіл үйренушілердің ертеректе игерген білімі мен іскер-
лігіне, екінші жағынан, алдыңғы деңгей бойынша игерген білімі 
мен іскерлігіне сүйену арқылы жүзеге асады. Яғни, білімнің түр-
лі көздерінен алынған деректерді өзара сабақтастықта бір жалпы 
тұтас жүйеге келтіруден тұрады.
ОӘК түсініктілігі – оның мазмұны тіл үйренушілер пайдала-
нуға  түсінікті,  қолдану  мүмкіндігі  кең,  ықшам,  білім  деңгейіне 
сай болуында.
ОӘК  тиімділігі  –  оның  мазмұнының  тіл  үйренушінің  өз 
бетімен жұмыс жасауына, шығармашылық тапсырмаларды орын-
дауға қолайлылығында тіл  үйренуде ізденушілік іске төселуіне 
игі әсер етуінде.
ОӘК  мазмұнының  өзектілігі  –  оның  құрамына  енетін  эле-
менттердің:  негізгі  оқулық,  дәптері  т.б.  құрылымы  мен  мазмұ-
нының ортақ өзегі, басты сүйенетін кілті болуында. Яғни ОӘК 
құрамына енетін барлық элементтердің, олардың құрылымы мен 
мазмұнының қай-қайсы да мазмұнды да мәнді бола келіп, солар-
дың ішінен біреуі жетекші рөл атқарады.
ОӘК мазмұны 
танымдық бағытта құрылуы тиіс. ОӘК, ең ал-
ды мен, Қазақстан Республикасында тұрғылықты тұрып жат қан, 
еліміздің орыс тілді азаматтарына, оның ішінде орыстілді қазақ-
тарға арналады. Сондықтан ОӘК барлық элементтерінің мазмұны 

18
ұлттық намыс және достық қарым-қатынас рухында қазақ халқы-
ның менталитетін танытып, оны тіл үйренушінің түсіну, қабылдау 
дағдысының  қалыптасуына  және  қазақстандық  ұлтжандылықты 
дамытуға бағытталғаны жөн. Сонымен қатар тілді меңгеру бары-
сында үйренуші тұлға қазақ халқының салт-дәстүрін, мәдени құн-
дылықтарын,  оның  басқа  ұлттардың  мәдени  құндылықтарымен 
тығыз байланыста даму жолы туралы қосымша мәлімет алу арқылы 
өзінің ой-өрісін дамытып, таным жүйесін байытады. Бұл тілді оқы-
тудың негізгі жетекші бағыты болып саналады. 
Жалпы алғанда, ОӘК құрамына енетін барлық элементтеріне 
тән осы белгілері оның мәртебесі мен дәрежесін анықтайтын өз-
ара байланысқан және өзара сабақтасқан біртұтас жүйені құрауға 
мүмкіндік береді. 
ОӘК  –  оқытушы  мен  тіл  үйренушінің  шығармашылық  әре-
кетінің негізгі құралы. Атап айтқанда, ОӘК оқу мазмұны мен оны 
меңгеру технологиясын сипаттайтын, оқытушы мен үйренушіні 
біртұтас белсенді әрекетке жетелейтін құрал. 
Мемлекеттік тілді деңгейлеп оқыту жүйесіне арналып жасалатын 
ОӘК-нің бұл белгілері оның негізгі қызметтерінде ашылады. Жал-
пы дидактикалық қызметтерді басшылыққа ала отырып, мемлекет-
тік тіл бойынша жасалатын оқу әдістемелік кешенінің (ОӘК) келесі 
қыз меттерін бөліп көрсетуге болады: 
ақпараттық, уәждік, қаты-
сымдық, бақылаушылық, толеранттық қатынасқа бейімдеу.
ОӘК  ақпараттық  қызметі  –    ғылыми  тұрғыда  сұрыпталып 
берілген  оқу  материалы,  яғни  лингвограмматикалық,  лингвоел-
танымдық  білімді  тіл  арқылы  меңгертуден  тұрады.  Өйткені  тіл 
үйренушілер қазақша қарым-қатынасқа қажет әр алуан ақпарат-
тарды  тіл  арқылы  меңгере  отырып,  дүниетанымын  кеңейтуге 
мүмкіндік алады.
ОӘК уәждік қызметі – оның құрамына енетін барлық элемент-
тердің  қызықты  мазмұнында,  тартымды  тапсырмалар  мен  әр 
түр лі  жаттығулардың  құрылымы  арқылы  жүзеге  асады.  ОӘК 
мазмұнында  танымдық  жаттығулар,  проблемалық  тапсырмалар 
мен  интеллектуалдық  материалдың  үйлесімді  берілуі  тіл  үйре-