I. Әлеуметтік-психологиялық қызметтің әдіснамалық-
теориялык негіздері
1.1. Психологиялық қызметтіц қалыптасуы мен дамуы
Білім берудегі психологиялық көмек КСРО кезінде 1980 жылдарда
қалыптаса бастады. Ең бірінші рет психологтар Эстонияда жұмыс
істей бастады (қиын балапарға арналган мекемелерде 1975 ж., орта
білім
беру
мекемелерінде
1980
ж.).
Басқа
кезде
мектеп
психологтарының іс - эрекеті келеңсіз, гылыми жэне әдістемелік
қамтамасыз етілуі жеткіліксіз болды. Психологиялық көмектің
теориялық және
әдістемелік
негіздері
балалар
практикалық
психологиясының
ғылыми
лабораториялары
негізінде
қалыптастырылды,
шетелдік
психологиялық
көмек
көрсету
үйымдарының
тәжірибиелерін
сараптады.
Лаборатория
қызметкерлері мектепке психологты кіргізу — кіргізбеу жөнінде
эксперимент жүргізді. Ол екі модельден тұрды: 1) тек қана мектепте
істейтін психолог; 2) аудаңдық оқу болімдерінде жұмыс істеп
мектешерді арапап бақылап тұратын психолог.
Жасалынған эксперимент негізінде білім беру саласындагы
психолог міндетгері мен жұмыс мазмұнын аныкпгайтын мектептік
психологиялық қызмет туралы төмендегідей жагдайлар даярланды.
Білім беру саласындагы психологиялық қызмет іс-әрекетінің
мақсаты оқу мерзімі барысында окушыларга толық психологиялық,
педагогикалық зертгеулер жүргізіп, олардың қызыгушылықгары мен
бейімділіктерін аңгарып, уақіылы көмек көрсетіп, көбінесе тиімді
болатын білім беру жолдары мен тәсілдерін қолдану. Психолог кэсіби
-дара көңіл аударуга
мүмкіндік жасайды. Психологиялық қызмег білім беру мекемесіңдегі
тиімді болуын қамтамасыз етеді,
оелсенді, жан-жақты дамыган жеке тұлга қалыптастыруғаа үлесін
қосады.
Бшім
беру
саласыңдагы
психолог
өз
іс-әрекетін
осы
жагдаиларды жетекшілікке алып, мүғалімдердің, ата-аналар мен
оқушылардың, мекеме әкімшілігінің сұраныстарына негіздей отырып
жүзеге асырады.
Барлық мэселелерді шешуде психолог ең алдымен оқушы
қызыгушылықтарын ескереді, оның жан-жакты үйлесімді дамуын
міңдет етіп қояды.
8
Психолог өз іс-әрекетін педагогтермен бірлесе отырып жасайды,
бұл психологтың педагогика мен дидактика, тәрбие теориясын жетік
білуін талап етеді. Психолог пен педагогтің бірін-бірі толықгырып,
кандай-да бір жұмыс кезеңіңдегі тыгыз бірлестігі психологиялык
қызмет жұмысының қызмет шарттары болып табылады.
Білім беру саласындагы психологиялық қызмет іс-әрекеті ең
алдымен оқушыларга багьпталган. Педагогикалық ұжым, әкімшілік,
ата-аналармен жұмыс жүргізу сол негізгі міндетке бағынады
Психологиялык қызметгегі басты эрекет тек психодиагностика
емес, сонымен бірге эртүрлі ауытқуларды түзеу, алдын алу болады.
Осыдан белсенді коррекциялық жұмыстар жасау қажетгілігі пайда
болады.
Білім беру саласындагы психологиялык қызметтегі психолог
жалпы психологиялык немесе арнайы педагогикалық, жас ерекшелік,
балапар
психологиясы
жайлы
білім
апган,
осыларга
қоса
психодиагностика жэне психокоррекция жұмыстарын жүргізе алатын
маман болуы керек. Ал, психологиялық қызметке
кірістірілген
педагогтер арнайы білім алып біліктілікті меңгеруі тиіс.
Білім беру мекемелеріндегі Психологиялык қызметгің мазмұны
да негізгі мақсатгарына сәйкес анықталады:
1. Окушыларды психологиялық педагогикалық зерттеу бүкіп білім
беру мерзімінде жеке-дара тұргыдан қарауды қамтамасыз ету
үшін маңызды.
2. Әр оқушының интеллектілі жэне жеке тұлгалық дамуын жас
ерекшелігіне
сэйкестеңдіру,
оқу
талаптарына
бейімдеу
қажеттілігі.
3. Жеке
түлгалық
дамуындагы,
интеллектілі
дамуындагы
ауытқуларды түзеу, алдын алу міңдеттері психологиялык
қызмет мазмұнын анықтайды.
4. Білім беру саласындагы психологиялык қызметгің гылымн —
тәжірибелік міндетгері де психологиялык қызмет мазмұнын
нақтылайды.
1989 жылы осы эксперименгтің нэтижесін сараптау негізіңде
“Халықтың білім беру жагдайы” қарастырылып, екі модельді
біріктіру шешілді.
Қазіргі
кезде
осындай
жұмыстар
Ресейдің
көптеген
аймақтарында жүріп жатыр, бірақ ол элі өзінің ұйымдастырушылық
9
бейнесін, міндетгері, мақсаттарын, әдістері мен түрлерін іс - эрекетте
анықгап негіздеу үстінде.
Біздің елімізде халқымыз тәуелсіздік алғаннан кейін көптеген
элеуметгік, саяси, экономикапық жэне рухани өзгерістер орын алды.
Бұл білім беру жүйесіне де өзгерістер енгізуді талап етгі. Алайда,
еліміз білім беруде жаппы білім стандаргына жету үшін өзге
елдермен тығыз байланыста болуы керек. Осыған байланысты соңғы
жылдары психологиялық, педагогикалық әдебиеттерде келешек
үрпаққа білім беру, тәрбиелеу мэселелеріне терең талдау жасалынуда.
Кеңес өкіметі кезеңіңцегі жэне қазіргі Ресейлік галымдар
Р.М.Битянова [1], А.А.Бодалев [2], Б.Ф. Ломов [3], В.В.Давыдов [4],
И.В.Дубровина [5], Л.М.Фридман [6] жэне т.б. практикалық
психология қиындықтарын талдай отырып, оны қоғам дамуының
қажеттілікгеріне, психологиялык ғылымның қазіргі жағдайының
өзіндік ерекшелікгеріне байланысты практикалық міндеттерді
шешудің мазмұны бойынша, үйымдастырылуы бойынша әртүрлі
тәсілдердің пайда болуымен байланыстырады.
Практикалық психология қогамның әлеуметтік белсенділігінен
тыс іске асуы мүмкін емес. Адамзат ресурстарын адекваттЫ басқару,
әлеуметгік процестерді гылыми реттеу, әлеуметтік жэне психология
лык қызметтердегі өзара әрекеттестікті белсенді үйымдастыруды
талап етеді.
Қаза қстанда
білім
берудегі
психологиялык
қызметгің
қалыптасып дамуында Э.Д.Абишева, Н.С.Ахтаева, З.М.Балгимбаева,
Р.Т.Мендалиева, Х.Т.Шерьязданова, т.б. еңбектері маңызды рөл
атқарды. Алгаш per елімізде мектепке дейінгі мекемелерде, тіпті
бүкіл білім беру жүйесінде психологиялык қызметгің қажетгілігін
көрсеткен X. Т. Шерьязданова болды [7 ].
Мектепке дейінгі мекемелердегі психолог жүмысының моделі
ол
үшін
басымдықтагы
функциялары
мен
балабақшадагы
жагдайларга деген маман ретіндегі үстанымын анықтайды.
Мектепке дейінгі мекемелердегі (МДМ) педагог-психолог
жүмысының қазіргі кезде негізгі бес моделі бар:
I — модель: психолог үстанымы — балабақшадагыны “сырттан
бақылаушы”, негізгі функциясы — кеңес берушілік (ақпараттық жэне
диспетчерлік).
-
II — модель: психолог ұстанымы — білім беру процесіне
қатысушылардың өзара әрекеттесуінің “фасилитаторы” (“жеңілдету-
10
