Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 11

Оқушылардың назарын жаңа сабақ тақырыбына аудартамын да,төмендегі сұрақтарды қоямын.

-«Көкшетау» поэмасы қайжылы жазылды?

-«Көкшетау» поэмасы 1928 жылы жазылды.

-Ол қандай поэма?

-«Көкшетау» - туған жер туралы,оның ғажап сұлулығы мен тарихы жайлы поэма.

-Поэманың «Оқжетпес» тарауында таудың зәулім екенін танытатын сөздер мен сөз тікестерін кім тауып оқиды?

Сүп-сүйір бейне найза шың,құз биік,

Төбесі кейде тұрар бұлтқа тиіп.

Қарасаң етегінен шың басына,

Тақияң жерге түсер тұрған киіп.

Тіп-тік шың көкке қарай кеткен бойлап,

Тұрғандай таусылмайтын бір ой ойлап.

• 
  Таудың биік екенін төбесі бұлтқа тиюінен және көкке қарай бойлап кетуінен көреміз.
  
• 
  Ал балалар,тік екенін қайдан байқадыңыз?
  
• 
  «Сүп-сүйір бейне найза...» тіркесінен және шың басына қарағанда тақияның жерге түсуінен.
  

Біз бүгінгі сабағымыда роэмадағы қалмақ қызы мен Адақ образына және ақынныңпортрет жасау шеберлігіне тоқталамыз.

-Портрет дегеніміз не?

-Көркем әдебиетте адамның сырт бітімін,кескін-кейпін,жүріс-тұрысын суреттеуді портрет дейміз.

-Біз бұл суреттеулерді қай шығармалардан кездестірдік?

Кім айтады?

• 
  Ғ.Мүсірепов «Жаңа достар», Б.Майлин «Шұғаның белгісі», М.Әуезов «Әжемнің әңгімесі», Ж.Аймауытов «Ақбілек»,т.б.
  
• 
  Ақын суреттеуіндегі қалмақ қызы қандай?
  
• 
  Сұлу,ақылды,мінезді,адамгершілігі мол,сүйіспеншілігі тұрақты,байсалды,тапқыр.
  
• 
  Қыздың ақылдылығы қай жерде байқалады?
  
• 
  Қыздың ақылдылығы кімге баруды таңдау өзіне берілген кезде көрінеді.Ол көл жағасындағы биік шыңның басына орамал байлатып,кімде-кім соны атып түсірсе,соған бармақ ойын білдіреді.
  
• 
  Ақын оның көркін қалай суреттейді,оқулықтан тауып оқыыз.
  

• 
  Осы суреттеуде ақын қандай бейнені ұсынады?
  
• 
  Ақын портрет жасау бейнесін ұсынады.
  
• 
  Ақын тұтқын қыздың бейнесін неге теңейді?
  
• 
  Оның тұтқындағы солғын өңін үзілген қызғалдаққа теңейді.
  
• 
  Тағы неге балайды?
  
• 
  Мергеннің оғы тиіп,әлсіреп қолға түскен бала киікке балайды.
  

Оқушылар ақын қызды тек асқан сұлу едідеп сырттай тамсанып,құрғақ баяндай бермейді.Бірер деталь,аз суретпен оның келбнтреңін көріктендіре ашады.Жоғарыдағы өлең жолдарын жеке талдауға көшейік.

• 
  Қыз шашының ұзындығын қай сөзденқай сөз тіркесінен көреміз?
  
• 
  «Оралған аш беліне».
  
• 
  Толық түсіндіріп, талдасақ.
  
• 
  Егер шаш белге жетіп,онымен қойма,оралып жетсе,шашының соншама ұзын болғандығы.
  
• 
  Айырмашылығы неде деп ойлайсыңдар?Қыз шашының ұзындығын құр дәлелдеуде әдемілік бар ма?Әлде «оралған аш беліне» әсем бе?
  
• 
  Әрине, «Оралған аш беліне» әсем.
  

Мен оқушыларды одан әрі талдауға төселдіремін.

-Ал қыздың қасын қалай бейнелеген?

-Қап-қара қарлығаштың қанатына теңейді.

-Ал,оқушылар,осы айтқанымыз жеткілікті ме?

-Ақын тек теңеумен шектелмейді,қарлығаштың қанатындай болып келуін көрсетеді.

-Бірінші жолдағы «қап-қара» сөзі мен екіншідегі «ақ» сөзінің бір-біріне ықпалы бар ма?

-Бар.

Өзім түсіндіріп өтемін.

Оқушылар,алдымен ақын «қап-қараны» көрсетіп алды да,содан соң ақ маңдайға орануына назар аударды.

• 
  «Аш белі көк шыбықтай солқылдайды» деген жолдан не көруге болады?
  
• 
  «Қыз белінің жіңішкелігін және жарасты қимыл-қозғалыс үстіндегі қалпын тамашалауға болады.
  
• 
  «Қолаң шаш бейне жібек толқындайды» жолына үңілсек ше?
  
• 
  Қыз шашы жұмсақ әрі қалың.
  
• 
  Оқушылар,оны тек қана жұмсақ,қалың деп хабарлай салып тұр ма? Ойланыңдаршы.
  
• 
  Жоқ оның толқындануын,толқынданғанда да жібектей жұмсақ боп толқындануын құлпырта нақыштап тұр.
  
• 
  «Жаутаңдайды»сөзінен не түюге болады?
  
• 
  Қыздың әрі қорқып,әрі үміттене қарауын аңғарамыз.Сонымен қатар онда сондай бір мөлдірлік,сүйкімділік бар.
  
• 
  Оқушылар,әсемдікті сақта деп,он рет,тіпті жүз рет жалаң ақыл айту әсерлі ме,әлде,жоғардағыдай бірер әсем сурет әсерлі ме?
  
• 
  Бірер сурет әсерлі.
  
• 
  Міне,өнер құдіреті,оның адам сезіміне әсер ету күші образ мәні осындай.
  
• 
  Адақ поэмада қалай суреттеледі?
  
• 
  Ол поэмада кең пейілді,адал,ер жүрек,қайырымы мол адам болып суреттеледі.
  
• 
  Ақын тағы оның қандай қасиеттерін толықтыра түседі?
  
• 
  Іске тиянақты,әділ,кішіпейіл,елге жаққан ер мінезді,оның үстіне ол - әнші.
  
• 
  Ақын оның ұнамды портретін қалай бейнелеп береді?
  

• 
  Адақтың күшті екенін сыртқы келбетінен-ақ аңғаруға бола ма? Кім айтады? Біз ол келбетті қай сөздерден аңғарамыз?
  
• 
  «Көк құрыштай». Бұл тіркес оның денесінің пісіп,қатқаны сондай,тығыз,қатты екені білінеді.оның бейнесін одан әрі «бейне шойын» тіркесі дамыта түседі.Тіпті саусақпен түртсең,қол батпайтындай әсер қалдырады.
  

Көкше бойында ерекше күшті адамдар болған,оны әріден ұйықтап жатқан «Жеке батыр» және Адақ бейнесінен,беріден Балуан Шолақ,Қажымұқан бейнелері арқылы көріп отырмыз.

Оқушылар,поэмапның «Бүркіт пен аққу,мерген» бөлімінде ақын Адақ батыр бітіміне тағы назар аудартады.қараңыздаршы, «Бұлтиған бұлшық етті құрыш білек,жиырылып ырғалтады күшін білеп» сөздеріне үңіле білуіміз керек.

Ойлаңыздаршы,бәріне пішін келістілігі,қимыл әдемілігі жарасып,үндесіп тұр емес пе?

• 
  Оқушылар,бәріңе ортақ сұра:Биіктегі орамалды атып түсіру кезінде Адақ қай сипаттармен танылады?
  
• 
  Мергендігі мен күштілігі.Мерген болмаса,дәл тигізе алмас еді.Қарулы болмаса,садақ оғын сонша алысқа жеткізе алмас еді ғой.
  
• 
  Ал,жұмбақ шешуінен нені аңғарамыз?
  
• 
  Ақылдылығы,данышпандығы танылады.
  
• 
  Өзінің үйлену мүмкіндігі бола тұра,қызды азат етуді өтінуі кезінде Адақ қандай сипатымен ерекшеленеді?
  
• 
  Мейірімділігімен.
  

Оқушылар,біз бүгінгі сабағымызда табиғат пен адам бойындағы сан түрлі сұлулық,тазалықт көрсете білу мен олардың бойындағы адал да,қарапайымдылықты талдап,өзкөзімізбен көре білдік.Сол адал жанды,ақылды адамдар сияқтыбіз де білімді,адал бола білейік.

Мен бұл сабағымда образ талдауды жалай күйде емес,көбінесе сұрақ-жауап әдісін,сұрақ арқылы ойланту әдісін қолданып,іздендіре оқуға тәрбиелеймін.

VII. Үйге тапсырма.

Шығарма жазу: «Сәкен – табиғат пен адам өмірінің жыршысы».

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 11

Сабақтың тақырыбы: Жүсіпбектің «Ақбілек» романы.

(ХІ сынып.Көркем шығарманы талдау сабағы)

І. «Ақбілек» романын бастамас бұрын өткен тақырыптар бойынша шегініс жасап көрейік.Бұл романды талдау барысында қажет болады.

Біз бұл тұлғаларды әдебиет саласына қатысы болғандықтан шығармашылықтары тұрғысынан қарастырамыз,олар ақын,жазушы ретінде танылумен қатар,көрнекті қоғам қайраткерлері,саясаткерлер,өз уақыттарындағы үкімет басында қызмет еткендер.

«Ақбілек» - қазақ әдебиетіндегі ең алғашқы реалистік проза талаптарына,жанрдың еуропалық шарттарына жауап беретін толыққанды көркем,бастан-аяқ салиқалы,сабырлы,ұстамды проза үлгісі ретінде жазылған реалистік роман.Қазақ әдебиетінде реалистік роман ұстанымдарын алғаш меңгерген қаламгерлердің бірі – Жүсіпбек.

«Ақбілек» романы Аймауытов шығармашылығының шыққан биігі деуге болады.жазылғанына 60 жылдан асқан осы роман бүгін ғана жазылып,әлі сиясы да кеуіп үлгермегендей әсер қалдыратындығына қайран қаласың.Сыңғырлаған күмістей тап-таза шебер тіл бірден үйіріп әкетіп,еріксіз тәнті етеді.Ол стиль,композиция тәрізді көркемдік құралдарға ерекше көңіл бөлді.Еуропа,орыс әдебиетіндегі бейне жасау,мінездерді даралау дәстүрлерін еркін пайдаланды.Жазушының бар таланты биік қырынан көрінеді.

Жазушы бұрын сыры жұртқа айтылған тақырып емес,соны,мүлде тың,тіпті сирек оқиғаларады романға арқау еткен.Тақырыбы - әлеуметтік тартыстар,тап күресі,ел мойнына түскен салмақ және адамдардың тағдыры.Бұл – психологиялық роман,мұнда түрлі адамдардың психологиялық ерекшеліктерін көрсететін мінез-құлық,болмыс-бітім кеңістігі бар.

Натурализм XVIII ғасырдың ІІ жартысында Францияда пайда болған.Натурализм – талдау,анализ жасау деген сөз,мұнда адамның өмірін сынақтан,эксперименттен өткізу арқылы оның мінез-құлқындағы,ой-санасындағы қайшылықтарды шешу,қалтарыстарын таныту ниеті байқалады.Бұл бағыттың негізін салған – белгілі жазушы Эмиль Золя Натурализмнің ерекшеліктері

1. 
   Кейіпкердің ғұмыры түрлі сынақтан өтеді.Сол сынақтан өту кезіндегі кейіпкердің бойында болатын психологиялық өзгерістерді бақылау идеясы.
   
2. 
   Өмір мен өлімнің күресі немесе тіршілік үшін күрес.
   
3. 
   Табиғат аңдылықтары мен қоғам заңдылықтарын қатар суреттеу.
   

1. 
   Біз осылай табиғатты тамашалап,мамыражай отырғанымызда ойламаған жерден оқыс оқиға,Ақбілектің әкесі Мамырбайдың аулына кіріа кеттік.
   

ә) Шұбап келе жатқан 4 атты кімдер болып шықты?

б) Келген салт аттылар бірден Мамырбайдың үйіне келуінен нені аңғардыңдар?

2.Ақбілек шұңқырда жатыр.Ақтар іздеп жүр.Анасының өлімі.Романда кездескен бірнеше қайғылы оқиғалар Ақбілектің көз алдынан өтті.

а) Ананың балаға деген махаббаты қандай оқиғамен байланысты көрінеді?

ә) Ақбілектің шұңқырда екенін кім білді?

б) «Қызын бүркітше бүріп жатқан 2 орысты анасы екпінмен келіп итеріп тастап,балапанын басқан ана құстай аласын бас салды» деген көріністің аяғы немен тынды?

в) Қазақтың бас араздығынан кек туатыны қай көрініс арқылы сипатталған?

3.Ақбілек ақтардың қолында.Ақбілекке таласып,жас жігіт мерт болады.Ақбілектің денесі түршігіп кетті.Романда бірінші өлімнің денесі суымай жатып,екінші өлімге кездестік.

4.Қарамұрт офицер 14 жасар Ақбілектің өміріне дақ түсірді.

а) Ақбілектің көрген зәбірін,арының аяқ асты болуын қай көріністер арқылы байқаймыз?

ә) Ақбілекке екі офицердің таласуы,Қарамұрттың жирен офицерді дуэльде атып өлтіруінің себебі неде?

5.Қарамұрт қоштасарда Ақбілекті атқалы тұр.Ақбілекке өлім қаупі төніп тұр.

Сұрақ : а) Өлім – суық сөз. Шығармада ол қандай образбен шендестіріледі?

ә) Ақбілектің өлімге қарсы әрекеті.

б) Оқиға барысында Қарамұрт офицер қай қырынан байқалады?

Ақбілектің азаппен өткізген түні.Табиғат көрінісі мен адам әрекетінің,көңіл-күйінің қатар суреттелуі,хикаяның психологиялық саралаумен берілуі.(Магнитофоннан үзінді)

«Ақбілектің жанын жынның ойнағындай ойрандап кеткен озбыр омырау,өксікті күндер орыс мінген аттардың аяғымен бірге алыстап бара жатты.

6. Ақбілек тауда жалғыз.Елестетіп көріңіздерші.қою қараңғылық.Түн.Су арқырап ағып жатыр.Жел гуілдеп тұр.Жапырақтар тынымсыз сыбдырлауда.Кенет ұлыған қасқырлар даусы естілді.Олар бірте-бірте жақындап,Ақбілекті қоршап алды.

Қасқыр ненің елгісі?

7. 
   Ақбілекті озбырлардың,қатыгездердің тобы қоршап алды.Сол топпен Ақбілек жалғыз күресуі керек.Ақбілекті олар талап жеп қоюы мүмкін еді.Егер де Ақбілек кенет аяқ астынан жылт еткен шоқты көрмесе.
   

Шоқ ненің рәмізі деп ойлайсыз?

7. 
   Ақбілек жолға шығады.оған диуана Ескендір кездеседі.Диуана Ескендір Ақбілекке қандай көмек берді?
   
8. 
   Ақбілекті ағасы ауылға алып бара жатыр.Ақбілек неге мұңаяды? Қуану керек емес пе? ОЛ неге өз-өзіне ажал тілеп,өлім шақырып келе жатыр?Ақбілектің басындағы «бұлт» енді қоюлана түсті.
   

Ақбілектің басына түскен қайғының мәні неде?

10. Ақбілек ауылға барды.Әкесі арасындағы қарым-қатынас.Медеуі – Бенкболат,Ұрқия.

Әкесінің өзгерісі мен салқындығы арқылы нені аңғартпақ?

Автор Ұрқия мен Ақбілектің жасырын сырын қандай мақсатта пайдаланған?

11.Өгей шеше.

Өгей шешенің тепкісін қандай суреттер арқылы сипаттаған?

12.Түс көру.

13.Азапты күндер.Жүкті екенін сезу.

14.Әкесінің қуып шығуы.

15.Босану сәті.

16.Қалаға келу.

17.Семей,Омбы,Ақмоладағы оқу.

18.Ақбала – Ақбілек – Балташ.

Ақбілектің Ақбаламен махаббаты.Оның сәтсіздікке ұшырау себебі неде?

Ақбілек ауылда.

Ақбілектің елге оралуы,ағасы мен жеңгесінің қарсы алуы қалай суреттеледі?

Ақбілектің Бекболат ауылына соғуы,Бекболатты пішіні Ақбілек арқылы сипатталуы неліктен?

Ақбілектің жеңісі, «тазару,жаңару» кезеңі.

Автор әке аузына «Ақбілек жат,өнерлі! Ол енді ақсақалдың ғана баласы емес,көптіңбаласы.Енді ақсақал именеді» деген сөз салу арқылы нені айтқысы келіп тұр?

« Ақбілек» натурализм үлгісінде жазылған роман

Өмір мен өлім

Сынақ
Жазушы көздеген мақсатты дәл табу үшін осындай алгоритмдеу амалын қолдану,ойландыру әрекетін дұрыс ұйымдастыру,өз пайымдау-түсінігін қалыптастырып,оны айтқызу көп нәтиже берері сөзсіз.Оқушы мәтінді тек жай ғана оқып қоюмен шектелмей,оған өз дүниетанымы,көзқарасы тұрғысынан баға беру арқылы материалды игеруді жетілдіре түседі,әрі өзін-өзі зияткерлік жағынан дамыту,белгілі бір құбылысқа деген субьективті қарым-қатынасын қалыптастыруды жүзеге асырады.Осындай жазушы стилін меңгергеннен соң оқушылардың танымдарын дамыту үшін пікір жарыстырып,ой-түйіндерін ұйымдатырып,жауаптарын жинақтау орынды.

Табиғат пен адам



Ақбілек трагедиясы Ақбілек көңілінің тазаруы

Анасынан айрылуы Ақбілек ауылда

 

Ақтар қолында Балташқа қосылу

Қасқырлар қамауында Ақмолада

 

Әке ызғары Омбыда

Өгей шеше Семейде

 

Жүкті болуы Қалаға кетуі

Бекболаттан күдер үзуі



Босануы

Роман несімен ұнады немесе неге ұнамады? Бұл – қиын сауал.Алдымен осы сауалға жауап берер оқырманның әдеби сауаты қандай дәрежеде,сұлулық сезімі қандай,эстетикалық талғамы қандай,эстетикалық талғамы қандай? Әлгі оқиғаның байыбына бара ала ма? Ол үшін мына 5 түрлі сұраққа жауап іздеп табу керек.

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 11