Клиническая медицина

26 

Клиническая

 медицина 

С.  Васильева,  В.  В.  Соколов  //Гигиена  труда.  – 

1980. – №11. – С. 19 – 23. 

8.  Хелковский  –  Сергеев  Н.  А.  Гигиена  труда  и 

состояние  здоровья  рабочих,  контактирующих  с 

бериллием  в  концентрациях,  не  превышающих 

ПДК  //Тез.  докл.  IV  Всесоюз.  симп.  «Бериллий-

90». – СПб; М., 1992. – С. 100. 

Поступила 11.02.08 

Экология

 и гигиена 

M. A. Gazaliyeva  

HYGIENIC CHARACTERISTICS OF TECHNOLOGICAL PROCESS AND LABOR CONDITIONS  

OF BERYL INDUSTRY 

 

In this article hygienic evaluation of labor conditions and peculiarities of technological process of modern 

beryl manufacture is given. Intensive development of this manufacture is tightly connected with constant solving 

of complex hygienic tasks, first of all directed towards health safety of branch workers and creation of safe labor 

conditions.  Industrial  processes  of  beryl-making  are  characterized  by  air  pollution  by  beryl  aerosol  and  other 

harmful chemical substances, microclimate parameter changes, noise, light and physical labor. 

М. А. Ғазалиева 

БЕРИЛЛИЙ ӨНЕРКӘСІБІНІҢ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ҮРДІСІ ЖӘНЕ ЕҢБЕК ШАРТТАРЫНЫҢ  

ГИГИЕНАЛЫҚ МІНЕЗДЕМЕСІ 

 

Бұл  мақалада  еңбек  шартын  гигиеналық  бағалау  және  осы  заманғы  бериллий  өндірісінің 

технологиялық  үрдісінің  ерекшеліктері  беріледі.  Аталған  өндірістің  интенсивті  дамуы  бірінші  кезекте 

саладағы жұмысшылардың денсаулығын қорғауға, қауіпсіз еңбек шартын тудыруға бағытталған комплексті 

гигиеналық  тапсырмаларды  үнемі  шешумен  үздіксіз  байланысты.  Бериллий  дайындаудың  өндірістік  үрдісі 

ауаның  берилли  аэрозолімен  және  басқа  да  химиялық  заттармен  ластануымен,  микроклиматтың 

өлшемдерінің өзгеруімен, шумен, жарық және дене еңбегімен мінезделеді.  

Е. Ж. Отаров 

ТАУ КӨЛІГІ ЖҮРГІЗУШІЛЕРІНІҢ ЕҢБЕК 

СИПАТЫН ГИГИЕНАЛЫҚ БАҒАЛАУ 

 

ҚР ДСМ Қарағанды мемлекеттік медицина 

академиясы 

 

Тау-кен өндірісінде технологиялық үрдістің 

ерекшелігіне  байланысты,  техникаларды  эконо-

микалық  тұрғыдан  оңтайлы,  толық  қолдану  үшін 

жұмыс  режимін  2-3  ауысымдылыққа  аударуға 

мәжбүрлік  тудырады.  Және  де  технологиялық 

үрдіс  бір-бірімен  тығыз  қатынаста  болғандықтан 

оларды  жиірек  тоқтатуға  болмайды.  Жұмыс 

ауысымының  ауысып  келіп  отыруын,  жұмысшы-

лардың  түнгі  ауысымдарға  шығуын  адам  ағзасы-

на  әсерін  физиологиялық  тұрғыдан  бағалап  қа-

райтын  болсақ,  келесідей  көптеген  мәселелерді 

тудырады. Мысалға, үйқы және сергектік режимі-

нің  бұзылуы,  айналасындағы  жақындарымен, 

жанүясымен,  туыстарымен  қарым-қатынастың 

жеткіліксіздігі,  тамақтану  режимі  мен  сипатының 

өзгеруі,  ыңғайсыз  уақытта  жұмысқа  бару  мен 

жұмыстан  қайту  уақыты  және  де  тағы  басқадай 

көптеген  себептер.  Түнгі  режимнің  биологиялық 

ырғаққа  кері  әсерінен  кейін,  адам  ағзасындағы 

физиологиялық үрдістердің айқын диссинхронозы 

нәтижесінде ас қорыту, жүйке және жүрек-тамыр 

жүйесі  ауруларының  даму  мүмкіншілігі  көпке 

мәлім. 

Кен 

өндірісі 

механизмдеріндегі 

жұмысшылардың  еңбек  үрдісінің  ауырлығы  мен 

кернеулігі  еңбек  жағдайының  3  класын  құрады 

[1]. Кенді ашық әдіспен өндіру кезіндегі жаңа 12 

сағаттық  жұмыс  ауысымындағы  бульдозер 

машинисі  еңбек  үрдісінің  ауырлығы  бойынша  3,2 

класына жатқызылды [2]. 

Жұмыстың  мақсаты  –  тау  көлігі  жүргі-

зушілерінің  жаңа  жұмыс  жағдайындағы  еңбек 

сипатына гигиеналық баға беру.  

ЖҰМЫСТЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН 

МАТЕРИАЛДАРЫ 

«Қостанай  минералы»  АҚ  қарасты  тау 

көлігі  мекемесіндегі  жұмысшыларды,  жұмыс 

орындарындағы  көліктің  атқаратын  жұмысына 

байланысты жүргізушілер мен машинистерді ауыр 

жүк тасығыш машина жүргізушісі, бульдозер мен 

жүк тиегіш машинистері, экскаватор машинистері 

мен  олардың  көмекшілері  және  бұрғылау 

қондырғысы 

машинистері 

мен 

олардың 

көмекшілері 

болып  жіктелінді.  Атқарылған 

зерттеу  жұмыстарының  нәтижесінде  алынған 

мәліметтердегі  еңбек  үрдісінің  ауырлығы  мен 

кернеулігі  деңгейлерінің  қауіптілік 

класын 

анықтауды басшылық құралы арқылы жүргіздік.  

ЖҰМЫСТЫҢ НӘТИЖЕСІ 

Тау-кен 

көліктерінің 

жүргізушілерінің 

жұмыс  күніндегі  хронометраждық  зерттеулер 

мәліметтері  1  диаграммада  пайызбен  берілген. 

Алғашқы зерттеу тобы жұмысшыларына ауыр жүк 

тиегіш  көлік  жүргізушілері  енгізілді.  Апта  бойы 

есептеліп 

жүргізілген 

толық 

ауысымды 

хронометраждық 

зерттеу 

жұмыстарының 

мәліметтері,  кенді  ашық  әдіспен  өндіретін 

хризотил-асбест  карьеріндегі  ауыр  жүк  тиегіш 

көлік  жүргізушілері  12  сағаттық  ауысыммен 

жұмыс істейтіндігін диаграммалардағы көрсеткіш-

терден  көруімізге  болады.  Карьердегі  тоқтаусыз 

жұмыс  режиміне  байланысты  жұмыс  ауысымы 

бойынша  реттелген  40  минут  үзілістен  бөлек, 

басқадай  үзілістер  қарастырылмаған.  Ауыр  жүк 

тиегіш  көліктердің  жүргізушілері  жұмысқа 

келгеннен  кейін  көлікті  жұмыс  істеп  тұрған 

27 

Медицина и экология, 2008, 2 

Клиническая

 медицина 

жағдайында  қабылдап  алып,  жұмыс  аяғында 

тапсыруға  кететін  уақыт  барлық  жұмыс  уақы-

тының 40 минутын немесе 5,5% алса, жұмыстың 

негізгі  бөлігін  құрайтын,  бос  тау  жыныстарын 

үйінділерге  және  пайдалы  қазбаларды  байыту 

тізбегіне  тасымалдауға  кететін  уақыт  540 

минутты  (75%)  құраса,  түскі  ас  ішуге  берілетін 

реттелген  үзіліс  40  минутты  немесе  5,5%  жетсе, 

тиеуші  экскаваторлар  босағанша  күтіп  түратын, 

үйінділердегі  және  байыту  тізбегіне  жеткізу 

кезіндегі технологиялық үзілістермен байланысты 

жұмыссыз  түру  100  минут  немесе  14%  құрады. 

БелАЗ  маркалы  ауыр  жүк  тиегіш  көлігінің 

шанағындағы жүкті түсіру механикаландырылған. 

Соляркамен  жұмыс  істейтін,  іштен  жанатын 

двигательмен  жабдықталған.  БелАЗ  ауыр  жүк 

тиегіш  жүргізушісінің  жұмыс  орны  автомобильдің 

кабинасында.  Жүргізуіші  ауысымға  келгеннен 

бастап  ауысымды  тапсырғанға  дейін  ролдегі 

жұмыс  қалпы  сақталынған.  50%  бірқалыпты 

жұмыс  қалпы  ағзаның  қызметіне  жүктеме 

түсіреді.  Ауысым  бойы  дене  115  рет  еңкейеді. 

Интеллектуалды  жүктеме  ретінде  ақпаратты 

қабылдап,  бағалау,  сенсорлы  жүктеме  ретінде 

назар  аудару  ұзақтығы,  алынатын  сигналдардың 

тығыздығы,  өзінің  және  басқа  адамдардың 

қауіпсіздігі үшін эмоционалдық жүктеме дәрежесі, 

жұмыс  күнінің  ұзақтығы,  ауысымдылығын 

суреттейтін  жұмыс  режимі  арқылы  ағзаға 

берілетін  жүктемелердің  нәтижесінде,  БелАЗ 

ауыр  жүк  тиегіш  көлік  жүргізуішісінің  еңбек 

жағдайын сипаттайтын еңбек үрдісінің ауырлығы 

мен кернеулігі көрсеткіштері бойынша 3 кластың 

2 дәрежесіне жатқызылады.  

Бульдозерлер  мен  жүк  тиегіштер  машини-

стерінің  жұмыс  басындағы  өз  көліктерінің  техни-

калық жағдайын қарап алуға және жұмысты тап-

сыруға  кететін  дайындық  және  аяқтау  жұмыс-

тары  жұмыс  ауысымының  9,7%  немесе  70  мину-

тын  құраса,  жүкті  тиеу,  тасымалдауды  құрайтын 

негізгі  жұмыс  операциялары  560  минут  немесе 

77,8%  алады,  реттелген  үзіліс  30  минут  (4,2%), 

жанар-жағар  май  ауыстыру,  бір  жерден  екінші 

жерге жұмыс көлемі мен түрінің ауысуына байла-

нысты  технологиялық  үзілістер  жұмыс  уақыты-

ның  60  минутын  немесе  8,3%  құрайды.  Бульдо-

зер  мен  жүк  тиегіштердің  машинистері  ауысым 

бойында  аймақтық  және  жергілікті  жүкт-еме 

ретінде  стереотипті  жұмыс  қималдарының  25700 

және 46200 шамасында жасайды, жұмыс уақыты-

ның  жартысынан  астамындағы  жұмыс  қалпы 

тұрақты,  ауысым  бойында  дененің  еңкеюі  115 

ретті құрайды. Бульдозер және жүк тиегіш маши-

нистерінің  еңбек  жағдайын  сипаттайтын  еңбек 

үрдісінің  ауырлығы  бойынша  3  кластың  2  дәре-

жесіне  жатқызылса,  жұмыс  кернеулігі  көрсеткіші 

бойынша 2 класқа жатады.  

Пайдалы  қазбаларды  ауыр  жүк  тасығыш-

тарға  тиеуге  экскаватор  машинисті  мен  оның 

көмекшісінің  экскаваторды  жұмысқа  дайындауға 

және  жұмыс  соңында  тапсыруға  кететін  уақыт 

барлық жұмыс уақытының 6,9% немесе 50 мину-

тын  алады,  кенді  экскавациялап,  оны  ауыр  жүк 

тасығыш  машиналарға  тиеуге  кететін  уақыт  580 

минутты  (80,9%)  алса,  түскі  асқа  кететін  уақыт 

40 минут немесе 5,6% құраса, экскаваторлардың 

жаңа  жиектерді  алуы,  жаңа  жұмыс  орнына 

ауысуы,  жоғарғы  кернеудегі  кабельді  ауыстыру-

мен  байланысты  технологиялық  үзілістер  50  ми-

нутты  (6,9%)  құрайды.  Экскаватор  машинисті 

жергілікті  жүктеме  ретінде  стереотипті  жұмыс 

қимылдары мен деннің жұмыс қалпы 3 кластың 1 

дәрежесіне  жатқызылса,  экскаватор  машистінің 

көмекшісі  басқа  жұмыспен  кезектесіп  қолмен 

таситын  және  көтеретін  жүк  пен  жұмыс  қалпы 

және  дененің  еңкеюі  көрсеткіштері  бойынша  3 

кластың  1  дәрежесіне  жатқызылса,  экскаватор 

машинистінің  еңбек  үрдісінің  кернеулілік  көрсет-

кіші  бойынша  сенсорлы  жүктемені  сипаттайтын 

назар  аудару  ұзақтығы,  есту  анализаторына 

жүктеме,  эмоционалды  жүктемені  құрайтын  өз 

және  басқа  адамдар  өмірі  үшін  жауапкершілік 

Экология

 и гигиена 

5,5

9,7

6,9

5,5

75

77,8

80,6

72, 2

5,5

4,2 5,6

4,2

14

8,3

6, 9

18,1

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

П

ай

ы

зб

ен

,%

Д

ай

ы

н

д

ы

қ

ж

ұм

ы

ст

ар

ы

Н

ег

із

гі

 ж

ұм

ы

с

Р

ег

л

ам

ен

тт

ел

ге

н

үз

іл

іс

Т

ех

н

ол

ог

и

ял

ы

қ 

үз

іл

іс

Көлік ж үргізу ішлері

Бу льдозер мен ж үк т иегіш

машинист ері

Э кскават ор машинист ері

мен көмекшілері

Бұрғылау  қондырғысы

машинист ері мен

көмекшілері

1 сурет. Тау-кен көлігі жүргізушілері атқаратын жұмыс түрлеріне байланысты кететін ауысым уақытының 

ұзақтығы, пайызбен 

28 

Клиническая

 медицина 

дәрежесі,  жүктеменің  біркелілігі  және  жұмыс  ре-

жимі  бойынша  3  кластың  1  дәрежесіне  жатқы-

зылды.  Келті-рілген  мәліметтерді  қорыта  келе, 

экскаватор  машинисті  еңбек  жағдайын  сипаттай-

тын  еңбек  үрдісінің  ауырлығы  бойынша  3  кла-

стың  2  дәре-жесіне  жатқызылса,  жұмыс 

кернеулігі көрсеткіші бойынша 3 кластың 1 дәре-

жесіне жатса, экскаватор машинистінің көмекшісі 

еңбек  жағдайын  сипаттайтын  еңбек  үрдісінің 

ауырлығы  бойынша  3  кластың  2  дәрежесіне 

жатқызылса, жұмыс кер-неулігі көрсеткіші бойын-

ша 2 класқа жат-қызылды.  

Бұрғылау  қондырғыларының  жұмысы  үшін 

бұрғылау  алаңы  дайындалуына  кірісуге  кететін 

уақыт  пен  жұмыс  соңында  жұмыс  орнын  тапсы-

руға  кететін  уақыт  40  минутты  (5,5%)  құрайды. 

Қондырғыны  орнатып,  жерді  бұрғылауға  кететін 

негізгі  жұмыс  операциялары  520  минутқа  жетсе 

(72,2%), реттелген үзіліс жұмыс уақытының 4,2% 

немесе  30  минутын  алады,  келесі  жаңа  жұмыс 

алаңына  көшуге,  қондыруға  кететін  технологи-

ялық  үзілістер  130  минут  немесе  18,1%  құрады. 

Бұрғылау қондырғысының жұмысы үшін бұрғылау 

алаңы  дайындалады,  бұрғылау  үшін  қондырғы 

орнатылып,  үңгіме  бұрғыланады.  Жаңа  жұмыс 

алаңына  көшу  үшін  дайындық  жұмыстары  баста-

лады.  Бұрғылау  қондырғысын,  қондырғының  ма-

шинисті  мен  машинист  көмекшісі  қондырады. 

Бұрғылау  қондырғысының  машинисті  басқа 

жұмыспен  кезектестіріп  қолмен  таситын  және 

көтеретін  жүктердің  салмағы,  аймақтық  жүктеме 

ретінде  стереотипті  жұмыс  қимылдары,  жұмыс 

қалпы  бойынша  3  кластың  1  дәрежесіне  жатқы-

зылды.  Бұрғылау  қондырғысы  машинистінің 

көмекшісі  басқа  жұмыспен  кезектестіріп  қолмен 

таситын  және  көтеретін  жүктердің  салмағы, 

жұмыс қалпы, дененің еңкеюі бойынша 3 кластың 

1 дәрежесіне жатқызылды. Жоғарыда келтірілген 

мәліметтерді  қорыта  келе,  бұрғылау  қондырғысы 

машинисті  мен  оның 

көмекшісінің 

еңбек 

жағдайын сипаттайтын еңбек үрдісінің ауырлығы 

бойынша  3  кластың  2  дәрежесіне  жатқызылса, 

жұмыс  кернеулігі  көрсеткіші  бойынша  2  класқа 

жатқызылды.  

Сонымен,  қазіргі  нарық  заңының  талабы 

күшейген  заманда көптеген  өндіріс салаларының 

экономикалық  тұрғыда  тиімді  екендігін  алға  тар-

тып  жұмыс  уақытының  6  және  8  сағаттан  12 

сағатқа  есептелгені  көпшілікке  мәлім.  Тау–кен 

өндірісінде  жұмыс  ауысымындағы  технологиялық 

үзілістермен 

байланысты 

жұмыссыз 

тұру, 

дайындық  пен  аяқтау  жұмыстарының  уақыты 

қысқартылып,  негізгі  жұмыс  операциялары  ала-

тын  уақытты  ұзарту  есебінен  жұмыс  күні  есеп-

телінді. Жұмыс  күні ұзарған  сайын, жұмыс орын-

дарындағы  жағымсыз  факторлардың  адам  ағза-

сына  кері  әсерінің  әсер  ету  уақыты  ұзарды. 

Сондықтан  да,  «Қостанай  минералы»  АҚ  тау 

цехына қарасты көлік жүргізушілері мен машини-

стерінің жаңа жұмыс жағдайында жағымсыз әсер 

етуші  қарқынды  өндірістік  факторлардың  әсерін 

зерттеу,  жұмысшылар  арасындағы  жалпы  және 

кәсіби  аурушаңдылық  деңгейін  төмендетуге 

бағытталған алдын–алу шараларын ұйымдастыру 

үшін маңызды. 

ӘДЕБИЕТТЕР 

1.  Гигиена  труда  и  здоровье  рабочих  угольных 

разрезов  юга  Кузбасса  /А.  М.  Олещенко,  В.  Д. 

Суржиков,  В.  В.  Большаков  и  др.  //Медицина 

труда и пром. экология. – 2002. – №10. – С. 40 – 

43. 

2.  Куракин  В.  А.  Условия  труда  машинистов 

бульдозеров  при  12-часовой  рабочей  смене  на 

предприятиях открытой угледобычи в Кузбассе /

В. А. Куракин, М. И. Цигельник, Б. Н. Зеренков //

Медицина  труда  и  пром.  экология.  –  2002.  – 

№10. – С. 45 – 47. 

 

Поступила 09.06.08 

Экология

 и гигиена 

Ye. Zh. Otarov 

HYGIENIC ESTIMATION OF CHARACTER OF WORK OF WORKERS OF MOUNTAIN TRANSPORT  

 

In  article  character  of  working  conditions  of  drivers  and  machinists  of  mobile  mechanisms  of  mountain 

transport in modern conditions is surveyed. Work of drivers and machinists of mountain transport is characterised 

by influence of a complex of adverse factors, such, as high nervously-emotional pressure and gravity of labour 

process. 

Е. Ж. Отаров 

ГИГИЕНИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ХАРАКТЕРА ТРУДА ВОДИТЕЛЕЙ ГОРНОГО ТРАНСПОРТА  

 

В  статье  рассматривается  характер  условий  труда  водителей  и  машинистов  передвижных 

механизмов  горного  транспорта  в  современных  условиях.  Труд  водителей  и  машинистов  горного 

транспорта  характеризуется  воздействием  комплекса  неблагоприятных  факторов,  таких  как  высокое 

нервно-эмоциональное напряжение и тяжесть трудового процесса.