Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

Негізінен,   Ә.   Қайдардың   латын   жазуына   көшуді   жақтаған
ұсынысы  түркі   халықтарына   ортақ   әліпби,   ортақ   жазу  жасау
тілегінен туындаған еді. Сондықтан ғалым ұсынған қазақ-түрік
әліпбиіндегі 34 таңбаның ішінде <дж>-j, c <ч>, f <ф>, v <в>
әріптері   бар.   Алайда   Ортақ   Анкара   жобасындағы   34   әріптің
екеуін – әзірбайжан, онын – өзбек, сегізін – түркімен жаңа ла-
тын әліпбилерінде пайдаланбады. Сөйтіп, түркі халықтарының
жаңа әліпбиінде 8-ден 20-ға дейін әріп айырмашылығы болды
(Алтай   М.   Латын   таңбалары.   Қазақ   әліпби  нұсқаларына   сын
АТ. 15.08.02).
Бұл ортақ   түркі  әліпбиі  жасау  мүмкіндігінің төмендегенін
көрсетті.
Латын графикасына өтуді  жақтаушылардың пікірінде, әсіресе
программист,   экономист   мамандардың   пікірінде  латын   жазуы
дүниежүзілік аренаға шығу үшін, халықтың компьютерлік са-
уатын арттыру үшін, техникалық прогреске ілесу үшін қажет де-
ген көзқарас басым болды. Мысалы, Н.А. Айтқожин: “Ендігі жазу
алдыңғы   қатарлы   технология,   күрделі   баспахана   құрылғылары
әртүрлі   саладағы   жоғарғы   білікті   мамандардың   қатысуынсыз
шешіле   алмайды.   Компьютердің   стихиялы   түрде   таралып   кетуі,
ортақ стандарт шрифтің болмауы бұл мәселенің әлеуметтік-саяси
мәні бар екенін байқатады, компьютердің басқыш-тетігі минутына
600-1000   таңбаға   дейін   салуға   арналған,   неге   біз   оны
пайдаланбаймыз”   деді.   “Ни   один   из   тюркоязычных   алфавитов,
основанных на кириллице не попал в перечень алфавитов, кото-
рое   поддерживаются   программным   обеспечением   современных
компьютеров”   деді   тағы   да   автор   (Айтхожин   Н.А.   Вопросы   ре-
формы казахского алфавита // Саясат. 1998. № 12).
Ал А. Мереке электронды пошта, пейджинг саласында қазақ
әріптерінің   жоқтығынан   небір   сорақы   сөздер   жазылады.   Қазақ
мәтіні үшін арнайы драйвер алып жүру керек. Интернетте Web-бет
құру   үшін,   пейджермен   хабарласуға,   электронды   сөздік,
электронды тілмаш жасау үшін, сөзді автоматты түрде тасымал-
дау  үшін,   орфографиясын   жасау  үшін   латын   жазуы   керек   деді
(Мереке А. Латиница объединит тюрков // Новое поколение
26.11.99).
А. Шәріпбаев қазақ  әліпбиі  компьютердің  басқыш-тетігіндегі
ағылшын әліпбиіне сәйкес болу керек, одан өзгертудің еш негізі
жоқ;   осы   стандарт   сақталынса   ғана   қазақ   тілінің   құрылымдық
жүйесін саралауға, компьютерлік өңдеудің ыңғайлы жүйесін
жасауға   кез   келген   графикадағы   мәтінді   оқып,   оны   басқа
графикаға көшіруге болады деді. Сонда компьютерлендіру де-
геніміз   орфографиялық,   терминологиялық,   фразеологиялық
сөздік   жасау,   қазақ   тілінің   грамматикасын   автоматты   түрде
оқыта   алатын   және   қазақ   тілін   басқа   тілге   және   кері   аудара
алатын про-грамма жасау болып табылады деді (Шәріпбаев А.
Латынсыз, компьютерсіз көзіміз ашылмайды // ЕҚ. 27.12.00).
Енді   бір   топ   әліпби   ауыстырудың   қажеттілігі  қазақ   тілін
орыс тілінің әсерінен қорғау, тілдің табиғи дамуын күшейту,
қазақ тілін сақтау үшін керек деді (Исхан Б. Латын ғарпіне көшу
тілімізді  сақтау үшін керек. // Қазақстан 27.09.2001. Итқұлов Қ.
Лажы   келсе,   латынға   көшсек   //   Заң   31.07.96.).   Себебі   жазуын
қабылдаған тілдік ортада өмір сүрген тілге тіл деформациясы-на
ұшырау   қаупі   күштірек   болады.   Графикасын   алу   арқылы   сол
тілдің фонемаларын өз тіліміздің дыбыс жүйесіне теліп, термин
қатарын көбейтеміз деп, өзге тілдің лексикалық қабатын көшіріп
алып, тіке аударма, калька жасау арқылы сол тілдің сөз тіркес-ін,
синтаксисін, сөйлем, мәтін құрау синтаксисін көшіріп алу арқылы
бірте-бірте   тілдің   табиғи   даму   жолынан   ауытқуымыз   мүмкін.
Өйткені қазір кез келген сөз бен мәтінге дейінгі бірлік-тер орыс
тілі мен қазақ тілінде қатар айтылып, жазылуы міндет-ті болды.
Және кез келген мәтін алдымен орыс тілінде түзіліп, сосын барып
қазақ   тіліне   аударылатыны   дәстүрге   айналды.   Әрі   қазір
Қазақстанда   7,5   млн.   қазақ   (44,3%),   6   млн.   орыс   (35,3%)
тұратынын   (Исмағұлова  А.   История   казахского   языка.   Алфавит.
Поиск,   1998   №2.   Серии   Гум.)   ескерсек,   орыс   тілінің   әсері   азая
қоймайтынын байқаймыз.
Газет-журнал   мақалаларының   енді   бір   тобы  әліпби
ауыстыруға қарсы.  Бұл бағыттың негізгі дәйектері мынаған са-
яды: 1) латынға көшу бір қадам кейін шегіну, өткенге қайта ора-лу
(Есенов   Қ.   Барымен   базар   болған   абзал;   Сауытбеков   С.   Ескі
жұрттан жұрқа жинамайық // Халық кеңесі 11.01.95). 2) Жаңа жазу
экономикамызға   нұқсан   келтіреді,   реформаға   әуесқойлық   қана
(Садырбайұлы   С.   Реформаға   әуесқойлық   //   ҚӘ.   23.06.   2000.
Қарақұлов М. Әліпби таңдайтын заман ба осы. 14.05.92. АТ. Әбіш
Қ. Асықпа, сабырыңды сақта, қазақ. // ЖА. 25.10.94; Байтелесов,
Ақтомпышқызы Ж. Әліпбимен алыса береміз бе // АТ. 2002 18/08.
Оралбеков О. Қазақ үшін бұл ғасыр қаріпке та-ласумен басталып,
қаріпке   таласумен   аяқтала   ма?   //   ҚӘ.   1.12.00;   Әбілқасымов   Б.
Тарих тағылымын ескерсек // Ақиқат. 1995. № 3,
288
289

69 б. Асанов Н. Латынға көшу – баянсыз тірлік // ЕҚ, 27.12.00.); 3)
кириллицамен де интернетке шығуға болады; орыс графи-касымен
халықаралық коммуникация жасауға келмесе де, бұл графикамен
алдыңғы қатарлы технология жетістіктерін пайда-лана аламыз;
Париждің әлемдік интернет ақпараты 2001ж. 56-етіп қазақ тілін
интернетке енгізді (Қазақ тілі әлемдік интернет-ке жол тартты //
АТ. 15.02.01); орыс әріптері тілімізді байытады (Оралбеков О.
Қазақ үшін бұл ғасыр қаріпке таласумен баста-лып таласумен
аяқтала ма // ҚӘ. 1.12.00; Нұржекеұлы Б. Жаңа жазуға көшу –
барыңды жоғалту // 5.12.00. ЕҚ; Баймұханбетов С. Неутомимая
жажда реформ // Каз. правда 1999, 16/Х); латынға ауысу
экономикалық, психологиялық проблема әкеледі,
сондықтан үйренген осы кирил жазуымызға реформа жасап,
қазақ тілінің дыбыс құрамын орыс әліпбиінің 31 әрпімен ғана
былай беруге болады деген де пікір бар екенін айта кеткеніміз
жөн: ә- аe, ћ – кх, ji – и,
ұ – yo, ғ – гх, ү – уе, л – йо, ө – л, ң – нг, қ – кк, ъ, ь – алып
тастау (Прманов К. Звук и буква // Аргументы и факты. 2001
№25, №26);
4) жазу   тұрақтылығы   –   рухани   консерватизмді   көрсетеді,
жазуды   өзгертпеу  –   мәдениетті   елдің   нышаны   (Алдамжар   Б.
Парсылар латынды неге қабылдамады // Заң 13.03. 96.);
5) латын   жазуын   қабылдау   тіл   (орыс,   қазақ,   ағылшын)
проблемасын   тудырады.   Ағылшын   тілінің   әсері   күшейеді
(Сұлтанмұратов   Б.   Қосылғыштардың   орнын   ауыстырғанмен
қосынды өзгермейді // Қазақстан. 27.09.01).
Көне түркі графикасына ауысайық деген бағыт айнала-
сына   шоғырланған   пікірлер   арасында   проф.   Ә.Жүнісбековтің
ұсынған әліпбиі ерекше. Ғалым әліпбиінің жазу графикасы тік,
көлбеу және қиғаш үш сызықтан ғана тұрады, ал жуан дауысты
үшін бір қиғаш сызық, жіңішке дауысты үшін екі қиғаш сызық
алынған.   Әліпби   негізі   дауыссыздарға   табан   тірейді.   “Тұрқы
бөлек жазудың шәкірт санаға тіл шығарар және психологиялық
әсері болады. Сөйтіп барып, баланың тілінде ана тілдің айтылу
үлгісі қалыптасады, бір қалыптасып алған соң ол оңайлықпен
бұзыла да қоймайды” дейді ғалым (Жүнісбек Ә. Төл жазусыз
түгелдік болмас // АТ. 16.01.92).
Көне түркі графикасына көшуді сатылап жүзеге асыруды, ол
үшін алдымен латын графикасына көшіп, келесі онжылдықта
түркі жазуына түбегейлі өтуді көздейтін теориялық көзқарас та
болды (Жақыпов Ә. Біз бет түзер бағдаршам // АТ. 9.12.93). Және
қазірден   бастап   көне   түркі   жазуына   көшуді   ұсынғандар   бар
(Сыпатайұлы   С.   Ата   жазуымызды   асқақтатайық   //   АТ.  9.12.93;
Мектеп-тегі Аманқос. Ежелгі руна жазуы – мемелекеттің рәмізі
// ҚӘ. 18.10.02).
Оқуға арналған материал
Жаңа әліпбиге көшіруге себеп болған түрткіжайттар
Қазақ жазуын латын графикасына көшірудің қажеттілігі дау
туғызбайтыны   белгілі.   Жоғарыда   айтқанымыздай,   ла-тын
қарпіне көшуге қатысты талқы өткен ғасырдың 90 жыл-дардан
қазірге   дейін   толастаған   емес.   Бүгінгі   күні   бұл   мәселе   БАҚ
құралдарында   қызу   пікірталас   нысанына   айналды.   Латын
әліппесін жақтайтындар мен оған қарсылардың әрқайсысының
өз дәйектері бар. Қалай болғанмен де таразының латын қарпіне
көшуді қолдайтындар жағы басым түсетіні айқын, себебі қарсы
жақтың өзінде де көп пікір иелері бұл қазір орындалма-са да,
болашақта   жүзеге   асырылатын   шара   деп   мойындайтыны
байқалды. Бұл мәселеге саяси бояуды қоюлатпау жөн болады.
Ең   алдымен   қандай   пікір   иесі   болмасын   бұны   мемлекеттік
тілдің тағдыры үшін жасалған шара деп қабылдауы керек. Яғни
мәдени-әлеуметтік, лингвистикалық жағы басым түсуі шарт.
Қазіргі кезде әліпби саясатымен байланысты қоғамдық пікір
екіұдай болып, үмітшілдер жағы (апологеттері) латынға көшуді
қызу   қолдап   жатса,   күдікшілдер   жағы   (оппоненттері)   күмән
кел-тіріп, қарсы болып жатыр.
Үмітшілдердің уәжі:
Орыс   әліпбиі   (кирилл   әліпбиі)   ұлт   тілдерін   ассимиляция-лау
мақсатын   көздеп,   кезінде   зорлықпен,   күштеумен   таңылған.
Тоталитарлық қоғамның унитарлық саясатының салдарынан ары-
луымыз қажет деп, өзбектер де, әзербайжандар да, түрікпендер де,
молдавандар да латынға көшті, ал қазақтар шешек шыққан үйдей
шетте   жалғыз   қала   бермек   пе?   Түркітілдестер   бір   әліпби
кеңістігінде болғаны дұрыс (с а я с и ф а к т о р).
Ғылым   да,   білім   де   Батыста   (Батыс   деп   отырғаны   –   Батыс
Еуропа,   Солтүстік   Америка   елдері),   солардың   озық   техноло-
гиясын   игергендер   экономикалық   жағдайларын   түзей   бастады.
¤ркениеттің кең өрісіндегі елдермен әліпбиіміз де бір кеңістікте
290
291