Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

есiм, етiстiк категорияларының морфологиялық көрсеткiштерi
мейлiнше  жетiлген,  сондықтан  органикалық   жағынан  әртүрлi
болып табылатын жазба тілмен ауызша тіл бiрiнен екiншiсiне
аударылатын тiл болып саналады дейді.
Және жазба тілөзіне қатысты да, өзге таңба жүйесіне қатысты
да   метатіл   болатынын,   өркениет   тарихында   жазба   тілқоғамның
мәдени   нормасы   мен   білім   қорын   сақтайтын,   жинайтын,   жеткі-
зетін теңдесі жоқ тәсіл болып табылатынын айтады.
Т.Амирова   жазу   жазба   тілме,   әлде   тiлдiң   жазба   формасы
бола ма деген сауалға тұрпат меженiң 1) ауыспалы немесе 2)
тұрақты   болуына   қарай   жауап   беруге   болады   дейді.   Яғни   1)
мазмұн   меженiң   дамуына   қарай   жазу   (кең   мағынасында)
өзгерiп, ауыз-ша тілдің көшiрмесiне айналады, ауызша тіл мен
жазба тілбiр тiлдің екі формасы болып шығады. 2) тұрпат меже
тұрақты бо-лады: екі жүйеге айналады.
Бұл топтастыруға сайсақ, ағылшын, орыс тiлдерi өз iшiн-де
жазба   тілмен   ауызша   тілге   ажырайды.   (Грамматология   тек
ағылшын   жазулы   тілдерде   қалыптасып,   жетіле   алады   деген
пікір бар). Ал ауызша тілмен көп айырмасы бола бермейтiн не-
месе айырмашылығы жеткiлiктi түрде көрсетiлмей жүрген тiл-
дер үшiн жазу – тiлдiң өмiр сүруiнiң бiр формасы ғана.
Т.А.Амирова ағылшын жазуының қазіргі графикасы мен көне
графикасын   нысанға   ала   отырып,   жазу   жүйесінің   өзіне   тән
бірқатар құрылымдық элементтері болатынын айтады. Ағылшын
жазуындағы   диграф,   триграфтардың   санын,   графемалық   өріс
ұғымын сипаттады. Жазудың қандай ерекшелігі өзінің белгісі, ал
қайсысы   дыбыстық   тілдің   көшірмесі   ретіндегі   белгісі   болып
табылады соны білу керек деді автор.
Т.А.Амированың жазуды жеке семиотикалық код деп алғаны
соншалық   зерттеулерінде   жазу   теориясын   зерттеуде
қалыптасқан әдіс-тәсілдер, ұғым-түсініктер пайдаланылмайды.
Мысалы, Б. де Куртенэ, Л.В.Щерба негізін салған графиканың
фонологиялық негізін іздеу бағыттары жоқ: жазу ойды тікелей
жарыққа шығару тәсілі ретінде қаралған, тілмен теңестірілген.
Ғалымның   осындай   пайымдауларынан   кейін   орыс   тіл
білімін-де графемаларды дыбыстық қорға байланыстырмай, өз
ішінде сипаттайтын зерттеулер шыға бастады.
Жазуды  қысқарту, аз таңбаға көп мағына сыйдыру, жазуға
уақытты аз кетіру деген сияқты мәселелер, жазу биомеханика-
сы, әріп деформациясы, стенографиялық жазу, буын арқылы
жазу мәселелері көтерілді.
Жазу тарихына баратын еңбектерінде О.Сүлейменов те тіл
тарихына   барған   сайын,   алғашында   таңба   болғанын   сосын
оның ауызша түрі – сөз болғанына көзім жете түсті дейді: “И
мне   было   дано,   наконец   услышать   и   увидеть,   как   письмена
собранные со всех уголков старого и нового света, начинают
говорить друг с другом на понятном им языке образов”.
Ғалымдар   жазудың   ауызша   тілдің   көшірмесі   емес,   сондай-ақ
тіл өмір сүруінің бір формасы да емес, өз алдына дербес тілдік
жүйе   екенін   айқындап,   ғылыми   айналымда   жазба   тілұғым-тер-
минін   қалыптастырды.   Олар:   А.А.Волков,   А.В.Волков,   Т.М.Ни-
колаева,  Т.А.Амирова,  И.Вахлк,   Ф.Хаусхальдер,  Макинтош,  Б.де
Куртенэ,   Н.Н.Соколов,   З.Волоцкая,   Т.Молошная,   Жак   Деррида,
В.Мотш,   Умберто   Эко,   А.Н.Морозова,   И.Е.Гельб,   А.Артимович,
Ж.Ж.Руссо,   Л.Ельмслев,   А.Мартине,   А.Кашеварова,   Л.Заводов-
ский, В.Хаас, А.М.Кондратьев, О.Сүлейменов т.б.
Оқуға арналған материалдар
Төмендегі   ғалымдардың   ауызша   тіл,   жазба   тіл
ұғымдарына   қатысты   айтқан   пікірлерін   түсініп   оқып,
таратып айтып көріңіздер.
“Письменная речь – есть алгебра речи. Она вводит в са-мый
высокий абстрактный план речи, перестраивая тем самым
и прежде   сложившуюся   психическую   систему   устной   речи”
(Л.С.Выготский).
“Санадағы ой сөйлеу арқылы жүзеге асады, ол сөздегі тал-
дау (анализ) жазу арқылы жүзеге асады, сөз шартты таңбалар
арқылы ойды сыртқа шығарады, ал жазу сөзді көрсетеді” (Жан-
Жак Руссо).
“Его наиболее общим значением является то, что оно фикси-
рует речь и этим делает возможным совсем иное размышление
о ней, чем отзвучавщее слово, которое только находит место в
памяти” (В.Гумбольд).
“Что касается звуковой речи, то при разграничение ее с языком
оно должна пониматься как использование средств данного язы-ка
для той или иной конкретной цели общения. Соответственно
и письмо по отношению к звуковой речи должно пониматься
как использование данной системы” (В.А.Истрин).
“Письменный язык – это весьма плодотворное понятие,
38
39

развитие которого дает возможность представить в новом све-
те   целый   ряд   общетеоретических   языковедческих   проблем”
(И.Вахек).
“Итак,   в   тот,   что   обычно   недифференцированно   называют
письмом или письменным языком открыто три родственных, но
разных явления: письменная форма речи, или письменная речь, т.е.
акт   писания   и   читания,   письменный   язык   как   некая   система,
письменность которая является продуктом первых двух. Эти три
понятия являются параллелью к триаде Л.В.Щерба, различавще-го
языковую систему, речевую деятельность (процес говорения
и понимания) и языковой материал. Письменный язык соответс-
твует языковой системе, письменная речь – речевой деятельнос-ти,
письменность – языковому материалу” (Л.В.Зиндер).
“Жазудың   жаңа   мүмкіндіктері   мен   құрылымы   бар
семиотикалық   жүйенің  пайда  болуы   өмірге тілдік  емес   жаңа
графикалық   таңбалардың   жасалуына   әкелді   (музыканың
ноталық жазу жүйесі, математикалық символика, графикалық
модел, кескіндер)” (Т. Амирова).
“Рассмотрение   плана   выражения   письменного   языка   как
системы   объясняет,   почему   довольно   легко   может   быть   осу-
ществление переход с одной системы графики на другие при их
значительном типологическом различии, и почему столь тру-ден и
практически невыполним переход с одной графической системы
на другую при типологической близости письменных языков. Во
ІІ случае, особенно в случае преобразования внутри одного и того
же письменного языка, возникает ситуация ломки
и нарушения   освященных  традицией   закономерностей  и   норм  и
опасность   затруднения   коммуникации.   Письменный   язык   есть
исторически   новая,   генетически   дополненная,   функционально
достаточно   автономная,   вполне   цельнооформленная   и   в   этом
смысле   относительно   самовладеющая   знаковая   система.   Это   по
существу,   только   начало   исследования   внутренних   проблем
письменной   речи,   таких,   как   композиция   графического   текста,
графическая   стилистика,   семантика   письменной   речи,   характер-
ная только для нее и вытекающая из таких явлений, как верти-
кальный контекст, возможность повторного обращения к одно-му
и   тому   же   высказыванию   или   отдельному   слову   в   тексте,   ти-
пология операций над письменной речью, синтаксис собствен-но
письменной   речи,   морфемика   письменной   речи,   и   наконец,
семиотика письменной речи, рассматривается как соотношения
40
письменного языка, с одной стороны, с устно-звуковой речью и
с другой – с иными семиотическими системами (Т. Амирова).
“Типичная социологическая  особенность письма это меха-
низация,   благодаря   которой   сохраняется   устойчивость   пись-
менной речи которая вместе с тем оказывает влияние на устную
речь, являясь основным фактором культурной эволюций речи”
(Ч.Лоукотка).
Тапсырма.  Төмендегі   Фердинанд   де   Соссюрдің   пікірін
пайдалана   отырып,   «Жазу   тілді   өзгерте   ме?»   атты   пікір-
сайысқа дайындалыңыздар.
“Сөйлеу   мен   жазу   –   бұлар   екі   түрлі   таңбалар   жүйесі:
соңғысы   тек   сөйлеуді   бейнелеу   мақсатында   өмір   сүреді....
Лингвистиканың пәні жазба сөз бен ауызша сөздің қосындысы
емес,   ауызша   сөз   ғана   лингвистиканың   пәні   болмақ....Біз   тіл
тарихына   барсақ   та,   тілдің   қазіргі   күйін   зерттесек   те,   тілдің
қағазға түскен жаз-ба формасына қол созамыз, түптеп келгенде
жазуға   ерекше   мән   береміз...   “Жазу   ауызша   тілді   нашар
бейнелеген сайын оның ауызша  тілге табан тіреуі  де күшейе
түседі…письмо скрывает язык от взоров, оно его не одевает, а
рядит”.  “Для  Соссюра  пись-мо-это одеяние  извращенности и
порока личные разложения  и притворства,  маска,  из которой
хорошая речь должна изгнать злых духов”.
Жазбаша бақылау сұрақтары
1. ХХ ғ. аяғы стильаралық айырмашылықтардың азаюымен, әдеби
тілде қарапайым, ауызекі тіл элементтерінің көбеюімен ерекшеленді
деген пікір рас па?
2. Жазу – тiл өмiр сүруiнiң бiр формасы ма, әлде өз алдына дербес
тiлдiк жүйе ме деген сауалдар кімнің зерттеулерінен кейін пайда бол-
ды?
3. «Тіл (languа) –  индивид санасында сақталған ғажайыптардың
қоры,   көпшіліктің,   тілдік   ұжымның   санасында   орналасқан   пас-сив
грамматикалық   жүйе,   сөз   –   (langage)   жеке   индивидтердің
қолдануындағы   белсенді   (актив)   жүйе;   сөйленістен   екшелген,
сөйлеушілердің жанында қалатын тілдік әрекеттің бөлігі ғана тіл бо-
лып табылады» деген пікірдің авторы?
4. Тек адам санасы арқылы ауызша тіл жазу жүйесіне, жазба тіла-
уызша тілге айнала алады деген пікірдің авторы?
41