Жоба орындаушысы

230 
 
Қазақстан  Республикасының  Қылмыстық  кодексінде  кəмелетке 
толмағандар үшін жаза ретінде - айыппұл салу, белгiлi бiр қызметпен 
айналысу  құқығынан  айыру,  қоғамдық  жұмыстарға  тарту,  түзеу 
жұмыстары,  бостандығын  шектеу  жəне  жазалаудың  ең  соңғы  шарасы 
ретінде бостандығынан айыру көзделген.  
Қазақстан  Республикасының  Қылмыстық  кодексінің 81-бабына 
сəйкес  онша  ауыр  емес  қылмыс  жасаған  немесе  бiрiншi  рет  орташа 
ауырлықтағы  қылмыс  жасаған  кəмелетке  толмаған  адамды,  егер  оны 
жазаға тартпай-ақ түзеуге болады деп белгiленсе, оған тəрбиелiк əсерi 
бар  мəжбүрлеу  шаралары  қолданылуы  мүмкiн;  тəрбиелiк  əсерi  бар 
мəжбүрлеу шаралары ҚР ҚК-нiң 82-бабында көзделген.  
Демек,  тəрбиелiк  əсерi  бар  мəжбүрлеу  шаралары  кəмелетке 
толмағандарға,  яғни  қылмыс  жасаған  жəне  олар 18 жасқа  толмаған 
адамдарға  қатысты  қолданылуы  мүмкін,  кəмелетке  толмаған  адамдар 
жасаған  қылмыс  кішігірім  немесе  орташа  ауыртпалықты  қылмыстар 
санатына қарастырылуы тиіс. Мұндай шараларға:  
ескерту  (кəмелетке  толмаған  адамға  оның  əрекетiмен  келтiрiлген 
зиянды  түсiндiруден  жəне  қылмыстарды  қайталап  жасаудың 
зардаптарын түсiндiруден тұрады).  
ата-аналарына  немесе  олардың  орнындағы  адамдарға  не 
мамандандырылған  мемлекеттiк  органға  қадағалауға  беру  (біздің 
пікірімізше,  ҚР  ҚК-нің 83-бабында  тəрбиелiк  əсерi  бар  мəжбүрлеудің 
осы шарасының мəні толық ашылмаған); 
келтiрiлген  зиянды  қалпына  келтiру  мiндетiн  жүктеу  (бұдан 
алдыңғы жарияланымда аталған мəселені көтерген едік: айыппұл салу 
сияқты  жазамен  қатар  бұл  шара  да  ол  өзінің  жасына  байланысты 
айыппұл 
сомасын 
төлеуге 
жеткілікті 
қаржылай 
қаражаты 
болмағандықтан  кəмелетке  толмаған  адамның  өзіне  емес,  ал  ата-
анасына қолданылады.  
Кəмелетке  толмаған  адамның  бос  уақытын  шектеу  жəне  оның 
жүрiс-тұрысына  ерекше  талаптар  белгiлеу  белгiлi  бiр  орындарға 
баруға, тəулiктiң белгiлi бiр уақытынан кейiн үйден тыс жерде болуына 
тыйым салады.  
«Кəмелетке  толмағандар  арасындағы  құқық  бұзушылықтардың 
профилактикасы  мен  балалардың  қадағалаусыз  жəне  панасыз 
қалуының алдын алу туралы» Қазақстан Республикасының 2004 жыл-
ғы 9 шілдедегі  № 591 Заңында  тиісті  құқытық  инситуттар  құрылған 
жəне  кəмелетке  толмағандар  жасаған  құқық  бұзушылықтардың 
профилактикасы саласында бірқатар ережелер бекітілген.  
Осылай,  аталмыш  Заңда  кəмелетке  толмағандар  арасындағы 
құқық  бұзушылықтардың,  қадағалаусыз  жəне  панасыз  қалудың 
профилактикасы 
саласындағы 
мемлекеттік 
саясат, 
кəмелетке 
толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз жəне 
7 
 
3-кесте.  
Аймақтар бойынша сарапшылар іріктемесі  
Аймақ  
Жиілігі  
Пайыз  
Астана қ-сы 49 
21,0 
Алматы қ-сы 24 
10,3 
Ақтөбе облысы  
51 
21,9 
БҚО 24 
10,3 
Қостанай облысы  
20 
8,6 
ОҚО  
20 
8,6 
Қарағанды облысы 25 
10,7 
Жамбыл облысы  
20 
8,6 
Барлығы  
233 
100,0 
 
Сұралған барлық респонденттердің жартысынан азын облыс 
орталықтарының  сарапшылары  құрады.  Орта  шамамен  қалада 
10,3%  респондент  қатысты,  тура  осындай  респонденттер  саны 
ауылдық  жерлерден  қатысты.  Республикалық  деңгейдегі  қала-
ларда,  Астана  жəне  Алматы  қалаларында 31,3% сарапшы 
қатысты (4-кесте). 
 
4-кесте. 
Тұрғылықты жері бойынша сарапшылар іріктемесі 
Тұрғылықты жер  
Жиілігі  
Пайызы  
Облыс орталығы  
112 
48,1 
Орта/шағын қала  
24 
10,3 
Ауылдық аудан орталығы  
10 
4,3 
Ауыл 14 
6,0 
Республикалық деңгейдегі қала  
73 
31,3 
Барлығы 233 
100,0 
 
Балалар  мінез-құлық  үлгілері  туралы  білімді  үш  түрлі 
негізгі ақпарат көзінен алады.  
Бірінші дереккөзі – баланы əртүрлі мінез-құлық үлгілерімен 
қамтамасыз  ететін  отбасы.  Отбасы  мінез-құлығы  үлгісінде  бала 
ересек  кезінде  де  сақталатын  əлеуметтік  мінез-құлық  норма-
ларын  үйренеді.  Үйде  отырған  бала  немен  айналысатындығын 
білу мақсатында, балалардың үйде  уақыттарын қалай өткізетін-
дігі туралы сұрақ қойылды (5-кесте). 

8 
 
5-кесте.  
Әдетте  бала  үйде  немен  айналысады? (Қазақстанның 
аймақтары бойынша, % респонденттер) 
Жауап нұсқалары 
Қарағанды
 облысы
, n=30 
Қостанай
 об
лысы
, n=30 
Батыс
  
Қазақстан
 об
лысы
, n=32 
Астана
 қ
-сы
, n=40 
Ақтөб
е 
об
л., n
=3 
Алматы
, n
=
30 
Ж
амбыл
 об
л., n
=31 
Оңтүстік
  
Қазақстан
 об
л., n=31 
Сабақ оқиды 
86,7 93,3  84,4 70,0  68,8 53,3 83,9 67,7
Қызықты ісімен 
айналысады (кітап оқиды, 
сурет салады, қолөнермен 
айналысады) 
56,7 36,7  43,8 47,5  46,9 26,7 64,5 41,9
Әлеуметтік желілерде 
достарымен қарым-қатынас
жасайды  
33,3 20,0  15,6 37,5  28,1 13,3 41,9 35,5
Теледидар қарайды  
46,7 33,3  71,9 47,5 65,6 20,0 71,0 67,7
Үй шаруасына көмектеседі  50,0 43,3  65,6 57,5  43,8 63,3 74,2 64,5
Компьютерде ойнайды 
60,0 16,7  43,8 37,5  34,4 16,7 61,3 41,9
Басқа 
 
3,3 - 
-  - 
3,1 3,3 9,7 9,7 
 
Ата-ананың  бала  тұлғасына  деген  ықпалын  зерттеу 
мақсатында  ата-ананың  баласына  қаншалықты  уақыт  бөлетін-
дігіне қатысты сұрақ қойылды.  
Сауалнама  нəтижелері  көрсеткендей,  ата-аналардың  басым 
көпшілігі балаларына уақыт бөледі, бірақ оларға (55%) «көбірек 
уақыт  бөлгісі  келетіндігі»  жөнінде  айтқан.  Ата-аналардың 
біршама  аз  бөлігі – 39% өз  балаларына  жеткілікті  уақыт 
бөлмейтіндіктерін айтса, тек ата-аналардың 7%-ы балаға уақыты 
жетпейтіндігі туралы айтқан (6-кесте). 
 
229 
 
(əрекетсіздігін)  жəне  түсетін  салдарларды  тек 14 жастан  бастап 
түсінеді деп негіздейді. Айта кетерлік, 14 жасқа толмаған адамды тіпті 
аса  ауыр  қылмыстар  үшін  қылмыстық  жауапкершілікке  тарту  мүмкін 
емес. Жиі кезде жазасыздық қылмыстарды жасау себебіне айналады.  
Қарағандыда 2013 жылы 14 жəне 9 жастағы екі дос қыз (екі қыз) 
сыныптасын өлтірген! Аталған қылмысты қатыса отырып жасалған деп 
тануға жəне тиісінше ең қатаң жазаны тағайындауға мүмкіндік болмай 
тұр,  себебі  қылмыс  жасаған  екі  қатысушы  да  қылмыстық 
жауаптылыққа  тартылатын  жасқа  толмаған,  тиісінше  қылмыстық 
жауаптылық тек 14-жастағы қылмыскерге ғана тағайындалуы мүмкін.  
Батыс  Қазақстанда  кəмелет  жасқа  толмағандар  арасындағы 
қылмыстар  саны  артқан.  БҚО  прокуратурасы  қылмыстардың  өсуін 
білім  беру  мекемелерінің  тарапынан  тиісті  бақылаудың  жоқтығымен 
байланыстырады.  Мысалға,  Гагарин  атындағы  Риддер  қаласының 
коррекциялық  мектеп-интернатының  тəрбиеленушісі  Зырян  ауданы 
Чапаев  ауылының  № 21 кəсіби  мектебіне  келіп  түсті.  Бірақ  тексеру 
жүргізу кезінде жас жігіт оқуға əлі де кіріспегені анықталды. Дегенмен 
сол уақыт ішінде Өскемен, Риддер қалаларында жəне Зырян ауданында 
18  қылмыс  жасап  үлгерген.  Тағы  бір  жағдай,  Зайсан  ауданы  сотының 
қаулысы  бойынша  кəмелетке  толмаған  баланы  Глубоков  ауданының 
Белоусовка  ауылында  қылмысқа  тартылатын  əрекеттерді  жасаған 
кəмелетке  толмағандарға  арналған  мектеп-интернатына  жіберген.  Бір 
жылдай  көлемінде  уақыт  өткенде  оны  мерзімінен  бұрын  босатып, 
оқуын жалғастыруға № 20 кəсіби лицейіне жіберген. Алайда бұл бала 
лицейге  бармаған.  Зайсанда  əкесінің  үйінде  тұрған.  Еш  жерде  жұмыс 
істемеген. 2012 жылғы наурыз айынан бастап маусым айы аралығында 
мүліктік  сипаттағы 11 қылмыс  жасаған.  БҚО  прокуратурасының 
ақпараты бойынша мұндай фактілер көп жəне мектеп-интернаттар мен 
ерекше  режимде  ұстайтын  арнайы  мектептер  тəрбиеленушілерінің 
өміріне,  осындай  балдардың  оқуын  жалғастыруына  білім  беру 
органдары  мен  мекемелері  тарапынан  тиісті  бақылаудың  жоқтығы 
туралы куəландырады, бұл олар тарапынан қылмыстардың жасалуына 
əкеледі
10
. 
Қазақстан  Республикасының  Қылмыстық  заңында  қылмыстар 
жасаған (жазаның 6 түрі) кəмелетке толмағандарға (14 жастан 18 жасқа 
дейінгі  тұлғаларға)  жаза  тағайындау  немесе  жазаға  қарағанда 
сотталуды  болдырмайтын  тəрбиелiк  əсерi  бар  мəжбүрлеу  шараларын 
(тəрбиелiк əсерi бар мəжбүрлеу шараларының 6 түрі бір-бірден немесе 
топтық:  істің  қоғамдық  қауіптілік  дəрежесі  жəне  кəмелетке  толмаған 
қылмыскердің  жеке  өмірін  ескеріп  бірден  бірнеше  шаралар 
тағайындалуы мүмкін) таңдау қарастырылған. 
                                                            
10
 Ақпарат көзі: http://altaynews.kz/10028-kazakhstan-prestupnost.html