$$$002-008-000$3.2.8 Тақырыбы: С. Көбеев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов шығармаларындағы ел, жер тағдыры, ұлттық сана түсінігі.

ХХ ғасырдың басы – қазақ халқының көркемдік ой-пікірінің тарихында айрықша із қалдырған кезең. Бұл кезде ұлттық әдебиет ұлы Абай мен Ыбырай негізін салған демократтық, ағартушылық бағытты әрі қарай дамыта отырып, оны жаңа ғасыр күн тәртібіне қойған міндеттерге лайық жаңғыртты.Әдебиет тақырыбы кеңейді.Ол әлеумет ісіне араласып, қоғамдық өмірде болып жатқан өзгерістерге өз үнін қосты.Қазақ халқының тағдырына алаңдаған ой-пікір иелері әдебиметті алға ұстап, соған қосылып сөйледі.Сөйтіп Міржақып пен Ахметтің «Оян,қазағы» мен «Масасы» тек әдебиет сүйгіш қауымды ғана емес, бүкіл ұлтты оятты. Ахмет пен Міржақып бастаған осындай үрдісті С.Торайғыров, М.Сералин, С.Көбеев, С.Сейфуллин, С.Дөнентаев, М.Жұмабаев,Б.Майлин тағы басқалар жалғастырып әкетті. Солардың шығармалары арқылы ғасыр басындағы қазақтың көркемдік ойы толысып, жетілді.

ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ мәдениеті мен әдебиетінің тарихында Спандияр Көбеевтің көрнекті орны бар. Қазақ жерінде ашылған алғашқы орыс мектептерінен тәрбие алған ол өзінің барлық саналы өмірін туған халқының мәдениет пен білім жолында ілгері ұмтылуына жәрдемдесуге арнады. Жаңа үлгідегі қазақ мектептерінде сабақ беріп жас ұрпақты орыстың тілі мен әдебиетін, мәдениетін үйренуге баулыды. Бұл саладағы қызметін Спандияр ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсариннің педагогтік үлгісімен жүргізді. Би-болыстардың қырына ілінген қыңыр әкенің кесірінен мектепке іліге алмай қалған кедей баласын алғаш орналастырған да Торғайдың оқу инспекторы еді. Ұлы ұстазы алдында жаутаңдап, оның мейірімділігі мен кең пейіліне риза болған Спандияр ішінен соған ұқсауды армандаған-ды. Ыбырай секілді халыққа пайдалы азамат болу, өз білімін елін ағартуға жұмсау Спандиярдың өмір бойғы арман-тілегі еді. Спандияр Көбеев 1878 жылғы қазан айының 1 күні Қостанай облысы, Боровский ауданының Ақсуат ауылында кедей шаруа семьясында дүниеге келген. Ыбырай Алтынсарин ұйымдастырған ауылдық мектепте сауат ашып, Қостанай қаласында мұғалімдер даярлайтын курсты 1901 жылы бітірген. Осы жылдан бастап өмірінің соңына дейінгі 55 жылын ұстаздық қызметке жұмсады. Ол өзінің ұзақ та жемісті ұстаздық еңбек жолын «Орындалған арман» (1951) атты мемуарлық кітабында баяндады. Жазушы шығармасында бастан кешкен дәуірдің нақты тарихи деректерін негізге ала отырып, әлеуметтік-қоғамдық құбылыстарды шынайы суреттеді, көптеген адам образдарын бейнеледі. Көбеев ұстаздық жұмысы мен жазушылық қызметін тығыз байланыстыра жүргізді. Өзі оқытқан шәкірттерінің кластан тыс оқуына арнап орыс жазушылары мен ағартушыларының бірқатар шығармаларын қазақ тіліне аударып, «Үлгілі тәржіме» деген атпен жеке кітап етіп бастырды.

1912 жылы Спандиярдың «Үлгілі бала» атты кітабы шықты. Бұл – бастауыш мектептегі қазақ балаларына арналған оқу кітабы еді. Ұлы ұстазы Ыбырай үлгісін пайдалана отырып ол бұл кітапқа өзі аударған Крылов мысалдарын, орыс классиктерінің балаларға арналған шығармаларын, қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін, табиғаттың түрлі құбылыстарымен таныстыратын, өсімдік, жануарлар әлемі туралы білім беретін әр алуан қызықты қысқа әңгімелер кіргізді.

Спандияр Көбеевтің қазақ әдебиеті тарихындағы үлкен орны – оның революциядан бұрынғы әдебиетте прозаның тууына, ондағы роман жанрының қалыптасуына сіңірген еңбегімен байланысты. 1913 жылы Қазанда басылған жазушының «Қалың мал» романы қазақ әдебиеті тарихында тұңғыш көлемді прозалық туынды болып саналады. Романда Революция алдындағы қазақ ауылында болған қат-қабат әлеуметтік өзгерістер шынайы суреттелген, дәуір шындығы боямасыз көрсетілген. Романда қалың мал әлегі, қазақ қызының аянышты да арманды тағдыры нанымды бейнеленумен қатар дала тіршілігіндегі әлеуметтік теңсіздіктің, жолсыздықтың сан алуан көрінісі батыл әшкереленген. Ел билеуші әкімдер мен үстем тап өкілдеріне қарсылық білдірген кедей бұқарасының әрекеті шыншылдықпен суреттелген. «Қалың мал» романы – тілінің тазалығы, көркемдігі жағынан да өзімен тұстас прозалық туындылардан өзгеше шығарма. Жазушы романында халықтың сөз байлығын, мақал-мәтелдерді орынды пайдаланған, кейіпкерлер мінезін даралап көрсеткен. Спандияр Көбеев екі рет Ленин орденімен наградталған. Өз дәуірінің прогресшіл талап-тілектеріне жауап беруге тырысқан, орыс мәдениетінің жаршысы бола білген және ұлттық әдебиетте тұңғыш роман жазған Спандияр Көбеевтің есімі ХХ ғасыр басындағы қазақ мәдениетінің тарихынан құрметті орын алады.

Ахмет Байтұрсынов - Қазақ қоғамының қайраткерi, ағартушы, ғалым-лингвист, әдебиеттанушы, түркітанушы, аудармашы. Араб графикасының негiзiнде Қазақ әлiпбиiн жасады.

Торғай уезi болысының Тосынскасында 1873 жылдың 28 қаңтары дүниеге келдi. Оның әкесi тәуелсiз және тәкаппар адам болды. Ахметтің өмiрі ащы сабақты, ол каторгаға жiберiлген әкеден айырылып жоқшылықтың тауқіметін тартқан он үш жасар жас өспiрiм болды. Бұл болып шықты Байтұрсын Шошак - болған Ұлы, даңқты батыр Умбетеяның немересi, бағынбады полковник Яковлевке оязған және, оның аттан қағысып ұрған артынан.

Сауаттанға Ахмет ауыл молдаларында. Орыс - Қазақ училищесiнiң аяқтауларынан кейiн ол Оренбургке жолға шықты және Қазақ мұғалiмдерiнiң мектебiне түстi. 1895-1909 жылда Актюбинсктiң ауыл болыстық училищелерiнде, Қостанай және уездтердiң Қарқаралысын сабақ бердi.

Ғалымның әйелi орыс болды. Ахмет Байтұрсынов Қостанай уездтегi жұмыс уақытындалары үйде Александр Ивановнаға жақсы көретiн орманшыда өмiр сүредi. Оларды үйлендiрдi. Брак оларды Қостанайда мұсылманша болған, өз аттары және фамилияны өзгерттi, Бадриссафой Мухаметсадыковна Байтұрсынова ат қойыла бастады.

Олар ол мұғалiм орыс - Қазақ мектебiнде жұмыс iстейтiн Қостанайларда өмiр сүрдi. Келесi жылға Омбы, содан соң 1907 жылға дейiн болатын Қарқаралыларға көштi. Ол содан соң түрмеге тұңғыш рет жасалды.

Ахмет Байтұрсынов Омбыда 1896 жылда солтүстiк облыстарындағы мектеп iсi сол кезде басшылық еткен Алектовпен танысты. Бұл Достықтар оған көп бердi. Алекторов оның Ильминскийдiң қызметiнiң просвещенскойына тiркедi. Ол күрестiң өз жолын өз халығының қиын жағдайы және орнаған сауатсыздықты көре бiржолата таңдайды және емес Қазақ жұтаңырақ Қазақ қоғамын дабылдайды, дәстүрлiлiк емес, жалпы адамдық өркениеттiң алабындағы Жаңа өмiр.

Байтұрсынов таза оқытушылық мiндеттермен қанағаттанбады. Ол ауылдар бойынша барды, бiлiм берудi пайдаға адамдарын үгiттедi және олармен сол жiктелдi, не туралыды армандады. Байтұрсыновты бекзаттық үкiметтiң аяусыз отарлаушы саясаты және халықтың алдында өз сөз сөйлеулерiнде апарады оны батыл әшкерелеген түсiндi.

1905 жылдың төңкерiсi оның белсендi әсерлерiне итермеледi. Ол 1905 жылдың бiрiншi орыс төңкерiсiн Қарқаралыда кездестiрдi. Және осы кезден бастаптар саяси қызметке белсене қосылады. Петицияның құрастыруындағы оның қатысуы бiрiншi талапта жердi экспроприацияны Қазақтарда тоқтатуға декларация жасайтын акциясымен, қоныс аударушылардың ағынын тоқтаттырып, халық земстволарын құра бастады. Православиенiң отырғызуын саясат теңестiрушi салмаққаның мұсылман халықтарының ынтымағына шақыру сонымен бiрге естiлдi.

Ол осы кезден бастаптар барлық дiт халықтың санасының оянуларына бағытталды. Ескертiлген петиция Жақып Ақпаевпен және iрi саясатшымен, ғалым-экономист Әлихан Бөкейхановты құқықтың бiрiншi Қазақ магистрiмен бiрлесiп талқылау атақты Қоянды жәрмеңкесiнде 1905 жылдың 26 шiлдесiн жазылды.

Бекзаттық әкiмшiлiктiң әсерлерiнiң әдiлдiктiң iздестiруi және сынағыштығы iзсiз өте ала алмады. Мұғалiмдiк қызметпен сол кезде шұғылданған Ахмет Байтұрсыновты 1909 жылда семей түрмеге 8 айларға сотсыз жаңадан жасалды. Ол манадан берiлер озбырлығы бар ашық күреске өтедi, бостандық туралы өлеңдер халық бастырығы бар күреске дабылдай жазады.

Байтұрсыновты 1913 жылда Қазақ газеттi Оренбургте ашады. Жақында оның шығаруына Әлихан Бөкейхановты тұтасады және бастаушы авторлар бiр болып қалыптасады. Орынбор губернияның жандарм басқаруын басшы Қазақты газет туралы 1914 жылдың 24 қарашасынан Торғай губернаторына өз хатындағы Бабич генерал-майорсын белгiлейдi : Сахаралық облыстардың аграрлық сұрағы маман I Мемлекеттiк думаның мүше бұрынғы белгiлi белгiлi Әлихан Бөкейханов iрi қызметкерлердiң газеттерiнен.

Ахмет Байтұрсыноваға мұндай көрнектi қайраткерлер және Миржак Дулатов ақындардың Қазақтың газетi, Шокарим Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Жүсiпбек Аймауытовты айнала нығайтуға сәттi болды және көп басқа. Энергиялар және мұндай газеттiң көрнектi қайраткерлерiнiң күштерiне арқасында қоғамдық шығару болды. (замандарға бойынша аз емес сол ) газеттiң сегiз мыңыншы тиражы толқитын мәселелер халыққа дейiн алып жүруге мүмкiндiк бердi.

Ахмет Байтұрсыновтың (1913 жыл ) Қазақтың газеттiң нөмiрлерi бiрдi жазды : «Мәселемен Қазақ ұлттарының өткiрленiнiң болу өзi. Бұл жангештi сөздер қапылыста емес онда жұлқынды. Жылдамдатылған екпiндердi XX ғасырдың басындалары елдiң еуропалық бөлiгiнен шаруаларының азиялық шығыстың отаршылдығы және қарқынды қоныс аударулары жүрдi. Қазақтарды 1916 жылдағы нәтижеделерi жақсы топырақтардың гектарлары 40 миллиондарды айрылды және бедеу далаға және тау ығыстырған.

Әсiресе ашықтан-ашық және айуандық ықтиярсыз бағалар бойынша даладан көптiкке малдарды шығарғанда бiрiншi әлемдiк соғыстың егделерi Сахаралық өлкенiң тонауы болды.

Күймелi арбалар және бекзаттық әскерге арналған киiздердiң тартып алуы жүргiзiлдер. Славян колонисттарға арналған жаңа жерлердiң алып қоюын бiр уақытта дайындалды. Егер осыған әлеуметтiк бастырық, жазасыздық және шенеулiктердiң ауыр салмақтары қосса, онда түсiнiктi, Ахмет Байтұрсынов деген не адамдар, тарабында қала алмады болып жататын.

Жүрiстеймiн кеңес басқару азамат соғысыдым, 1919 жылдың 4 сәуiрiнен БОАК қаулыны тартуға ұмтыла төңкерiстiң тарабына бiлiктi маманады шығарады, жеке алғандайды қатысу қарсы азамат соғысыды кеңес өкiметуге қабылдаған (Қазақтар ) қырғыздар бұрынғы ұлттық қырғыз үкiметiнiң мүшелер және қызметкерлерi сонымен бiрге ешқандай да қудалауға және жазаға бұрынғы өз қарсы революция қызметiне алашордады жатпайтында айтылды. Алашорда үкiметтiң көп жетекшiлерi қаулының осыдан кейiндерi кеңес өкiметiнiң тараптарына өттi.

Ахмет Байтұрсынов төңкерiс және қырғыздарды бапта 1919 жылдың тамызында жазды : «Ресейдiң халықтарының декларацияның жариялауы баспен санауға боладуға дұрыс айтады Қазаққа ықыласты қатынасты ұлттық сұрақты, мен жора-жолдастар, бiздер тыныштандыруға шын жүректене аламын колчактiң кеңес өкiметуге қалай жаңылмадық.

Мейiрiмсiз қысымшылықтардың толқыны дегенмен Қазақстанға да қопарылып құлады. Нәтижеделердi зақымданды, ең алдыменмен, хал-қадерiншесi бойынша келесi жылдарда ол қызмет көрсеткен кеңес өкiметтерi тарап өткен Қазақ көркем-өнер интеллигенттерi. Мұндай Сейфуллинолардың Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Сакенi, Маңызды шығынның тағы басқаларын Мағжан Жұмабаев Қазақстанның ғылым және әдебиеттерiн апаратын адамдардың жоюымен.

Тиiстi атап өтуi керек : кеңес өкiметi бiлiм берудi дамытуға арналған күштердi аямады. Ерекше iлтипат әйел-қазақтарға бiлдiрдi. 1930-31 оқу жылдарында отырықшы аудандардағы жалпыға мiндеттi оқуын енгiзiлдi, тұрғынды Кочевi бар аудандардың 1931 жыл-шысынан. Мәдени өрлеудi үдеуге үлкен ықылас ұлттық интеллигенцияның көп қайраткерлерi көрсеттi. Үлкен мәлiмдiлiгiнiң сол жылдарында жазылған пайдаландыБiрнеше шығаруларды жылдар тектi сөз, надандықты жоюларды жүйеге арналған оқулықтар, 20 шыдаған суреттi әлiппе бойынша оқу құралдары Ахмет Байтұрсыновпен.

жылдар е 20-30-шi Қазақстандағы ғылымның қалыптасуын мерзiммен сонымен бiрге болды. Тарих, нәсiл туралы ғылым, өлкенiң экономикасының зерттеулерi және табиғи ғылымдардың iрi орталығымен Қазақстанның зерттеуiн қоғам болды. Табиғи жұмыста - георгафической, этнографиялық және тарихи - тағы басқаларды С.Асфендияров, А.Затаевич, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов көрнектi ғалымдар аралас қоғамдар археологиялық секциялармен.

Белгілі «Қалың мал» романының авторы С. Көбеев оқытушылық пен жазушылық қызметін қатар жүргізді. Өзінің барлық саналы өмірін, ақыл ойын халық ағарту ісіне арнаған.

Қостанайдағы екі жылдық педагогикалық курсты бітіріп, бастауыш мектепте оқытушы болуға право алған Спандияр өз аулына аттанар алдында: «Алдымда туып өскен аулым мәдениеттен кенже қалған қараңғы ауыл. Менің ендігі өмірім сол ауылда өтпекші. Сол ауылда қолымнан келгенше мәдениет шамшырағын жақпақшымын... Жас жеткіншектерді оқытып, олардың көзін ашып, ғылым жолына мәдениет соқпағына түсірермін деп асығып келемін», дейді.

Өз ұстазы Ы. Алтынсариннің жолын қуған Спандияр елге келісімен ақ, бала оқыту қызметіне кірісті. Оқытудың жолдарын методтарын іздеді. Оқытушылық қызметін алғашқы күндерінен бастап ақ, Спандияр оқушыларын ұлы орыс халқының мәдениетімен, оның классикалық әдебиетімен таныстыруды қолға алды.

И. А. Крыловтың қырық төрт мысал өлеңін аударған «Үлгілі тәржіме» деген атпен 1910 жылы бастырып шығарды. Осы арқылы жас ұрпақтарды өнер білімге, әділеттілікке, адамгершілікке тәрбиелегісі келеді. Мінез құлықты түзетудің құралы ретінде пайдаланады. Осымен қатар озбырлық еткен үстем таптың қиянатын, пасықтығын әшкерелеудің құралы етті.

С. Көбеев «Үлгілі тәржімеден» соң, мектептерде және мектептен тыс уақыттарда оқылу үшін 1912 жылы «Үлгілі бала» деген атпен бірінші, екінші кітаптарын бастырып шығарды. Бірінші кітабында 62 тақырыпқа жазылған, екінші кітабында 32 тақырыпқа жазылған өлең мен әңгімелері бар. Бұлардың бірқатары аударма болғанымен балаларды оқыту, тәрбиелеу процестерімен тығыз байланысты болғандықтан, С. Көбеев оқуға керекті материалдарды өзі іздеп табуға, немесе өзі жазуға мәжбүр болды. Қажеттілік оны соған сүйреді. Баланың сауатын ашып, хат танудың бірінші құралы, бірігші басқышы ана тілі мен балалар әдебиеті болғандықтан, Спандияр оны өзі құрастырды. Шығарма мазмұны мен оның идеясы және мақсаты балаға мейлінше түсінікті болу үшін қойылған сұрақтар бойынша оны қайталаудың, есте сақтаудың қажеттігін де жазушы педагог ұмыт қалдырмаған. Балаға жан жақты тәрбие беру үшін кітабына енгізген шығармаларының тақырыбы әралуан болуында ескерген. Қазақ даласына салына бастаған жаңа типті мектептер үшін мұның өзі алғашқы адым, алғашқы бастама ретінде өте қажетті кітапқа айналды.

Ы. Алтынсарин сияқты оның шәкірті С. Көбеевте оқылуға қажетті маериалдарды іздестіруде, құрастыруда, өз тұсынан жазуда болсын алғаш рет орыс әдебиеті мен орыс мәдениетін өзіне үлгі етті, содан үйренді. Алдымен орыс әдебиетіндегі бай мұрасын зерттеп, соның балаларға қажеттісін аударды. Оны балаларға үлгі етті де оқытты.

С. Көбеев «Орындалған арман» атты кітабындағы «Тойда естіген әңгіме», «Молда алдында», «Зорлық», «Үміт сәулесі», «Құлақ естігенді, көз көреді», «Бөлтіріктер», «Ауыр қаза» тағы басқа әңгімелер ауылдағы бұрынға мектеп өмірі мен бүгінгі ауыл жайын толық таныстырды. Ол кезде мектеп салудың қаншалықты ауыр екені, салынған мектеп болса, онда тек үстем таптың балалары ғана оқу керек деген теріс қағидалар болғанын теріс суреттейді. Тозығы жетіп келе жатқан мұндай теріс қағидаларға қарсы сол кезде қазақ арасынан бірен саран шыға бастаған. Ы. Алтынсарин сияқты үлкен интеллегенттердің күрес жүргізгенін баяндайды. Сондықтан бұл әңгімелер де балалар әдебиеті мұрасына үлкен үлес қосқан тарихи және тәрбиелік маңызы бар шығармалар. Қорыта айтқанда, бар өмірін халық ағарту жұмысна сарп еткен, қазақтың ұлттық мектебі үшін оқулық жазған, бала тәрбиелеу, оқыту саласында үздік көзге түскен, республикамызға еңбегі сіңген мұғалімнің әдеби мұралары қазақ балалар әдебиеті тарихынан өшпестік орын алады, сонымен қатар С. Көбеевтің «Үлгілі бала», «Үлгілі тәржіме» атты кітаптарындағы еңбектері балалар әдебиетіне қойылатын талап тілектерге берілген творчестволық жауап деуімізге болады.

2. XXғасыр басындағы қазақ балалар әдебиеті .

3. Көрнекті балалар ақын-жазушылары.

4. С.Көбеев, а.Байтұрсынов, М.Дулатов шығармаларындағы ел, жер тағдыры ұлттық сана түсінігі.

Қазақ балалар драматургиясының ұсақ жанрларын топтасақ, Қ. Ыдырысовтың 1963 жылы шыққан «Ойнайық та ойлайық» жинағына кірген интермедиялары мен инсценировкалары алғаш болып көзге түскен. Интермедия дегеніміз концерттік қойылымдар арасындағы көрсетілген шағын күлкілі пьеса, немесе көрініс. Қ. Ыдырысовтың аталған кітабына кірген алғашқы интермедия «Танысу» деп аталады. Бұл шағын қойылымда Болат Орақты дұрыс сөйлеуге , ұқыпты киінуге таза жүруге баулиды. Орақтың сахнаға алқам – салқам киімімен қалай – болса солай келуі, сөзін

Ұмытып қалуы салақ балаларда жиі кездесетін сипттар болуымен ерекшеленеді. Ал, «Ешкімді де бермейміз» интермедиясы халық ойыны «Айгөлек» негізінен жазылған. Мұнда балалар екіге бөлініп, өз жетістіктерінен ортаға салады. Шағын көріністе ойын элементтерінен бірге айтыс та қамтылған. Қ. Ыдырысовтың аталған кітабына енген интермедиялардың көбі жұмсақ шешу түрінде, ойын түрінде келеді./1, 56 б./

Балалрға арналған шағын драмалық шығармалардың көбі ойнақы, жеңіл қалжыңға құрылып, тәрбиелік мақсатты орындауға бағыталған. Жазушы – ұстаз Ә.Табылдиевтың мектеп өміріне арналған интермедиялары көбіне эстетикалық – этикалық дүниетанымдық мақсаттарды қамтиды. Ә. Табылдиевтың интермедияларындағы кейіпкерлер туралы: Күлдірген мен Бүлдірген Кейіпкерлердің тұрақтылығы ұсақ драмалық шығармаларда жиі кездесетін құбылыс. Автор екі тұрақт ыкейіпкерлердің көмегі арқылы әдеп, әдет, адамгершілік, экология, эстетика – этика ,дүниетанымдық және т.б. көптеген тақырыптарда әңгіме өрбітеді. Ә.Табылдиевтың «Бір үзім нан» интермедия сынды балаларға нанды қадірлеу, оны аяққа баппау керектігін көрсетеді. Шығармада сонымен біргег нанның қасиеті туралы тақпақтардан үзінді келтіреді. Ә.Табылдиев шығармаларында пьеса кейіпкерлері сахна төрінен көпшілікке ой тастап, оларды да әңгімеге тартып отырады./1, 65 б./

Кейінгі кезде мектеп сахнасына арналып жазылған сктчтер мен шағын драма түрі ретінде дамып келеді. Скетчтер сатиралық ойын – сауық кештерінде қойылатын шағын көріністі шығармалар. Белгілі бір рөлді ойнаушы баланың юморлық қабілетін скетч дамытып, оның сөйлеу түрінің ұшқырлығын нығайтады, ой – санасын , психологиясын өрбітуге қызмет атқарады. Қазақ балалар драматургиясында скетчтердің туып, қалыптасуына Қ. Ыдырысов, Ә. Табылдиев сияқты жазушы – педагогтар үлкен үлес қосты. 1970 – 80 жылдардағы барлық балаларға арналған шығармалардағы сияқты скетчтердің де негізгі тақырыбы жақсы оқу,тәртіпті болу мәселелеріне құрылған./1, 75 б./

Қазақ әдебиетінде М. Әуезовтің «Еңлік - Кебек», «Абай», Ә. Нұрпейісовтің «Қан мен тер», Ш. Айтматовтың «Ана- Жер- Ана» инсценировкалары кейіннен таңдаулы пьесаларға арналды. Жазушы Ә. Табылдиев мектеп бағдарламасындағы эпостық жырлардың инсценировкаларының үлгісін өз еңбектерінде көрсетіп жүр. Инсценировкалар арқылы эпостық шығармалардың эстетикалық, этикалық тарихи және көркемдік мәнін ашу құр оқығаннан әсерлірек болмақ

Балаларға арналған шағын драмалық шығармалардың көбі актілі пьесалар. Шағын пьесалардың ерекшелігі олардың ойды нақтылы, тез жеткізуінде және ле оқиғаның тез басталып, жедел өрбуінде. Драматургия әдебиет жанрларының ең қиыны. Сөйлеу тілімен ғана сомдалатын көркем шыңдықты көрерменнің жас ерекшелігіне бағындыра отыру талабы да тағы бар. Шағын пьесалардың оқырмандар мен көрермендерге жол табуы балалар газет –журналдары арқылы болып отырады.Әсіресе, «Балдырған », «Қазақстан пионері» кейіннен «Ұлан», «Пионер» кейін «Ақ желкен» басылымдарының беттеріне шыққан шағын пьесалар оқушы балалар үшін , мектеп сахнасы үшін маңызы зор болды. Осындай алғашқы шағын пьесалардың бірі- А.Сатаевтың «Айға сапар» деп аталатын шығармасы. Пьеса 1960 жылы «Балдырған» журналында жарық көрді. «Айға сапар» пьесасына балалардың ойын кезіндегі шағын тартыстары негіз болған./1, 76 б./

1920-30 жылдардағы әдебиетке баға бере келе ғалым Р. Нұрғалиев была й дейді: «Қазақ драматургиясының төркінін іздегенде, ең алдымен ұлттық әдебиет үлгілеріне ден қою қажет. Жанрдың жалпы заңдылықтарын, драматургия сабақтарын Еуропа нұсқаларынан үйренген қаламгерлер, өмірлік материалдарды сұрыптап, шығарма мақсатына орай папйдалануға келгенде – ана топырағындағы дәстүрлерді ілгері жалғады». Аты аталып, талданған ертегілік тақырыпта жазылған балаларға арналған туындылардың сол кездегі басқа да балаларға арналған пьесалардан биік тұруы ұлттық ерекшеліктің сақталуында.

Балаларға арналған шағын драмалық шығармалардың көбі бүлдіршін жасындағылар мен төменгі сынып оқушыларына арналған. 1970 жылы жазылған осындай шығармалардың бірі – С. Омаровтың «Ақымақ арыстан» деп аталатын пьесасы. Пьесаның тақырыбы бір қарағанда бірлік, ынтымақ, жауыздық, сатқындық тартысына құрылғындай көрінеді. Автор аталған күштердің қақтығысы арқылы бейбіт өмір идеясын алға шығарады. Автоор бүлдіршіндерге таңдап алған кейпкерлері көмегімен олардың іс – әректтері арқылы түпкі бейбітшілік идеясының мәнін ашқан. Ақымақ арыстан пьесасындағы аңдардың ешбірі жақсы қырынан көрінбейді. Арыстан – ақымақ, мақтаншақ, даңғой. Түлкі – қу, аяр. Қасқыр – қомағай, озбыр. Мысық – жағымпаз, шағыстырғыш. Қоян – қорқақ тағысы тағылар осылай кете береді. Алайда, автор аңдардың жағымсыз қылықтары арқылы балаларды ондай іс – әрекеттерден аулақ болуға тәрбиелейді.

Балаларға арнап пьеса жазып журген жазушылардың бірі- Е. Елубаев. Оның «Асар» атты пьесасы қуыршақ театрына арналып жазылған. Пьесаның тақырыбы бірлік, достық мәселесін қозғайды. Пьесада қазақ ұлтына тән ұлттық реңк және қазіргі заманның жаңалықтары қатар алынып бір арнада тоғысқан. «Асар» деген пьесаның аты – ақ ұлттық дәстүрден хабар беріп тұрады. Асар сөзі кейінгі кезде қолданылмай кеткен сөз. Сондықтан автор кейіпкерлерінің бірі тауықтың ауызымен асар сөзінің мәнін былай деп түсіндіреді:

Пьеса ұйқасқа ненгізделіп жазылған. Тілі жеңіл. Сондықтан да баланың ойында тез сақталып, кейбір үзінділері олардың жаттап алуларына мүмкіндік бар.

Балаларға арналып жазылған тақырыптардың ішіндегі көп пьеса арналған тақырып жаңа жыл тақырыбына арналған «Аяз ата кәмпиті» пьеса бүлдіршін жасындағыларға арналған. Пьесаның кейіпкерлері аз, әрі таныс бейнелер: қасқыр, түлкі, Аяз ата, Ақшақар. Бұл бүлдіршіндердіің оқиғаны тез қабылдауларына, әрі жалықпауына көмектеседі. Шығарма оқиғасы бірінен кейін бірі туып дамып отырады. Пьеса Әйбәт деген баланың тәтесінен жаңа жыл қалай келеді дегенде:

«Жаңа жыл жаяу келмейді. Аяз Ата деген атасының арқасына мініп, өлең айтып келеді»,- деп бала түсінігіне сай жауап береді.

«Әйбәт: Қандай өлең айтып келеді?

Маржан: Жүр, Жана Жыл жүр

Әйбәт күтіп тұр

Тез бармасаң жүгіріп,

Жылағалы тұр, -деп тура біздің үйге келеді».

О.Әубәкіровтің қуыршақ театрына арналған екі бөліміді комедиясы «Қожа мен спорт» деп аталады. Автор бұл пьесада балаларға жалқау болмауды, спотрпен айналысуды насихат етеді. О.Әубәкіров пьесаларының ерекшелігі бала түсінігіне сай жеңіл, ойнақы тілмен жазылуында. Мәселен , Алтыншаш үзеңгіні Қожаға таныстырып :

«Кішкентай ған тостаған

Мені көтеріп тастаған

Деген жұмбақ осы үзеңгі болады

Атта қаладағыдай лифт болмайды»,-

дейді./1, 82 б./

Осының өзінде автор үзеңгінің не екенін балаларға түсінікті тілмен айтып өтеді. Апасы мен атасына келген Қожаның күні бойы ұйықтауы оның Жалқау апамен кездесуіне әкеледі. Қожа апаның тілін алып, жаттықпай –ақ спортшы болғысы келеді. Бірақ Жалқау апа берген дәрінің күші көпке жетпей бітіп қалады. Қожа бокстан жеңіледі. Спорт ағайдың және Алтыншаштың көмегі арқылы Қожа жалқау апаны да, қарсылас боксшыны да жеңеді. Спорт, Жалқаулық деген сияқты бейнелерді жандандыру бала ұғымына сай шыққан. «Қожа мен Спорт» пьесасы өз мақсатына жеткен туынды дей аламыз. Пьеса ұйқасқа ққұрылып, өлеңмен жазылған. Ұйқышы Қожаның әжесі Ажардың оятқанда айтқан:

Айналайын баладан

Тауып алған даладан

Тауып апты атасы,

Алып кепті апсы

Елеңдеп ерте тұрмайтын

Тек сол ғана қатасы

Тұра ғой, Қожа Тұра ғой.

Ә Табылдиевтың «Жаңа жыл келеді» деген ертегі пьесасы жаппай қарлануға қарсы бейбітшілік тақырыбына арналған туынды. Қатысушылар: Ертекші, Аяз Ата, Декабрь, Жаңа жыл, Ақша қар, Жезтырнақ, Шырша, Жаңа жылды қарсы алуға дайындалып жатқан орман. Шыршалар Жаңа жыл кешіне дайындалып жатқанын Жезтырнақ естіп мерекені болдырмауға тырысады.

Жезтырнақ:
Болмайды!

Соғысшыл мені қолдайды,

Бар байлық соның жолында,

Соғыс пульті қолымда.

Аяз ата! құтқарыңыз пәледен,

Апат болып ! Бүлінбесін бар әлем.

Көмекке келген Аяз Атаны ең алдымен Жезтырнақ алдамақ болады:

Саған мені жіберді зиялы көп,

Дос болайық! Ешкімге зияным жоқ!

Ал, Аяз ата Жезтырнақтың кім екнін біліп қойғанда, ол бірден алыса жөнеледі.

Аяз Ата:

Аязбын шытырлаған

Аязыммен қатырармын!

Жезтырнақ:

Әй, маған беріл бұйырамын,

Әйтпесе бомбаларға сиынамын.

Жаңа жылды тойлатпаймын!

Жаңа білдім ойлап жайын:

Декабрьді бөгеп қалам!»

Алайда, Уақыт, Декабрь, Аяз ата үшеуі бірігіп Жезтырнақтың өзін бомбаға мінгізіп ұшырып жібереді. Соңы жаңа жылдық мерекеге ұласады. Пьесаның жалпы идеясы жақсы, бірақ автор сол идеяның мәнін аша алмаған. Пьесада құрғақ сөз өте көп, әрекет аз./1, 81 б./

Қорыта келгенде балаларға арналған драмалық шығармалардың шағын түрлері көбіне бүлдіршін жасындағылар мен төменгі сынып оқушылары үшін жазылған туындылар екені айқындалды. Мұның өзі баланың жас ерекшелігіне, оның психологиялық жетілу мен таным- түйсігіне байланысты болып отырғанын естен шығармау абзал.

2. Балалар драматургиясындағы ұлттық рең, дәстүр мен жаңашылдық, стиль ерекшелігі.

3. Өмір шындығын көркемдік тұрғыдан игеру ауқыиының кеңдігі, образдар табиғатының күрделілігі, адамгершілік мәселелерінің өткірлігі.
&&&

$$$002-010-000$3.2.10 Тақырыбы: Сұлтанмахмұт Торайғыров және балалар әдебиетіндегі жаңа бағыт.

&&&

$$$002-010-001$3.2.10.11.Сұлтанмахмұт Торайғыровтың өмір жолы.

&&&

$$$002-010-001$3.2.10.22.Сұлтанмахмұт Торайғыровтың  шығармашылық мұрасы

XX ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси және тарихи-әлеуметтік оқиғаларға, қазақ, жеріндегі өзгерістерге өзінің азаматтық, ақындық үнін қосқан талантты қазақ ақындарының бірі – Сұлтанмахмұт Торайғыров болды. Ақын өмір сүрген тарихи кезең патшалық Ресей жеріндегі алапат сілкіністер мен төңкерістер заманы еді. Сол себепті де Сұлтанмахмұттың ойсанасы ерте оянды. Жасынан жетімдік пен жоқшылықтың қиындығын көп көрген ол айналасына сергек қарады. Алдына биік-биік мақсаттар қойды. Соған жетуді ойлады. Ілгері ұмтылды. Оқуға, білуге құштар болды. Мақсатын, жүрек қалауын қашанда ашық айтты:

Шындықтың ауылын іздеп түстім жолға,

Шаршармын, адасармын, шалдығармын,

Бірақ бір табамын деп көңілім сонда, –

деп өзі айтқандай, ақынның барлық саналы өмірі шындыққа, әділетті заманына жетсем, жақсылықты көрсем, халқыма осы жолда қызмет етсем деген ізгі арманның жетегінде өтті. Сол жолда өзінің қиналатынын, шаршайтынын, адасатынын сезсе де, қайраткер ақын оның бәріне көнуге өзіне-өзі серт береді. Қамшының сабындай қысқа ғұмырында осындай жігермен алға ұмтылған ол туған халқының тарихындағы от жүректі ақын әрі қоғам қайраткері, ұлтын шексіз сүйген азамат дәрежесіне көтерілді.

Сұлтанмахмұт алты жасында әкесінен оқып, хат таниды. Бұдан кейін де Шоқпыт бірде өзі оқытып, енді бірде ауыл молдаларына беріп, баласының оқуын үзбейді. Болашақ ақын 1902-1903 жылдары – Әлі, 1904-1905 жылдары – Тортай, 1906-1907 жылдары Мұқан деген молдалардан дәріс алады. Сұлтанмахмұт үшін әсіресе Мұқан молданың тәрбиесі ерекше болады. Мұқан молда көп оқыған, әдебиеттен хабары бар, өзі де аздап өлең жазатын адам болады. Оқушыларын үнемі қазақ ауыз әдебетінің, шығыс әдебиетінің үлгілерімен таныстыра отырып, шәкірттерін өлең жазуға баулады.

Сұлтанмахмұттың он үш жасында жазылған "Секілді өмір қысқа, жарты тұтам" – деп аталатын алғашқы өлеңі, міне, осы Мұқан молданың ықпалымен туған еді.

Секілді өмір қысқа, жарты тұтам,

Аз өмірді ақындық жолға бердім,

Лепес қып түкірген соң молда Мұқан, –

деп жазады бұл өлеңінде болашақ ақын.

1912 жылдың күзінде Сұлтанмахмұт оқу іздеп Троицк қаласына барып, осындағы медресеге түседі. Қуанышында шек болмайды. Көңілін шабыт кернеп, "Оқудағы мақсат не?", "Анау-мынау", "Қандай?", "Зарлау" тәрізді бірқатар өлеңдерін жазады.

Әйтсе де бұл медреседе көп оқи алмайды. Қыс өте науқастанып, амалсыздан Троицк маңындағы қазақ ауылдарына барып, бала оқытады. Өзі де көп оқиды, өлеңдер жазады. Осында жүріп "Ауырмай есімнен жаңылғаным" – деген белгілі әңгімесін жазады.

1913 жылдың күзінде Троицкіге оралып, осында шығатын "Айқап" журналына қызметке орналасады. Бұл Сұлтанмахмұттың шығармашылық жолындағы аса табысты кезең болды. Шабыты толысқан ол әр түрлі жанрда көптеген шығармаларын жазады. Атап айтқанда, "Қамар сұлу" романы, "Өлең және айтушылары", "Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан", "Қазақ ішінде оқу, оқыту жайы қалай?" деген тәрізді мақалалары, бірсыпыра өлеңдері осы "Айқап" редакциясында қызмет істеп жүрген уакытында дүниеге келеді. Осында жүріп "Тентектің жинаған шоқпары", "Тамшы" атты жинақтарын әзірлейді. Өкінішке орай, бұл кітаптары жоғалып кетеді.

1914 жылдың жазында ауылда біраз болып, қаржы жинап, үлкен қалалардағы оқуға бармақ ниетпен Сұлтанмахмұт Баянауылға келеді. Ел ішінде бала оқытады, жастар арасында оқуға, мәдениетке шақыратын насихаттық жұмыстар жүргізеді. "Шоң" деп аталатын мәдени-ағарту ұйымын құрады.

Күзде орысша оқу мақсатымен Семейге барады. Бірақ оқуға іліне алмайды, қаржысы таусылады. Көп қиындық көреді. Ақырында Шығыс Қазақстандағы Қатонқарағай деген жерге барып, екі жылдай осы аймақта бала оқытады. Арасында өзі де орысша оқиды. Бірқатар өлеңдерін, "Кім жазықты?" – деп аталатын өлеңмен жазылған романын жазады.

1916 жылдың күзінде Томскіге барып, курсқа ілігеді. Әдебиет, тарих, философия кітаптарын көп оқиды. Қиындықтарға кездеседі, жоқшылық көреді.

Ресей патшасы тақтан құлаған 1917 жылдың көктемінде Сұлтанмахмұт Семей қаласына келеді. Қазақтың оқыған азаматтарымен танысады, араласады, қызметке кіреді. Алаш қозғалысына белсене ат салысады.

1918 жылдың жазында кеңес өкіметі құлаған аласапыран тұсында емделу мақсатымен Сұлтанмахмұт Баянауылға келіп, шығармашылық жұмысын жалғастырады. "Социализм" атты мақала, "Неге жасаймын?", "Осы да әділдік пе?", "Адасқан өмір", "Кедей" поэмаларын жазады. Бұл шығармаларында ақын айналасына көзқарасын білдіреді, өмірге үмітпен қарайды. Өзінің демократтық ой-пікірлерін, түсінігін алға тартады.

1919 жылдың соңында Сұлтанмахмұт Павлодарға келіп, біраз уақыт кеңес өкіметіне қызмет етеді. Бірақ көп ұзамай бойындағы науқасы меңдеп, төсек тартып жатып қалады. 1920 жылы 20 мамырда 27 жастағы Сұлтанмахмұт дүние салады.

Сұлтанмахмұт шығармаларының тақырыбы – өз заманының шынайы көріністері, қазақ халқының сол бір аласапыран кездегі тұрмысы, ой-арманы. Ол өмір шындығын Абай үлгісінде бейнеледі. Сыншыл көзбен қарады. Өйткені өмірді жақсарту мен адамды түзеу, ең алдымен, ондағы кемшіліктерді әшкерелеп, сын тұрғысынан бағалап, одан арылудың жолын іздеуден басталады.

Сұлтанмахмұттың лирикалық өлеңдерінің сипаты әр алуан. Оларда өмір тауқыметінен шаршаған ақынның қайғы-мұңы да, өкініш-наласы да, халықтың басындағы ауыр халге жүрегі сыздаған аяныш пен жанашырлық сезім де, болашаққа сенген, сол үшін күрескен азаматтық перзенттік патриотизмі де бар. Бірақ ақын өлеңдеріндегі мұң-зар жігерсіз, жасық қайғы емес. Ақын алдағы өміріне зор үмітпен қарайды.

Сұлтанмахмұт өз заманының өзекті мәселелеріне арнап бірнеше поэма жазды. Атап айтқанда, "Кедей" поэмасы ғасыр басындағы қазақ кедейлерінің хал-жағдайын, сезім-күйін, ауыр тұрмысын бейнелесе, "Адасқан өмір" поэмасында ақын айналасында болып жатқан оқиғаларға, өмір құбылыстарына өз сезімі арқылы шолу жасайды. Қала ақыны мен дала ақынының айтысы түрінде жазылған "Айтыс" поэмасында қазақ даласындағы өзгерістер, әлеуметтік өмір көріністері суреттелсе, "Таныстыру" поэмасында төңкерістер заманындағы қазақ елін өрге жетелеген қайраткер азаматтар бейнесін сомдауға талпыныс жасалады.

Сұлтанмахмұттың "Қамар сұлу" (1914), "Кім жазықты?" (1915) романдары қазақ әдебиетінің даму тарихынан елеулі орын алады. Көркем прозаның туу, қалыптасу кезеңінің бастауында дүниеге келген бұл романдарда өз заманының ащы шындығы бейнеленеді. Сол дәуірдегі әйелдердің бас бостандығы, қоғамдағы әлеуметтік әділетсіздік мәселелері мен жаңа психология арасындағы тартысты, қоғамдағы адамдардың түсінік-танымындары кереғар құбылыстарды бейнелеу арқылы Сұлтанмахмұт туған халқының болашағы туралы толғанады.

Сонымен қатар, Сұлтанмахмұт "Зарландым", "Ауырмай есімнен жаңылғаным" атты шағын көлемді прозалық шығармалар, "Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан", "Қазақ ішінде оқу жайы қалай?", "Өлеңмен жазылмақ драманың материалдары", "Өлең мен айтушылары", "Социализм" тәрізді бірқатар мақалалар жазды.

1.Сұлтанмахмұт Торайғыровтың өмір жолы.

2.Сұлтанмахмұт Торайғыровтың  шығармашылық мұрасы
&&&

$$$002-011-000$3.2.11 № 11 дәріс.

Тақырыбы: Қазақ кеңес балалар әдебиеті.

&&&

$$$002-011-001$3.2.11.1 1.Қазақ кеңес балалар әдебиетінің қалыптасуы.

&&&

$$$002-011-002$3.2.11.2 2.Балалар әдебиеті - келешек әдебиеті.

Қазақ кеңес балалар әдебиетінің де қалыптасу кезеңі Қазан революциясының алғашқы күндерінен (1918-1920) басталады. «жас балалар кітабына қойылатын шарттар » атты «жаңа мектеп» журналында (1927) шыққан Қазақстан оқу комиссариатының нұсқау хатында балалар әдебиетінің өзіндік ереекшеліктерін айтып берген. Жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ кеңес балалар әдебиетінің алдына қойылған тілек - талаптардың негізігі мақсаттары сол кездің өзінде айқын көріне бастаған.

«Бала кітабы жай бір қара тақпақ тілімен жазылмасын . Кітап балаға қызғылықты, ойын оятатын, тілін байытатын, бірігіп жұмыс қылуға тартатын болсын. Бала кітабындағы кейңіпкерлер айқын болсын... Қаһармандары, сөздері балаларға түсінікті, сүйкімді келсін » - деген.

Ұлы Қазан революциясының алғашқы күндерінен бастап –ақ Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Шолпан Имнабаевалар халықтық шығармалардың дәстүрін пайдалана отырып, үлкендермен қатар балаларға да түрлі ұлттық , мазмұны жаңа шығармалар жазып бере бастады. Бұл жазушылар қазақ кеңес балалар әдебиетінің ірге тасын қалап, негізін тұрғызушылар болды [3-13-14б].

Жас ұрпақты жан – жақты тәрбиелеу жіне білім беру үрдісінде оларды қан жақындығы емес, жан жақындығына баулу бүгінгі өмір талабынан туындайды. Бұл туралы ұлы ойшыл Әл –Фараби « тәрбиелеу дегеніміз- халықтың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту» деген. Осындай ізгіліетер мен өнерлерді бала бойына дарыта тәрбиелеуде ұсстаздар мен ата - аналар ұстанатын пәрменді құралдардың бірі - көркем әдебиет.

Балалар әдебиеті туралы ұлы орыс классигі В. Г. Белинский : «балалар кітабы тәрбие үшін жазылады, ал тәрбие ұлы жұмыс, адам тағдыры сол тәрбие арқылы шешіледі» ,- деген. Балалар әдебиті - ұрпағымыздың ұясы. Балалар әдебиеті баланың көңіл- күйін қуанышқа кеңелтіп, қиялын қанаттандырып , психикалық сезім әрекетіне айрықша әсер етеді. Сондай - ақ, көркем әдебиет балалардың дүниетанымын кеңейтіп, ой - өрісін дамытып, тіл байлығын жетілдіреді. Көркем сөз өрнегін балал құлағына тыңдатып, сәуле түсіреді, халық қазынасының музыкалық үнінен нәр алады. Көркем әдебиет арқылы кішіге қамқорлық, үлкенге жәрдем, еңбекті құрметтеу, достық пен инабаттылық , адамгершілік қасиет , ұлттық үлгі - өнеге, өмірмен танысады.

Балалар әдебиеті - келешек әдебиеті. Белгілі академик жазушы Мұхтар Әуезов : «Ел боламын десең , бесігіңді түзе» деген екен. «Бесікті » түзетудің бір жолы – бесік жырын түзеу. Бүгінгі балалар әдебиеті өрісі биік, өресі кең, жанры алуан, мәдениеті үлкен әдебиет.

Балалар әдебиетінің қалыптасу, даму тарихын терең зерттеп, іргелі еңбектер жазған белгілі академик Әлкей Марғұлан , академик – жазушы Мұхтар Әуезов , зерттеуші ғалымдар Мәлік Ғабдуллин , Бердібай Шалабаев , Ш. Ахметов, тағы да басқаларды атауға болады. Қазақтың болашақ әдебиет туралы ғылымның алғашқы кірпішін қалаған Шоқан Уәлиханов еді. Ол поэзияны жалпы жұрттың рухани сусыны ретінде, әрі халық тағдырының сырлы шежіресі ретінде байытып, сол арқылы сөз өнерінің таным мен тәрбие тарпындағы мәні мен маңызына тоқталды.

Қазақ даласына ғылым мен білімнің алғашқы қоңырауын соққан ұлы ағартушы - педагог Ыбырай Алдтынсарин қазақ балаларына арнап көптеген оқулықтар жазып, олардың жан дүниесіне әсер етіп, ұлттық дүниетанымның қалыптасуына жол ашқан. Ыбырай 1879 жылы «Қазақ хрестоматиясы » атты кітап шығарып «Қазақ балалар жазба әдебиетінің атасы» атанды. Ол қазақ балаларының табиғи ерекшеліктеріне байланысты көптеген өлең - жырлар , әңгімелер жащзып, ұлттық көзқарастарын оята білді.

Қазақ ағартушыларында үлкен орын алған үлы ақын , ойшыл- демократ Абай Құнанбаев. Оның көптеген өлеңдері мен қара сөздерінде жастарды өнер - білімге шақырып, адамгершілікті, инабаттылықты дәріптеуді насихаттайды[2-300б].

Белгілі ұстаз - ғалым Мәлік Ғабдуллин - қазақ ауыз ідебиетінің ғылыми - теориялық міселелерін жан - жақты зерттеген педагог. Ол жас ұрпақты тәрбиелеу мақсатында «Ата – аналарға кеңес» (1966) атты кітабында халықтың рухани бай мұрасы - ауз әдебиеті үлгілерінде балаларды адал, шыншыл, еңбекшіл, патриот етіп тәрбиелеуге баулитыны туралы сыр шертеді. Ол балаларды туған жерді қорғауға, ана тілін ардаұтауға, ізетті де мейірімді болуға шақырады.

Қазақ балалар әдебиетінің негізін салушылар Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгірв, Спандияр Көбеев, Өтебай Тұрманжанов, Мұсафар Әлімбаев, Қадыр Мырзалив, тағы басқа халықтық шығармалардың дістүрлерін пайдалана отырып, балаларға аранап өлең жырлар жазған. Олардың шығармалары бала тәрбиелеудегі ізгі мақсаттарды дұрыс түсініп, балалардың тілін ширатып, ойын дамытады, еңбекке, отанды сүюге, оны қорғауға тәрбиелейді. Сондай -ақ олардың өлеңдері балалардың ұғымына оңай, өысқа, тұжырымды, тілге жеңіл жазылған.

Сәкен Сейфуллин шығармалары балаларды еңбек етуге, отанды сүюге , оны қорғауға шақырады. «Еңбекпен айналысу баланың ой - өрісін кеңейтіп, саналы да тәртіпті болуға баулиды. Сондай – ақ, еңбек оларға практикалық іскерлік пен дағдыны қалыптастырады, өмірге деген дұрыс көз қарастарды меңгертеді » деп тұжырымдайды.

Ілияс Жансүгіров - қазақ балалр әдебиетіне үлес қосқан ақын. Оның «малта», «балалараға тарту », тағы басқа өлеңдерінде ақын балаларды оқыға, өнер - білімге шақырады. Қазақ балалары жазушылары шығармаларының барлығы бүлдіршіндерді жан – жақты тәрбиелеуде елеулі орны алады.

Бердібек Соқпақбаев «балалық шаққа саяхат» атты повесінде өзінің балалық шақта басынан кешкендерін кішкентай Бектас арқылы көрсетеді. Оның шығармалары жас ұрпақты шыншыл, адал, патроит етіп тәрбиелеуге баулиды.

Болашақ жас ұрпақты тәрбиелеуде халқымыздың тәлімдік мұраларының орны ерекше. Соның ішінде Мұзафар Әлімбаевтің «Бұл қай кезде болады?» , «Менің ойыншықтарым», «Әріптер сыры» тағы да басқа балалараға араналаған өлеңдерң қысқа болғанымен, белгілі сюжетке, тартымды ойға , терең пікірге толы.

Балалар жазушысы Өтебай Тұрманжановтің шығармалары еңбекке, бірлікке, достыққа, ынтымаққа тәрбиелейді. Оның шығармалары тілі жатық, ұғымға жеңіл, оқуға қызықты, балларға бір жағы ермек, бір жағы - тәрбие.

Ал педагог - ақын Ә. Табылдиев баланың психологиясын жақсы біледі, өлеңді баланың қиялына, ойына, тіліне лайықтап, тұжырымдап, көбінесе қызықты сюжетке құрып жазады. Оның өлеңдері балалрдың тілін ширатып, ойын дамытады, еңбекке, отан сүйгіштікке тәрбиелейді.

Балалар жазушысы Ә. Дүйсенбиевтің шығармалдары балалар өміріннен жазылған немесе оларды айналасындағы дүниені танытуды көздейді [1-96-99б].

Қорыта айтқанда, қазақ кеңес блалар әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі , түрі, ұлттық мазмұны, әдебиеттің бір саласы ретінде көрінді.

Балаллар әдебиетін құру ісінде оның болашағы айқындалып, мазмұн, сапа, көркемдік идясы жағынан қалыптасуы мен дамуына эстетикалық тәрбие беру тұрғысынан зор талаптар қойылып отырды.
&&&

$$$002-011-100$Дәріс бойынша сұрақтар:

1. Қоғамдық тарихи жағдай.

2. Көрнекті балалар ақын – жазушылары.

3. Балаларға арналған туындылардың идеялық, тақырыптық негізі.

1. 
   1940-50 жылдардағы балалар әдебиетінің дамуы.
   

1. Кеңес Одағының Еуропалық бөлігінен көптеген зауыттар мен оқу

орындары, соғысқа жарамайтын халық Қазақстанға көшірілді;

2. Ер адамдар майданға кетіп, жұмыстың ауыртпалығын әйелдер

мен жас балалар және қарттар көтерді.

Әдебиет алдына төмендегідей міндеттер қойылды:

1. фашизмнің басқыншы саясаты мен жауыздығын әшкерелеу,

2. халықты кек алуға шақыру;

3. майдандағы ерлердің ұнамды бейнелерін жасау;

4. елдегі ерлердің ұнамды бейнелерін жасау;

5. майдандағы және тылдағы ерлерді көпке үлгі ету.

Бұл міндеттер әдебиеттің көркемдік бағытына бірсыпыра нұқсан келтірді. 1-шіден, қаламгерлер бұрыннан жазып жүрген, әбден зерттеп білген тақырыптарын тоқтатуға мәжбүр болды. 2-шіден, төтен тақырыпқа құлақ асуға мәжбүр болды.

1941 жылы маусым айында «Балалар әдебиеті» журналының соңғы саны шықты.

Қолдарына қару алып майданға аттанған қаламгерлер А.Гайдар, Л.Кассиль, С.Михалков, Л.Пантелеев, В.Катаев т.б. болды. 1941 жылдың күзінде А.Гайдар қаза тапты. Соғыс кезіндегі қазақ әдебиетін жасауға қазақ қаламгерлердің барлық ұрпағы қатысты. Бұл кезде елде С.Мұқанов, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Ғ.Орманов, А.Тоқмағамбетов, Ә.Тәжібаев, Ш.Хұсайынов, Ә.Әбішев, М.Хакімжанова, М.Иманжанов еңбек етті. Т.Жароков, Ж.Саин, Ә.Сәрсенбаев, Д.Әбілов, А.Жұмағалиев, Қ.Аманжолов, Қ.Әбдіқадыров, Қ.Бекхожин, Б.Бұлқышев, Б.Момышұлы, С.Омаров, С.Мәленов, Х.Ерғалиев қолдарына қару алып, майданға аттанды.

Балалар үшін ең жақсы классикалық туындылар мен кеңестік дәуірдегі кітаптар, бірінші кезекте кеңестік Ресейдің өткені жөніндегі кітаптар бірнеше мәрте басылып шықты. Соғыс кезінде орыс аңыздары, Пушкиннің «Полтавасы», Лермонтовтың «Бородиносы», Гогольдің «Тарас Бульбасы», Л.Толстойдың «Севастополь әңгімелері», Фурмановтың «Чапаевы», Серафимовичтің «Железный поток», Н.Островскийдің «Құрыш қалай шынықты?» және т.б. кітаптар жарық көрді.

Қиын-қыстау кезеңдегі халықтың күрделі қат-қабат өмірі әдебиеттің барлық жанрлық түрлерінде көрініс тапты: лирикалық өлеңдер, публицистикалық мақала, очерк, қысқа әңгімелер, поэма, баллада, повесть, ал кейіннен тіпті романдар пайда бола бастады. Бір жанр элементінің екіншісінен көрінуі, әр қилы әдеби жанрлардың өзара кірігуі байқалды. Лирика публицистикалық сипатта көрінсе, эпос лирикалық қасиетпен ерекшеленді. Отан қорғауға аттанған солдат туралы өлең, поэмалар 2 түрлі үлгіде жазылды: 1-шісі, жалпы жауынгерге тән сипаттарды біріктірген жиынтық бейне болса, 2-шісі, нақты аты белгілі қаһарманның ерлігін көрсетуге арналды. Соғыс кезінде ерекше көзге түскен майдан батырлары Б.Момышұлына, М.Ғабдуллинге, М.Мамыраевқа, Ә.Молдағұловаға, М.Мәметоваға, Т.Тоқтаровқа, Н.Әбдіровке т.б. арналған өлеңдер негізінен олардың ерлік жолының нақты фактісіне құрылады. Қ.Аманжоловтың «Ақын өлімі туралы аңыз», Қ.Бекхожиннің «Жиырма сегіз», Д.Әбіловтің «Майданбек», М.Хакімжанованың «Мәншүк»(1945), Қ.Сатыбалдиннің «Әлия», І.Есенберлиннің «Сұлтан» поэмалары соғыс майданы шындығын нақты деректер шеңберінде жырлауға құрылды.

Балаларға арналған драматургия, фантастика, ғылыми-көпшілік әдебиет, жасы кіші балаларға арналған түрлі кітапшалар - осының бәрімен де балаларды балалар баспасы қамтамасыз етіп отырды. Соғыстан кейінгі жылдарда қазақ балалар драматургиясы жанданды. 1945 жылы Алматыда «Жасөспірімдер театры ұйымдасты. Театр 1946 жылы бірінші рет М.Ақынжановтың «Алтын сақа» пьесасымен ашылды. 1948 жылы М.Иманжановтың «Жас өмір» пьесасы қойылды. Жасөспірімдер таетрының репертуары М.Ақынжановтың «Ыбырай Алтынсарин», Ш.Хұсайыновтың «Көктем желі», «Алдар Көсе», «Есірткен ерке», «Біздің Ғани», Қ.Сатыбалдинның «Аягөз ару», Р.Райымқұлов пен Қ. Исабаевтың «Ашынған жандар» пьесаларымен толыға түсті.

Отан соғысы жылдары қазақ кеңес балалар әдебиетіндегі соны тақырып, ол – жау тылындағы партизандар қимылы туралы болды. Бұл тақырыпты әдебиетке енгізген екінші дүниежзілік соғыс жылдарында жау тылында, Украина жерінде басқыншыларға қарсы құрылған астыртын ұйымның жұмысына қатысып, кейіннен партизандар қатарында болған Қасым Қайсенов еді. Украина жерінде ол 1942 жылы Чапаев атындағы партизан құрамасының үшінші отрядын басқарады. Партизан отрядының сапында Украина, Молдавия, Чехословакия мен Румынияда фашистерге қарсы арпалысады. 1955 жылы «Илько Витряк», 1957 жылы «Переяслав партизандары» және 1959 жылы «Ажал аузында» деген очерктер жинағын шығарды. 1960 жылы «Жау тылындағы бала» атты көлемді повесть жазды. 1963 жылы «Днепрде» кітабы жарық көрді. Қ.Қайсеновтың жоғарыда аталған үш кітабындағы оқиғалар Украина, Чехословакия жерлерінде болған.

Партизандар жау тылының алыс түпкірлерінде жүріп, ірі шайқастар жасайды. Олар жаудың мүлде күтпеген жерінен тұтқиылдан шығады. Жауынгерлер фашизмге қарсы күресте олардың басым күштеріне үздіксіз тойтарыс беріп отырады. Партизандар оқ-дәрі мен қару-жарақтар тиеген эшелондарды қиратып, жаудың гарнизондарына шабуыл жасайды, әлденеше қоймаларын өртеп жібереді. Партизандардың үздіксіз шабуылдарының нәтижесінде неміс фашистерінің түрмелеріндегі, азап лагеріндегі тұтқында жатқан кеңес солдаттары мен офицерлері, бейбіт адамдар құтқарылады. Қ.Қайсенов шығармаларында соғыс күндерінің осындай қиян-кескі кезеңдері суреттеледі. Оқиғаның барлық желісі бастан-аяқ жазушының өз атынан баяндалады. Шығармалары кейіпкерлерінің мақсаты – фашизмнің күлін көкке ұшырып, бейбіт өмір орнату.

Ғ.Мүсіреповтың «Қазақ солдаты» романы - қазақ әдебиетіндегі әскери тақырыпқа жазылған алғашқы шығармалардың бірі. Шығарманың бас кейіпкері - өмірде болған адам. Ол – Керчь, Қырым майданындағы көзге түскен барлаушы, Қайрош Сарталиевтің прототипі Кеңес Одағының Батыры Қайырғали Смағұлов. Бастапқыда Қайырғали Смағұловтың ерлігін очерк желісі етті. Кейін бұл шағын повеске, одан романға айналды. 1945 жылы «Қазақ батыры» деген атпен «Майдан» альманағында повесть түрінде жарияланды. Ғ.Мүсіреповтің бұл повесі «Қазақ солдаты» романына дайындығы іспетті.

Бірнеше жыл өткеннен кейін жазушы орыс әдебиетіндегі Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазылған туындылардың тәжірибесін үйреніп, кейіпкерлермен қайта кездесіп және жұртшылық сынын ескере отырып, бұл шығарманы түгелдей жазып шықты. Шығарманың толықтырылған жаңа нұсқасы 1949 жылы «Солдат из Казахстана» деген атпен орыс тілінде жарық көрді. Келесі жылы «Қазақ солдаты» деген атпен қазақ тілінде роман болып басылып шықты.

Ғ.Мүсірепов өмірдегі Қайырғалиды повеске, романға сол күйінде көшіре салмаған. Көркем шығарманың негізгі объектісі – адам. Көркем образ жасалмаған жерде шығарма құрғақ фактілер тізбегіне айналады. Ұлы Отан соғысы кезіндегі халық басындағы ауыртпалықты жеке кейіпкерлер тағдыры арқылы көрсету мақсатында жазушы әрбір оқиғаны жалаң баяндамай Қайроштың көкірек көзінен өткізуге, сол арқылы характерлердің арақатынасын ашуға ұмтылады. Автор романда Қайрошты типтеніріп, біртұтас тұлға жасауға көп көңіл бөлген.

Балалар әдебиетінің дербес әдеби жанр ретінде есеюі мен оның тұрақты маман кадрларының жиналуы Ұлы Отан соғысынан кейінгі мезгілге жатады. Балалар прозасының да, поэзиясының да профессионалды дәрежеге көтерілгені - осы кез. Соғыстан кейінгі жылдары балалар әдебиеті саласында ғылыми-зерттеу жұмысы кең қанат жайды. Кеңес балалар әдебиеті баспасы жанынан Балалар кітабы Үйі ашылды. Бұл лаборатория әдістемелік және библиографиялық құралдар шығаруды жүзеге асырды. 1952 жылдың сәуір айында балалар әдебиеті бойынша Бүкілодақтық мәжіліс(совещание) өткізілді. Кеңес балалар әдебиеті сыны дамуындағы жаңа кезең 50-жылдардың ортасынан басталды. 1953 жылдан бастап Балалар кітабы Үйі кеңес балалар жазушылары жайында сын-библиографиялық очерктер сериясын шығара бастады. 1966 жылы «Балалар әдебиеті» журналы өз жұмысын қайта жандандырды.

Бұл тұста Қ.Әбдіқадыровтың «Амантай», С.Бегалиннің «Көксегеннің көргендері», «Сәтжан», М.Иманжановтың “Алғашқы айлар” шығармалары пайда болды. Ө.Тұрманжановтың шығармалары жарық көрді. Соғыс тоқтасымен партия әдебиеттің алдындағы міндеттерін әлеуметтік істермен байланысты белгіледі. Соғыстың ауыртпалығын көтеріп келіп, бейбіт еңбекке араласқан адамның өмірі мен еңбегін көркемдікпен суреттеу талабы қойылды. Балалар әдебиетінің бұл жылдардағы қамтыған ең күрделі тақырыптары бала тәрбиелеудегі отбасы мен мектеп ролін көрсету болды. Балаларды еңбек тәрбиесіне баулу мақсаты көзделді, мектептің өмірмен байланысын нығайту мәселесі қойылды. Осындай талаптарға байланысты соғыстан кейінгі жылдарда жазылған шығармаларда кеңес мектебінің өмірі көп орын алып, оның ішкі мәні, идеялық-тәрбиелік процестік өзгешеліктері, мектептің өмірмен байланысы, мектептегі пионер, комсомол ұйымдарының жұмысы кеңінен суреттелді. С.Бегалиннің, Ө.Тұрманжановтың, М.Иманжановтың, С.Бақбергеновтың, С.Сарғасқаевтың, Б.Соқпақбаевтың, М.Гумеровтың шығармалары кеңінен қанат жайды.

С.Мұқанов «Балуан Шолақ»(1940-41), «Бақташының баласы»(1953) шығармаларын жазды. «Балуан Шолақ» - 20-шы ғасыр басында тіршілік кешкен, өзі көзімен көрген аяулы өнерпаз өмірінен жазылған шығарма. «Бақташының баласы» повесі «Қазаға ұшыраған құнан», «Қақпандағы қасқыр», «Аянышты лақ», «Жаралы құлын», «Бөлтіріктер», «Көк шолақ», «Аңды аң жеңеді» деген жеті бөлімнен тұрады. Повестің бас кейіпкері - он жасар Жандос. Бақташының баласы мал жайын, әр малдағы мінез өзгешеліктерін жақсы біледі. Жазушы бас кейіпкердің мінезін, батылдығы мен адамгершілігін қиын-қыстау қауіпті сәттерде сынайды. С.Мұқанов аударма саласында да еңбектенді. Навтедждің «Балалар»(1953), В.Осееваның «Васек Трубачев және оның жолдастары»(3-кітабы, 1955), шығармаларын қазақ тіліне аударды.

2. М.Иманжанов. Жазушы М.Иманжанов 1916 жылы 20 желтоқсанда қазіргі Желтоқсан облысы Жезді ауданында туған. Алматыдағы есеп-санақ техникумында(1935-38) оқыды. 1938-48 жылдары Республикалық радио хабарлар тарату комитетінде, 1942-49 жылдары «Социалистік Қазақстан»(қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде әдеби қызметкер, бөлім мегерушісі, 1949-58 жылдары «Пионер»(қазіргі «Ақ желкен») журналында бөлім меңгерушісі қызметінде болды. Тұңғыш әңгімелер жинағы «Жастық» деп аталады(1948). «Алғашқы айлар»(1950), «Таныс қыз»(1952, 1972) әгімелері мен романы шықты. «Тыңдағылар»(1956) әңгіме және очерктер жинағы басылды. «Көк белес»(1960) романы, «Өркен»(1980) атты мақалалар, естеліктер кітабы жарық көрді. Балаларға арналған әңгімелері «Шаңғышылар» деген атпен шықты. Драматургия саласында да жемісті еңбек етті. «Жас өмір»(1948), «Менің махаббатым»(1954) повесі мен пьесалар жинағы жарық көрді. «Сөнген шам»(1957) сатиралық комедиясын жазды. 1958 жылы 18 наурызда қайтыс болды.

Шығармалары. Әдеби творчесвосын соғыстың қиын кезеңінде бастайды. Саналы өмірін баспасөз маңында өткізді. «Социалистік Қазақстан» газеті редакциясында әдеби қызметкер, кейін әдебиет бөлімінің меңгерушісі болды. Денсаулығына байланысты өзі сұранып «Пионер» журналы редакциясына бөлім басқаруға ауысады. М.Иманжановтың тәлім-тәрбиесін көрген балалар қаламгерлері: Б.Соқпақбаев, М.Әлімбаев, С.Сарғасқаев, Қ.Мырзалиев, Ә.Дүйсенбиев, Қ.Ыдырысов, С.Баязитов, Н.Сералиев т.б. Шығармашылығының ерекшеліктері:

С.Бегалин әдеби шығармашылығын өлең жазудан бастаған. «Қазақ бозбалаларына» деген алғашқы өлеңі 1914 жылы «Айқап» журналында басылады. Қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастыру саласында пайдалы еңбек етеді. Халық ақындарының өмірі мен шығармашылығын зерттейді. И.Байзақов, Д.Әлімбаев, Ш.Қошқарбаев, Қ.Терібаев, Т.Көлтіков сияқты халық ақындарының шығармаларын бастырады. 1946 жылы «Жамбылдың ата-тегі, өмірі» атты ғылыми монографиясы жарық көреді. Т.Шевченко, А.Пушкин, М.Лермонтов өлеңдерін, Д.Мамин-Сибиряк, Л.Соловьев әңгімелері мен повестерін қазақ тіліне аударады. С.Бегалиннің 50-ге жуық өлеңіне ән шығарылған. Жазушының әр жылдары жарық көрген кітаптары: «Қыран кегі»(1943), «Сәтжан»(1947, 1973,1978), «Көксегеннің көргендері»(1948), «Жас ұрпақ»(1953), «Цимлян теңізі»(1953), «Ермектің алмасы»(1955,1985), «Таңдамалы»(1956), «Жеткіншектер»(1960), «Мектеп түлектері»(1961), «Сыр қайнары»(1963), «Шоқан асулары»(1971, 1996), «Қыран туралы аңыз»(1976), «Екі томдық шығармалар»(1979) және т.б. 1975 жылы С.Бегалиннің «Заман белестері» атты романы жарық көреді. Романдағы оқиғалар нақтылы өмір шындығына негізделген. Мемуарлық туынды автордың 1910-1928 жылдар аралығында көзбен көріп, бастан кешкен оқиғаларын баяндайды. С.Бегалин 1983 жылы 5 сәуірде қайтыс болды.

С.Бегалиннің балаларға арналған әңгімелері мен повестерін тақырыбына қарай Ш.Ахметов бес топқа бөледі. Аңшылық, мал шаруашылығы, мичуриндік агробиология тақырыбындағы шығармалары, тәрбие мәселесін көтеретін және екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі тыл мен майдан өмірі туралы туындылары. «Сәтжан» повесі. Жазушы соғыс жылдары қызмет бабымен Аягөз ауданына барады. Сол жақта ителгі асырап, саятшылық жасайтын Сәтжан деген баламен танысады. Повесть осы кездесуден соң жазылады. Сәтжан бейнесі талапты баланың іс-әрекетін көрсетуге арналған. Мектеп оқушысы Сәтжан жазда колхоз бұзауын бағады. Аңшы атасы Серікбайға еліктеп, құсбегілікпен айналысады. Табиғат тағысы қыран құс ителгіні үйретеді. Тау қыранымен аң аулайды. Сәтжан туған өлкенің сыр-сипатымен танысады. «Таңбалы тастағы» әр алуан суреттер мен тастар Сәтжанды үлкен ойға қалдырады. Талапты бала аңшылықты өлкетану ісімен байланыстырады. Сәтжан алдында аңшылық өнерден жоғары мақсат пайда болады. Оны қиясына қыран, қыналы бетіне тарих ұялатқан зәулім жартастар құпиясы қызықтыра бастайды. Повесть балаларға арналған әдебиеттің Бүкілодақтық конкурсында жүлде алады. Орыс, армян, азербайжан, өзбек, корей т.б. тілдерге аударылады.

«Бала мерген» повесіндегі Уаш әке жолын қуып аңшы атанады. Әкесі соғысқа кеткенде үй іші тірлігін арқалап қалады. Повесть «Таныстыру», «Алғашқы елік», «Сілеусін», «Қалаумен барып қасқыр атқаны», «Аюмен жекпе-жек», «Таутеке жорығы» деп аталатын тараулардан тұрады. Шығарма кейіпкерлері – он төрт жасар Уаш, укесі Нұрқасым, шешесі Әймен, милиция бөлімшесінің бастығы Исаев, Ыбырайым қарт, Жанжігіт атай, Қалиев, Чугунов, Мұқан, Уаштың қарындасы Дариға. Повесте жер-су атаулары мол: Сарнлй өлкесі, Қырық құдық белдеуі, Алтай тауы, Сарымсақты өлкесі, Қоскемпір биігі, Тазқара биігі, Үлкен Нарын, Балтақалған тауы, Текше тауы, Шыбынды бұлақ, Сармойын құздары, Ақжар биігі т.б.

«Көксегеннің көргендері» повесіндегі Көксеген – маралшы бала. Ол дала сырын жақсы біледі. Оның далада көргендері – замандастары үшін таңғажайып хикая. Көксеген көп нәрсені көреді, ойға түйеді, көкірегіне байлайды. Көргендері мен түйгендерін жас оқырмандармен бөліседі. Повесте аңшылық кәсіп, жер, егін шаруашылығы өзара байланыста әңгімеленеді. Шөп шабуға шыққан балалар табиғат құбылыстарымен танысады, аңшылықтың қыр-сырын танытатын тосын оқиғаларды бастан кешіреді.

«Шопан даңқы, «Төлбасылар», «Сұрапылда», «Керкиік», «Будан», «Қозышы Нұрман», «Жылқышы» әңгімелерінің тақырыптары – мал шаруашылығы. Мектеп балалары оқуды мал бағумен тығыз байланыстыра жүріп, өмір таниды. Тәжірибелі шопандардың жұмысын балалардың алдына үлгі етеді.

«Жас бұтақ» әңгімесінде Жұмақан деген бала өзі өсірген апорт алмасын Артекте танысқан достарына жібереді. «Қант бұршақ» әңгімесіндегі Зуфар Артектегі достары арқылы қант бұршақ ұрығын алдырады, оны өсіреді. «Мектеп бағында» әңгімесінің кейіпкері Ерден ағаш отырғызумен айналысады. Аталған әңгімелерде жолдастық, достық, қоғамдық еңбек мәселелері көтеріледі.

С.Бегалиннің бірсыпыра әңгімелері ерке балалар қылықтарын әшкерелейді. «Сымбатты Сима» әңгімесіндегі Сима – еңбек етуге құлықсыз жан. Сабаққа да атүсті қарайды. Өзгені менсінбейтін тәкаппарлығы және бар. Әңгімеде баланың тәрбиесі ата-анаға тікелей байланысты деген ой айқын. «Жаңғалақ» повесінде тентек баланың түзу жолға түсуі, тәрбиеге көнуі оқиға желісіне алынған. Жаппарбек деген бала жаңғалақтығынан тосын оқиғаларға тап болып жатады. Содан Жаңғалақ атанады. Қаладағы қазыналық оқудан демалысқа Дойырбай келеді. Жаңғалақ Дойырбайға ілесіп қалаға кетеді. Жаңа мектепте жетістіктерге жетеді. Фабрика-заводтар үшін мамандар даярлайтын мектепке қабылданады. Қазақ баласының оқуға деген құштарлығын ояту, оқу-білімге шақыру және бұзықтық, тентектіктің өрге бастырмайтынын аңғарту – шығарма идеясы.

Соғыстан кейінгі жылдардағы балалар әдебиетінің негізгі тақырыптары тыл мен майдандағы ерлік істер жайында болды. Соғыс жылдарында 11-14 жастағы балалар ересек адамның барлық жұмысын атқарды. Арбамен астық, пішен тасыды, мақта терді, қызылша тазалады, бұзау бақты, жылқы қайырды, есепші болды. Бұл жастағы балалар майданда ерекше маңызы бар тапсырмалар орындайды. С.Бегалиннің тыл мен майдан өміріне арналған шығармалары нақтылы оқиғаларға құрылды.

Тарихта есімі қалған тұлғалар жайындағы биографиялық шығармалар да – балалар әдебиетінің мұрасы. Соғыстан кейінгі балалар әдебиетіндегі көрнекті қайраткерлер туралы шығармалардың қатарында С.Бегалинның «Шоқан асулары» повесі де бар. Алғаш 1964 жылы «Жазушы» баспасынан «Бала Шоқан» деген атпен жарық көрді. Толықтырылып 1971 жылы сол баспадан, 1976 жылы «Жалын» баспасынан жарық көрді. Повесте Ш.Уәлихановтың балалық шағы, кадет корпусында оқыған жылдары, ғалым атанған кезі кеңінен қамтылған. Жазушы ғалым есімін Семейде оқып жүрген кезінде естиді. Кітапхана, архивтерден Шоқан жайында материал жинайды. Ғалымның туыстарымен әңгімелеседі. «Шоқан асулары» повесінде автор беймезгіл заманда туып, заманның қыспағына түскен, жарқын талантымен, алғырлығымен қараңғы түнекті жарып өтуге ұмтылған адамның өмірін, балалаық, жастық шағын нанымды әңгімелейді.

1.1940-50 жылдардағы балалар әдебиетінің дамуы.

2.Отан соғысы жылдары қазақ кеңес балалар әдебиетіндегі тақырып

Негізгі әдебиеттер

1.Ахметов Ш. Ќазаќ совет балалар єдебиеті. А., Мектеп, 1976.

3. 
   Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. А., Білім. 1998.
   
4. 
   Ергµбек Ќ. Сєбит М±ќанов.А., Мектеп. 1989.
   
5. 
   С.Мұқанов. Алтын аймақ. А., Жазушы. 1988.
   
6. 
   С.Сарғасқаев. Қ.Қайсенов. Повестер. Қазақ балалар әдебиетінің
   

1. 
   Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. А. Өркениет. 2003.
   
2. 
   Қазақ совет балалар жазушылары. Алматы. 1987.
   
3. 
   Сөзстан. А. Жалын. 4-кітап. 1983.
   
4. 
   М.Иманжанов. Алғашқы айлар. А. Жазушы, 2003.
   
5. 
   Бегалин С. Уақыт тынысы. Алматы. 1968.
   
6. 
   Бегалин С. Шоқан асулары. А. 1996.
   

Балаларға арналған өлең жанды сурет, тірі қимыл, сан алуан бояуға толы болуы керек. Бүлдіршіндердің көзге елестету арқылы қабылдайтынын ескерсек, бұл - орынды талап. М.Әлімбаевтың «Он саусақ» т.б. 60-80 жылдардағы қазақ балалар поэзиясы өзіндік ерекшеліктер негізінде дамыды:

1. Қазақ балалар поэзиясының ішкі жанрлары байыды. Өтірік-өлең, жұмбақ-өлең, сюжетті өлең, тақпақ, санамақ, мазақтама, мадақтама, лирикалық поэма, сатиралық поэма, фантастикалық поэма, ертегі-поэма, мысал-поэма және т.б. пайда болды. Халық поэзиясының көне формалары жаңа мазмұн алып дамыды. Мысалы, Ә.Дүйсенбиевтің («Не деу керек?», «Елка жыры», «Ақ мамам» өлеңдерінің авторы) «Бес саусақ» өлеңі.

2. Жалаң үгіт, насихат тежелді. Қазақ балалар поэзиясы айтарын ашық айтатын дидактикалық өлеңдерден арылды. Балалар ақындары өз өлеңдеріне тәрбиелік сипат беріп, айтар ойын астарлап, ишаралап жеткізетін болды. Мысалы, А.Сопыбековтың(«Қораз», «Біздің семья» өлеңдерінің авторы) «Тілалғыш», Ә.Дүйсенбиевтің «Шірік алма» өлеңдері.

3. Бала характері алдыңғы планға шықты. Дидактикалық өлеңдерден арылудың бір жолы- өлеңді бала мінезіне құру.

Мысал, Е.Өтетілеуовтің «Тығылмақ», «Шұңқыр», М.Жаманбалиновтың «Жоқ, жоқ, апа» өлеңдері.

4. Бала характерін ашатын әдіс-тәсілдер молайды. Белгілі бір лексиконды қайталау, сөз ойнату отырып өлең жазу қаақ балалар поэзиясы дәстүріне енді.

Мысалы, А.Сопыбековтың «Қайшы» өлеңі. Мұнда «Апам алса қайшыны», «Әжем алса қайшыны» секілді лесикондық қор қайталанған. Автор «күлімдеп», «дірілдеп» етістіктерімен бала мінез-қылығын, көңіл-күйін сәтті жеткзіп жырлап беріп тұр. Көпшілік ақын сөзбен сурет салады. Мысалы, С.Оспанов «Айлы түн» өлеңі. Өлең ерекшелігі - ақынның айлы түнді ұлттық танымға бейімдей суреттей білуінде.

Бірқатар ақындар өз өлеңдерінде болмысты суреттеп жатпай, оның жеке бір бөлшегін, бір көрінісін бейнелеу арқылы бала ойына ұялата біледі.

Мысалы,К.Ыбыраевтың «Көктем» өлеңі:

Жылы мезгіл жетіпті,

Тастадық біз етікті.

Қар көктемге жеткізбей

Тауға шығып кетіпті.

Бұл мысал ақынның бүтінді бөлшегінде, жалпыны жалқы деталь арқылы бейнелейтін тапқырлығын танытады.

5.Авторлар бала жасына қарай бейімделіп, маманданды. Мәселен, Ж.Смақов өлеңдерінің кейіпкерлері сәбиден мектеп жасына дейінгі өсу формасында бейнеленеді.

Қазақ балалар прозасының тақырыптары: 1-ші тақырып. Соғыстан кейінгі жылдардағы балалар әдебиетінде көрнекті қайраткерлер туралы, азамат соғысы мен Отан соғысына қатысқандар ерлігі туралы өмірбаяндық повестер туды. Қ.Әбдіқадыровтың “Қажымұқан”(1951), Қ.Жармағамбетовтың “Әнші азамат”(1951), С.Бақбергеновтың “Талғат”(1950), “Дина”(1957), С.Талжановтың “Сейфолланың Сәкені”(1959), “Бозторғай”(1960), С.Бегалиннің “Бала Шоқан”(1964) повестерінің бір қымбат қасиеті - өнегелі міндет арқалауында. Бұл шығармалар - тарихи тұлғалар жайында балалар мен жасөспірімдерге лайықталып жазылған дүниелер.

Аталмыш шығармалар балаларды халқымыздың ұлы перзенттерін құрметтеуге, тарихқа адал, достыққа берік болуға тәрбиелейді. Қ.Әбдіқадыров “Қажымұқан” повесінде алтын, күміс, қола – барлығы 45 медальға ие болған, жер жүзіне атағы шыққан Қ.Мұңайтпасовтың өмір жолымен таныстырады. Қ.Жармағамбетов “Әнші азамат” повесінде Парижде ән салып, дүние жүзі өнерпаздарының жарысында екінші орын алған атақты әнші Әміре Қашаубаев жайында жазады. С.Бақбергеновтің “Талғат” повесі Отан соғысы тұсында ерлігімен көзге түсіп, екі рет Кеңес Одағының батыры атағын алған қазақ ұшқышы Т.Бигелдиновтің жауынгерлік өмірін суреттеуге құрылса, “Дина”(“Күй”) повесі Д.Нұрпейісованың тағдырына арналды.

Соғыстан кейінгі кезеңдегі қазақ кеңес балалар әдебиетінің көтерген мәселесі –соғыс зардаптары салдарынан өздерінің балалық, жастық шағын жоғалтқан балалар, жастар тағдыры жайлы болды. Үш жүйеде өріс алды: біріншіден, жау тылында партизандармен бірге жүріп Отан үшін алысқан, ерлік көрсеткен, көп қасірет шеккен жасөспірімдер мен балалар ерлігі, олардың тағдыры сөз болды. Екіншіден, Ә.Молдағұлова, М.Мәметова, Б.Бұлқышев сияқты жастардың ерлігі жайлы туындылар өріс алды. Үшіншіден, майданды қарумен, жылы киіммен, азық-түлікпен қамтамасыз етіп тұрған тылдағы ата-аналар мен балаларға арналған еді.

Қазақ балалар прозасында әуелі бетбұрыс ретінде тәуір көрінген, кейін шиырланып көп жазылған тақырып – Ұлы Отан соғысы тақырыбы. Н.Серәлиевтің “Жеңешем, жорға және мен”, О.Сәрсенбаевтың “Таңбалы тас”, М.Мағауиннің “Бір атаның балалары”, М.Қаназовтың “Чика – Дабылдың баласы”, “Қияндағы күн нұры”, Д.Исабековтың “Біз соғысты көрген жоқпыз”, С.Нарымбетовтың “Айғай” повестері соғыс жылдарында ерте есейген балалық сырын бейнелейді. Қазақ балалар прозасында әуелі бетбұрыс ретінде тәуір көрінген, кейін шиырланып көп жазылған тақырып – Ұлы Отан соғысы тақырыбы. Н.Серәлиевтің “Жеңешем, жорға және мен”, О.Сәрсенбаевтың “Таңбалы тас”, М.Мағауиннің “Бір атаның балалары”, М.Қаназовтың “Чика – Дабылдың баласы”, “Қияндағы күн нұры”, Д.Исабековтың “Біз соғысты көрген жоқпыз”, С.Нарымбетовтың “Айғай” повестері соғыс жылдарында ерте есейген балалық сырын бейнелейді.

С.Жұбатыров, М.Қабанбаев, Э.Төреханов, Б.Бабақов, Б.Қойшыбаев, С.Асылбеков, М.Айымбетов, Б.Ыбырайымов, Н.Мұраталиев, Н.Ақышев, Б.Әділов, С.Дүйсенбиев және т.б. қаламгерлер балалар әдебиетіне өздерінің балалық өмірбаян сырын әкелді. М.Қабанбаевтың “Бақбақ басы толған күн”, “Арыстан, мен, виоленчель және қасапхана”, Қ.Қазиевтің “Үркер”, С.Жұбатыровтың “Жасыл сағым”, М.Айымбетовтың “Бар болғаны он төрт жас”, “Көлге шомылған ай”, Б.Қойшыбаевтың “Сенім” повестері мектеп оқушылары өмірінен жазылған шығармалар. Балалық шақ пен жасөспірімдік сәт аралығындағы өтпелі кезеңді бейнелеуді мақсат еткен бұл шығармалар балалар әдебиетіндегі соны ізденістің жемісіне жатады.

Ө.Тұрманжанов бірде табиғаттың көркемдігін балғын бөбекке қалпынша Жақсылық, қайырымдылық, достық - Өтебай ақынның балаларға арнаған бар өлең-жырының күретамыры, лейтмотиві. Қарапайым апорт алмасын суреттеген ақын «Тәтті алма» өлеңінде мынадай ой айтады: Бір апортқа нысапты Екі бала тояды.Тату қылып тәтті алма, Табыстырып қояды. Бұл өлеңде «өле жегенше, бөле же!» деген ой бар. «Көбелектерді сйладым» өлеңінде лирикалық кейіпкер аулаға гүл егіп, көріктендіреді. Гүлді көріп көбелек ұшып келеді. Осы сәтті ақын былай суреттейді: Гүл өсіріп, қуантып, Көбелектерді сыйладым. Жаз сұлуын мұңайтып, Сыйламауға қимадым.

Ақын, жазушы, аудармашы Ө.Тұрманжановтың ел аузынан мақал-мәтелді көп жинағаны мәлім. «Қазақтың мақал-мәтелдері» деген атпен бірінші кітабы 1935 жылы басылып шықты. Екінші кітабы «Таңдамалы мақал-мәтелдер» деген атпен 1957 жылы шықты. Үшінші кітабы таңдамалы жинақ болып «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері» деген атпен 1959 жылы басылып шықты. Балаларға арналған «Асыл сөздер» деген шағын мақал-мәтелдер жинағы 1963 жылы басылып шықты. Сол себепті ақын шығармашылығынан мақал-мәтелдік орамдар мен ой айту үлгісінің ықпалын, ырғағын аңғарамыз. Осы ықпалды оның балаларға арнап жазған өлеңдерінен де кездестіреміз. Атап айтқанда, өлең арасында, лексикондық сөздік қорында:Еңбек – адамның ырысы екен. «Еңбек – ен байлық» деген дұрыс екен. («Есік алдында бір түп алма егіп»)«Көшерімді жел білсін,Қонарымды сай білсін».Деді де, жөнелді дөңгелей.«Береке – көп жүрген жер» - дейді халық,Жіберер жәрдемдесіп, қалсаң талып.(«Көп түкірсе – көл»)секілді райда қолданылады.

Екінші, мақал-мәтелдің ойын алып, философиясын таратып өлең жазады. «Өстіп жанын қинадым» өлеңі осы ойымызға дәлел:Жамандық қылған жаманды,Жамандыққа қимадым.«Берейін» деп сазаңды,Жақсылықпен сыйладым.Қастық қылған қасымды,Қастыққа мен қимадым,Достықпенен сыйладым,Өстіп жанын қинадым

Үшінші, дербес өлең жазып, соңын мақал-мәтелдің ойымен түйіндейді. Мысалы: «Құмырсқа мен піл» өлеңінде пілдің құмырсқа илеуіне аунағанын, ызаланған құмырсқалардың пілді шағып талап өлтіргенін баяндай келіп:Бұзықтық істеп асқынып,Бойыңа сеніп, зорсынба.Ынтымақты көп елді,Кіші екен деп қорсынба! деп түйіндейді. Төртінші, тұтас өлеңді, кейде жеке шумақты мақал-мәтел мақамында, ырғағында қиыстырады.Қара басын қорғаған,Қарнын ғана ойлайды.Қарнын ғана ойлағанӨмірінде тоймайды. Немесе:Ер бетіне тыртық түссе қылыштан –Отан үшін табан тіреп тұрысқан...Бұл тыртықтар батырлықтың белгісі.Қатын болмай, батыр болсын ер кісі.Хас сұлулар хас батырды қалайды,Жара, дағын жарастыққа санайды. Мақал-мәтелді ақынның ізденімпаздықпен пайдалануының кейбір сәттері осындай.

Ө.Тұрманжанов балаларға арналған өлең-жырлары қатарында оның аударма мысал өлеңдерін қарастырудың реті бар. Себебі Ө.Тұрманжанов үлкен тәржімашы еді. Оның әлем халықтарының ертегілерін, Эзоп мысалдарын, Л.Толстой, Изов, Ғ.Ғұлам, Ғ.Тоқай өлеңдерін қазақ тіліне аударғаны белгілі. Мысал өлеңдері тұжырымды, қысқа келеді. Өткір ой жанды көріністер арқылы беріледі. Оқиға желісінде шұбалаңқылық жоқ. Әзілге құрылған. Осы ерекшеліктерімен жеткіншектердің жан-дүниесін баурайды, қызықтыра түседі.

Ө.Тұрманжанов Л.Толстойдың «Жіңішке жіп», «Маймыл мен бұршақ», «Маймыл», «Сауын сиыр», «Үйрек пен ай», «Шаң басқан қасқыр», «Су иесі мен меруерт», «Көкқұтан, балық, шаян», «Қасқыр мен садақ» деген мысалдарын және Изовтан «Арыстан терісін киген есек», «Балық пен балықшы», «Көк кептер ме құмырсқа», «Арыстан мен тышқан», «Күзен», «Бүркіт пен тасбақа» және тағы басқа мысал өлеңдерін аударды.

Қызылордада басылған «Қошан кедей» деген шығармасы қазақ шаруасының күйзелісті көрінісіне құрылған. Әңгіме түрінде жарияланғанымен, көлемі мен өмір шындығын қамтуы жөнінен повестке бара-бар. «Қошан кедейден» соң көп жылдар бойына ол прозаға орала алмады. «Адамға сену керек» повесі ешқайда жарияланбаған. Жазушының 1962 жылы «Менің кітабым», 1966 жылы «Адам адамға дос» кітаптары жарық көрді. Бұл кітаптарға енген қысқа әңгімелеріндегі қазақы харктерлер оқушысын табиғилығымен баурайды. Жазушының әңгімелерін оқып отырып, оның жалпы балалар әдебиетіндегі бұл жанрды жетік меңгергенін байқаймыз.
&&&

$$$002-013-100$ Бекіту сұрақтары:

Негізгі әдебиеттер

1. 
   Ахметов Ш. Ќазаќ совет балалар єдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1976.
   
2. 
   Ергµбек Ќ. ¤тебай Т±рманжанов. –Алматы: Рауан, 1992.
   
3. 
   Қ.Ергөбек. Арыстар мен ағыстар. А. 2003.
   
4. 
   Ќазаќ совет балалар жазушылары. –А., Жалын. 1987.
   
5. 
   Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. А. 1980.
   
6. 
   Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы: Тұрманжанов Ө., Әлімбаев М., А.,Жалын, 1984.
   
7. 
   Ө.Тұрманжанов. Таңдамалы шығармалар. А.1965.
   
8. 
   М.Әлімбаев. Балдәурен, шіркін, балалық. А.1973.
   
9. 
   Е.Ерботин. Далаға саяхат. А. 1991.
   
10. 
    М.Жаманбалинов. Мықтылардың мықтысы. Ә.Дүйсенбиев. Не деу керек? Ж.Смақов. Сылдырмақ. Ж.Кәрібозин Көшпелі тымақ. А. 2003.
    
11. 
    Ж.Смақов. Ж.Кәрбозин. Т.Молдағалиев. А. 1992.
    

1. 
   Қазақ балалар поэзиясының антологиясы, А., Жалын, 1977.
   
2. 
   Қазіргі қазақ балалар поэзиясының антологиясы, А., Балауса, 1992.
   
3. 
   Тұрманжанов Ө. Менің кітабым, ҚМКӘБ, А., 1962.
   
4. 
   Тұрманжанов Ө. Таңдамалы шығармалар, А.,1965.
   
5. 
   Тұрманжанов Ө. Жаңа туған жас бұлақ, А., Жазушы, 2003.
   

Қазақ балалар әдебиетінің, оның ішінде балалар поэзиясының түп- төркіні, бастауы қазақ халық ауыз әдебиетіндегі бесік жыры, мал баласын сүю, санамақ, жаңылтпаш, өтірік өлең т.б. жатқандығы сөзсіз. Қазақ поэзиясының тарихын бағдарласақ, мүнда балаларға арнап өлең жазбаған қаламгер кемде – кем. Мұны өзі қазақ қаламгерлерінің жас ұрпаұ тәрбиесіне ерекше көңіл бөлгендігін көрсетеді. Қазақ балалар поэзиясының шын мәнінде өркендеуі ғасыр, кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті кезіңі болғандығы белгілі. Аталмыш дәуірінде Б. Майлин, І. Жансүгіров, А. Тоқмағамбетов, М. Жаманбалинов, Ж. Кәрібозин, т.б. қазақ балалар поэзиясына айтарлықтай үлес қосты.

Қазіргі қазақ поэзиясының көрнекті өкілі, аудармашы, әдебиетші, балалар ақыны, Абай атындағы мемлекеттің сыйлықтың иегері, Қазақстан халық жазушысы Мұзафар Әлімбаевтың балалар поэзиясында орны ерекше. Ол кісі 1923 жылы Павлодар облысы Шарбақты ауданы Маралды селосында дүниеге келеді. Ұлы Отан Соғысына қатысқан. Армиядан оралған соң, С.М.Киров атындағы Қазақ университетін бітіреді. «Пионер» журналының бөлім бастығы, «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторының орынбасары қызметін атқарып, КПСС мүшесі болған. Оның «Менің ойыншақтарым» (1953), «Орақ - олақ» 1962, «Шынықсаң шымыр боласың» (1969), «Балдаурен, шіркін, балалық» (1973), «Ақсерек те көксерек» (1977) , «Аспандағы әпке» (1982) , «Екі тақтай бір көпір» (1992) «Қоянның құлағы неге ұзын?» (1996), сияқты т.б. жинақтары кішкентай оқырмандардың сүйікті кітаптарына , ұстаздардың, тәрбиешілердің балалар тәрбиесінде, олардың ой- өрісін дамытудағы көмекшісіне айналды. 1984 жылы «Аспандағы әпке» жинағы үшін М. Әлімбаев Абай атындағы мемлекеттік сыйлық иегері атанды.

М. Әлімбаев жинақтарының оқырмандарын тез тауып, сүіктісіне айналуында, сөз жоқ, дарын мен ізденімпаздықтың нәтижесі, балалар психологиясымен жете таныс болуы жатыр. Бұл жөнінде автордың өзі : «Ақындықтың негізгі сыры, басты құпиясы, біздіңше, қиял ұшқырлығында, талант құдіреттілігінде... шын ақын өрнектеп ойлайды, өлеңмен толғайды. Шын ақынға қара сөзден гөрі өлең жақын»(1), -деп шынайы дарын иесінің ішкі жан дүниесін сипаттайды. Өзінің шығармашылық жолында М. Әлімбаев әрқашан «өрнектеп ойлап, өлеңмен толғайды». Ақын шығармашылығы жөнінде ақын- жазушыларымыз, әдебиетші ғалымдарымыз көптеген құнды пікірлер айтқан.

Белгілі әдебиетші – ғалым, сыншы, профессор Н.Ғабдуллин : «...М. Әлімбаев – қазақ балалар поэзиясының өркендеп дамуына үлкен еңбек сіңіріп келе жатыр. Ақынның балалар поэзиясының мазмұны мен түрін байытуға қосқан көп сапалық жаңалықтары, көркемдік үлгілері бар» (2), - деп ақынның балаларға арналған шығармаларын жоғары бағалаған.

Әрине, балалар ақыны болуы үшін, жоғарыда айтып өткеніміздей, бүлдіршіннің жан - дүниесін білуі қажет. Біліп, ұғып қана қоймай, ол білгенін өлеңмен өрнектей білу керектігі осы сәтте туындайды. Ақын өз ізденімпаздылығы мен еңбекқорлығын осы арада да танытады. М. Әлімбаевтың кішкентай оқырмандары оның кейіпкерлерінен өздерін таниды, себебі ақын кейіпкері «жанды», әр қырынан көрінеді. Ал, М. Әлімбаев өз кейіпкерлеріне «түсіністікпен қарап , олармен бірге қуанып, ренжиді де» (3) Кейде өзінің кішкене кейіпкерлерінің балалық қылықтарына суйсінеді, зілсіз мысқылмен қағытып қояды, әзілдеп қояды, енді бірде пәк бала көңілін жағымсыз мінездермен сақтандырады, адамдық қасиеттерге шақырады. Алайда ақын бүлдіршіндерді жақсы қасиеттерге шақырса да, жағымсыз қылықтан сақтандырса да, ол мақсаттарын құрғақ уағыз негізінде емес, жанды бейнелер арқылы танытады, оқырмандарына ой салады, қорытынды жасатады, ойландырады.

Автордың балаларға арналған өлеңдері қысқа болғанмен, белгілі сюжетке тартымды ойға, терең пікірге құрылған. Ақын балалардың қызығып та қуанып оқуын көбірек ойланады. Сондықтан да Мұзафар өмірдің кішкене көріністеріне үлкен мән беріп, түйінді ойлар айтуды өзіне зор мақсаи етіп қояды.

Ақынның әсіресе мектеп жасына дейінгі балдырғандар мен бастауыш мектеп оқушыларына арнап жазған өлеңдері тым қызық, өте әсерлі. Оны үлкен кісілер де сүйсініп оқып, балалық шақтарын еске түсіреді. Ақын «Кім ұтылды, кім ұтты...» өлеңінде тау асып ойнап кеткен үш баланың қарны ашып, қолдарында қалған екі алманы бөлісе алмай жатқандарын сөз еткен, Екі алманы үшке бөлісе алмай таласып, керілдесіп жатқан екі жолдасына үндемей тұрған үшінші бала былай дейді:

Қиын емес бұл мүлдем, Сен бер маған жартысын

Теп- тең етіп бөлейік. Екеуі оған көніпті,

Екеуін ал бір- бірден . Жарты-жарты бөлікті

Мен- ақ соған көнейін, Басу айтқан балаға

Не керек сол айтысып. Өз қолынан беріпті.

Сен бер маған жартысын Кім ұтылды, кім ұтты?

Не керек сол тартысып Кім ұқпады,кім ұқты?
Ақын өлеңін сұрақпен аяқтап, оқиға шешімін балалардың өз талқысына салады, сөйтіп олардың ойын дамытуға, өздерінше пікір таласын тудыруға сілтейді. Ақын өлеңі тартымды ойға құралатын осыдан ап - айқын көрінеді.

«Әріптер сыры» өлеңінін мамандық таңдауға жол ашатын сыр сипаты бар.

«А» - Алтай бала дәрігер,

Аурудан сақтар ол мені,

« Ә» - Әнуар өнер біледі.

Әдемі етік тігеді

«Б» - Бауыржан сақшы- жауынгер

Батыр деп сүйген қауым ел

«В»- Володя мастер мен дейді

Вагондарды жөндейді.

«Г» - Гүлжамиля бақшашы,

Гүлге толған бақшасы.

«Ғ» - Ғажап бояу жағады.

Ғали сурет салады.

Мұндағы әр әріптің түрлі мамандықты таңдайтындай мазмұнға құрылған, және 1сынып оқушыларының жаттау айтуына ыңғайлы. 36 әріпті тугел танып шыққан 1- сынып оқушылары ата –аналар жиналысы кезінде мектеп сахнасына шығып, бірі «а»,екіншісі «б» үшіншісі «ә» болып рольдесіп, жатқа айтып шықса, жарты жылдық оқудың білім қорытындысы болып, ата - ананы зор қуанышқа бөлер еді. Педагогтардың ақын- жазушыларға қояр- тілек, талаптары шығармаларының тәрбиелік мәні басым болумен қатар, білімділік мазмұнға құрылуын тілейді. Оқушылардың сөздік қорын байытатын талғам, ойлы, парасатты көркем сөздер болуын талап етеді. Өлеңдерді тез жаттап айтуына икемді боп тұруын жақтайды

Сөзіміз жалаң болмас үшін ақынның еңбекке шақырған бір – екі өлеңін мысалға келтіріп өтейік:

Ара тыңбайды

Ұшып зырлайды,

Шарлап қырларды,

Шырын жинайды.

Гүлдер өсірсең,

Балың сыйлайды.

«Сыйға - сый» өлеңінде М. Әлімбаев аранын күнделікті зырлап ұшып, тыным таппай , еңбектенген тірлігімен бүлдіршіндерді таныстыра отырып, оларды да ара құсап тынбай еңбектенуге шақырады. Сөйтіп, «еңбек етсең ерінбей, тояды қарнын тіленбей» деген ұлы Абай афоризміне жақын ой түйеді. Бүлдіршіндерге бал жегің келсе, гүл өсіріп, айналанды көгаландыр деген ой тастайды. Балалар не нәрсені де нақты, конкретті түрде түсінеді, ақын сондықтан да оқырмандырына гүлзарларды көбейту идеясын ұсынады. Ақын ойын жинақы әрі өте ұтымды берген, өз орнын таппаған басы артық сөз жоқ.

Оқырманның көз алдына төңіректі шарлап, гүлден – гүлге қонып, шырын жинаған еңбекқор жәндік, жайқалған көк майса елестейді. Бейне бір сол араның ызыңын естігендей боласың. Н. Севостьянова өз мақаласында : «Егер сіздер М. Әлімбаев өлеңдерін мұқият оқысаңыздар, онда , әрине, олардың балалар салған суреттерге ұқсайтындығын, солар сияқты көркем, бейнелі түрлі- түсті екндігін көресіздер», - дейді (5).

Жоғарыда келтірілген өлеңдерінде мүмкіндігінше ашық дауыстыларды қолданады. Мұның себебін ақын: «..олақ ақындар бұл талаппен санаса бермейді, дауыссыз дыбыстарды қаптатып, өлеңді оқыған кіп- кішкентай баланы былдырлатып, тұтқыртып әуреге салады»(1), - дейді. Жоғарыдағы өлең балалар өлеңіне қойылатын осы талаппен де ұштасып жатыр. Демек өлең сөздерінің дыбыстық, буындық жағынан дұрыс үйлесім табуы, оның бүлдіршіннің тіліне орамды, жүрегіне жылы тиюіне әсер етеді. 3- 4 тармақтардағы ш дыбысының сәйкесігі де өлеңге ойнақылық, көркемдік дарытып тұр.

«Сыйға сый» өлеңі небәрі алты тармақтан құралған. Әр тармақ бес буынды болып келеді. Алғашқы төрт тармақ пен соңғы тармақ өзара ұйқасады да, бесінші тармақ қалыс қалады. Мұның себебі, ақын бақылауынша, «бірыңғай үйлесімдер жас бөбекті жалықтырып жібереді, жаттауға бөгет жасайды»(1)., және айта кететін бір жайт, қалыс қалған жол белгілі бір мағыналық жүк көтереді. Демек, оқырманды еңбек етуге шақырады.

Өлең көлемінің шағындығы тағы да, балалар поэзиясының шарттарынан келіп туады. Өйткені бүлдіршіндер зейіні өте құбылмалы. Сол себепті ұзын- сонар баяндауларға қарағанда, олар ойнақы да қызғылықты, шағын да көркем өлеңдерді тыңдауды ұнатады.

Еңбек тақырыбына арналған тағы бір шағын өлеңді мысалға келтіре кетсек:

Кіп – кішкентай күрекпін,

Күнде саған керекпін.

Күре қарын ауланың,

Қопсыт түбін теректің..

Еңбек сүйгіш күрекпін,

Елгезекке керекпін (4).

«Күректің жыры» өлеңі еңбек сүйгіш күректің монологы түрінде жазылған шағын өлең. Автор күрекке жан бітіре суреттей отырып, оны үнемі тынымсыз еңбек үстінде көрсетеді.Күрекше баланы қол қусырып отырмай, ауланың қарын күреп, теректің түбін қопсытуға шақырады. Өзінің еңбек сүйгіш, елгезек балалармен ған дос екендігін айтады. Аталмыш өлеңі арқылы ақын бүлдіршіндерді шама – шарқынша еңбектенуге үндейді. Күректің кіп – кішкентай болуы оның бүлдіршіндерге арналғанын меңзейді.

Өлең небәрі алты жолдан тұрады. Әр тармақ жеті буыннан құрлған. Өлең ұйқасына келсек, ол егіз ұйқаспен жазылған. Бұл жөнінде қаламгердің өзі : «Бала өлеңінінң ұйқастары бір – біріне таяу орналасқаны құлаққа жағымды. Меніңше, кішкентайлар егіз ұйқасты өлеңді тез жаттайды» (1). Демек, қаламгер саналы түрде өз өлеңінде егіз ұйқасты қолданады.

«Балалар өлеңінің әр шумағы, тіпті егіз- қос жолына бір – бір сурет салынғандай болғаны – оның көркемдік құндылығына айғақ»(1), - деген ұстанымын ақын «Күректің жыры» өлеңінде қолданған.

Өлеңдегі дыбыстық қайталаулар - аллитерация (к, қ дыбыстарының тармақ басында, аралығында қайталанып келуі) ассонанс ( е дыбыстарының сәйкесігі) өлеңге әуенділік сыйлап тұр. Мұндай дыбыстық қайталаулар өлеңнің тез жатталуына өз септігін тигізеді.

«Еңбектен асқан есті ұстаз жоқ» деп М. Әлімбаевтың өзі айтпақшы, еңбек адамды ширатады, өмірге дағдыландырады, жалқаулық, жатыпішерлік, еріншектік тәрізді мінездегі міндерден ада етеді, адамгершілікке, адалдыққа еңбексүйгіштікке баулиды.

Қорыта келгенде, М. Әлімбаевтың еңбек тақырыбындағы өлеңдері бүлдіршіндерді игі қасиеттерге тәрбиелеудегі бірден – бір құнды құрал.
&&&

$$$002-013-100$ Бекіту сұрақтары:

1.Қзіргі балалар поэзиясы.

2.Қазақ әдебиеті стилі, жанр, түр жағынан күрделенуі, түрленуі. Шығармашылық ізденістер.

3. Балалар әдебиетінің бағыты, басты міндеті.

4. М.Әлімбаев шығармаларының идеялық-тақырыптық негізі.

5. Балаларға раналған өлеңдерінің тақырыптық молдығы, мазмұн байлығы.

6. Ақын өлеңдерінің баланың танымдық қабілетіне әсері.

&&&

$$$002-015-000$3.2.15«Балалар әдебиеті» пәні бойынша
15-ДӘРІС

Туысқан халықтар әдебиетіндегі балаларға арналған шығармалар

1. 
   Орыс балалар әдебиетінің дамуы.
   

1922 жылы Ленинградта пединститут жанындағы балалар кітапханасында үйірме жұмыс істей бастады. Үйірмеде сыншылармен қатар С.Маршак, Б.Житков, В.Бианки және т.б. жазушылар қоян-қолтық қызмет атқарды. 1932 жылы «Балалар мен жасөспірімдер әдебиеті» бюллетені шыға бастады. Ол 1935 жылы «Балалар әдебиеті» журналына айналды. Балалар әдебиеті сыны саласында өнімді еңбек еткен дамдар шоғыры пайда болды. Баспасөз беттерінде Н.Крупская, А.Луначарский, М.Горький, Д.Фурманов, А.Фадеев, А.Макаренко, К.Федин, Ю.Олеша, Ю.Тынянов сияқты қоғам қайраткерлері мен жазушылар балалар кітаптары жөніндегі ой-пікірлерімен бөлісті.

1941 жылы маусым айында «Балалар әдебиеті» журналының соңғы саны шықты. Соғыстан кейінгі жылдары балалар әдебиеті саласында ғылыми-зерттеу жұмысы кең қанат жайды. Балалар әдебиеті баспасы жанынан Балалар кітабы Үйі ашылды. Бұл лаборатория әдістемелік және библиографиялық құралдар шығаруды жүзеге асырды. 1952 жылдың сәуір айында балалар әдебиеті бойынша Бүкілодақтық мәжіліс(совещание) өткізілді. Кеңес балалар әдебиеті сыны дамуындағы жаңа кезең 50-жылдардың ортасынан басталды. 1953 жылдан бастап Балалар кітабы Үйі кеңес балалар жазушылары жайында сын-библиографиялық очерктер сериясын шығара бастады. 1966 жылы «Балалар әдебиеті» журналы өз жұмысын қайта жандандырды. 1941 жылы маусым айында «Балалар әдебиеті» журналының соңғы саны шықты.Қолдарына қару алып майданға аттанған қаламгерлер А.Гайдар, Л.Кассиль, С.Михалков, Л.Пантелеев, В.Катаев т.б. болды. 1941 жылдың күзінде А.Гайдар қаза тапты.Отан соғысын балаларға арналған кітаптарда бейнелеу принциптері А.Толстойдың, А.Фадеевтің, Н.Тихоновтың, И.Эренбургтің әдебиет жөніндегі мақалалары мен баяндамаларында, С.Маршактың, К.Чуковскийдің, В.Смирнованың балалар әдебиеті туралы сын мақалаларында ұсынылды. Аталмыш принциптер біртіндеп әдебиет практикасында орнықты.

Балалар әдебиеті дамуы мәселелеріне баспасөз үлкен мән берді. Соғыс кезіндегі баспасөз балалар әдебиетінің тәрбиелік мәніне баса назар аударыды. Партия Басқармасының Х пленумына 1945 жылдың мамырында «Балалар әдебиеті соғыс жылдарында» деген тақырыпта А.Кононов баяндама жасады.

Балалар әдебиеттінің негізгі мәселелері жайындағы мақалалар мен ой толғаулар «Правда», «Комсомольская правда», «Учительская газета», «Литература и искусство» газеттерінде және «Новый мир», «Знамя», «Звезда», «Октябрь» журналдарында жарық көрді. Бұл жарияланымдарда балалар шығармаларындағы өмірлік шындық пен көркемдік шындық нақты мәселе ретінде қойылды.

Балалар әдебиетінің соғыс кезіндегі халықтың шынайы өміріне бет бұруы, жас оқырманның халық тәжірибесіне иек сүйеуі оны үлкендер әдебиетімен жақындастырды. Үлкендерге арналып жазылған, соғыс туралы ең жақсы кітаптардың көпшілігі(толықтай немесе үзінділері) балаларға арналып басылды.

Балалар үшін ең жақсы классикалық туындылар мен кеңестік дәуірдегі кітаптар, бірінші кезекте кеңестік Ресейдің өткені жөніндегі кітаптар бірнеше мәрте басылып шықты. Соғыс кезінде орыс аңыздары, Пушкиннің «Полтавасы», Лермонтовтың «Бородиносы», Гогольдің «Тарас Бульбасы», Л.Толстойдың «Севастополь әңгімелері», Фурмановтың «Чапаевы», Серафимовичтің «Железный поток», Н.Островскийдің «Құрыш қалай шынықты?» және т.б. кітаптар жарық көрді.

Қиын-қыстау кезеңдегі халықтың күрделі қат-қабат өмірі әдебиеттің барлық жанрлық түрлерінде көрініс тапты: лирикалық өлеңдермен, публицистикалық мақала, очерк, қысқа әңгімелермен қатар, соғыстың басында поэма, баллада, повесть, ал кейіннен тіпті романдар пайда бола бастады. Бір жанр элементінің екіншісінен көрінуі, әр қилы әдеби жанрлардың өзара кірігуі байқалды. Лирика публицистік сипатта көрінсе, эпос лирикалық қасиетпен ерекшеленді.

Соғыс кезіндегі туындылардың арасынан тарихи жанрдағы кітаптар, «жеңгендігіміз туралы ғана емес, біз кімбіз және біз неліктен жеңуіміз керек» дегенді түсіндіретін кітаптар басты орынға ие болды.

Балаларға арналған драматургия, фантастика, ғылыми-көпшілік әдебиет, жасы кіші балаларға арналған түрлі кітапшалар - осының бәрімен де балаларды балалар баспасы қамтамасыз етіп отырды.

Балалар мерзімді баспасөзі ел өміріндегі маңзды оқиғаларға ұйымшылдықпен үн қосып отырды, мектеп, пионер өмірі жайында хабарлаумен болды. «Пионер», «Дружные ребята», «Мурзилка» журналдары шығып тұрды. Біраз үзіліспен Ленинградтық «Костер» журналы шықты. Свердловскіде 1942 жылдан балаларға арналған «Боевые ребята» альманағы шыға бастады.

Соғыс кезіндегі балалар әдебиеті жас ұрпақты ерлік істерге баулу, тәрбиелеу жолында көп шаруа атқарды. А.Гайдардың, С.Маршактың, А.Бартоның, М.Пришвиннің, В.Катаевтың, Л.Кассильдің, В.Кавериннің және тағы басқа көптеген ақын-жазушылардың шығармалары балалар әдебиеті тарихына теңдессіз ерлік куәгерлері ретінде енді.

Соғыстан кейінгі жылдары балалар әдебиеті саласында ғылыми-зерттеу жұмысы кең қанат жайды. Балалар әдебиеті баспасы жанынан Балалар кітабы Үйі ашылды. Бұл лаборатория әдістемелік және библиографиялық құралдар шығаруды жүзеге асырды. 1952 жылдың сәуір айында балалар әдебиеті бойынша Бүкілодақтық мәжіліс(совещание) өткізілді. Кеңес балалар әдебиеті сыны дамуындағы жаңа кезең 50-жылдардың ортасынан басталды. 1953 жылдан бастап Балалар кітабы Үйі кеңес балалар жазушылары жайында сын-библиографиялық очерктер сериясын шығара бастады. 1966 жылы «Балалар әдебиеті» журналы өз жұмысын қайта жандандырды.

1971-1973 жылдары «Детская литература» журналы беттерінде балалар кітаптарының өзіндік ерекшеліктері жайында жазылған мақалалар жарық көре бастады. Мақала авторларының паймдауынша, жазушының ерекше таланты, яғни дүниені бала көзімен көре білетін тума қабілеті, оның алдын-ала ойластырылған педагогтік және көркемдік ішкі есебі болуы керек. Ол өз идеяларын белгілі бір жас мөлшеріндегі бала оқырманға жеткізе білуге ұмтылуы қажет.

Балалар әдебиетінің ерекшелігін бала оқырманның жас өзгешелігін есепке алу да айқындайды.«Әйтпегенде, - дейді М.Горький. – жазушы қаламынан балаға да, ересек адамға да қажетсіз, адрессіз кітап тууы мүмкін». Балалар әдебиеті баспасы жұмысының күрделілігін С.Маршак оның үш тілде кітап шығаруымен байланыстырады, өйткені бес жастағы бала бір тілде, он жастағы бала екінші тілде, ал он бес жастағы бала үшінші тілде сөйлейді. «Жастан-жасқа толуымен өзгеретін бала табиғаты дәуірден дәуір, ұрпақтан ұрпақ ауысқан сайын да өзгеріске түседі. Адамзат та есейеді. Кезінде үлкендердің өздері үшін шығарылған көне мифтер қазіргі уақытта балаға арналған ертегіге айналған» - дейді И.Мотяшов.

Балалар жазушысы болу үшін оған білім қажет. Жазушы білімді қайдан алады? Өз балалық шағынан алады. Балалармен арадағы қарым-қатынастан, оларды бақылау нәтижесінен тірнектеп жинайды. Балалар кітаптарының тематикасына шектеу қоюға болмайды, онда адамның бүкіл қоғамдық және жеке өмірі қамтылады. А.Макаренконың айтуы бойынша, бұл жерде «не туралы?» деген сұрақ блмауы тиіс, «қалай?» деген сұрақ қойылуы керек. Балалар әдебиетінің тағы бір қасиеті – юмор. Онсыз ол балалар әдебиеті болмақ емес. Бұның өз балалар табиғатымен белгіленеді.

Балада К.Чуковскийдің айтуы бойынша, «күлуге деген үлкен қажеттілік»(есть великая потребность смеяться) бар. Осы қажеттілікті өтеу үшін жарамды материал ұсынылуы қажет. Көркем шығарма балаларды көңілдендіру үшін ғана күлдірмейді, олардың бойында юмор сезімін тәрбиелеу үшін күлдіреді. Өйткені юмор сезімі бала өскенде оның кез келген қолайсыз ортаға қарсы қорғаныс қабілетін арттырады және ұсақ-түйек қажетсіз кикілжіңдерден жоғары тұруға үйретеді. Ашықжарқындылық балалық шаққа тән болатыны сияқты юмор балалар әдебиетіне тән.

Балалар әдебиеті – балалар өмірінің энциклопедиясы. Бала кітап арқылы өзін, өз өмірін танып біледі. Балалар өмірінің энциклопедиясы халық өмірінің энциклопедиясын да танытады, өйткені бала тағдыры халық тағдырынан ажырағысыз. Бұның өзі балалар әдебиетінің халық әдебиетімен органикалық бірлікте екендігін байқатады.

ХҮІІІ ғасыр әдебиеті классицизм және сентиментализм бағыттары арнасында дамыды. Кезең тынысына қарай ағартушылық әдебиеттер – ғылыми-көпшілік, энциклопедиялық әдебиеттер пайда бола бастады. Чех педагогы Я.А.Коменскийдің «Сурет әлемі» кітабы Ресейдегі балалар энциклопедиялық басылымдарының жарық көруіне жол салды. Д.Дефоның «Робинзон Крузо» романының ықпалы болды. Немістің уағыздық әдебиетінің әсері де біліне бастады. Н.М.Карамзиннің(орыс сентиментализмінің негізін салушы), В.А.Жуковсийдің, А.С.Пушкиннің, П.П.Ершовтың ертегілері пайда болды. А.Погорельскийдің «Қара тауық және жер асты тұрғындары», В.Ф.Одоевскийдің «Табакеркадағы қалашық» шығармалары ертегілік шығармалар қатарынан саналды.

ХІХ ғасырдың екініш жартысы – орыс балалар әдебиетінің гүлденген кезеңі. Л.Толстой, Н.Некрасов, К.Д.Ушинский, С.Аксаков, Н.Гарин-Михайловский балаларға арнап жаза бастайды. Кезең соңында баланың қоғамдағы, отбасындағы орны мен жағдайына назар аударыла бастады. 80-90 жылдары авторлар түрлі тақырыптарға(теңіз, зауыт жұмысшыларының өмірі) құлаш сермеді. ХІХ ғасыр соңында, ХХ ғасыр басында А.Н.Куприн, А.Н.Толстой, И.А.Бунин, А.П.Чехов, А.М.Горький, К.М.Станюкович, Д.Н.Мамин-Сибиряк балаларға өз шығармаларын ұсынды.

ХХ ғ. 20-30 жылдардағы балалар әдебиетіне К.Г.Паустовский, М.М.Пришвин, В.П.Катаев, Б.С.Житков, К.Чуковский, С.Я.Маршак, А.Гайдар, А.Платонов өз шығармаларымен үлес қосты. К.Чуковскийдің түгелге жуық ертегілері(«Мойдодыр», «Тараканище», «Муха-Цокотуха», «Бармалей», «Айболит» т.б.)20-30 жылдары жазылды. Бала бойына адамгершілік дәнін егу ақынның басты мұраты болды. С.Маршак фольклордың шағын формалары мақал-мәтел, частушкаларды қайта жаңғыртады. Бұл кезең орыс балалар әдебиеті лирикалық өлеңдермен толыға түседі. 40-50 жылдардағы орыс балалар әдебиетінің өкілдері С.В.Михалков, Л.А.Кассиль, А.Л.Барто, Н.Н.Носов болды. 60-80 жылдардағы орыс балалар әдебиетінің өкілдері есебінде В.В.Медведев, С.А.Баруздин, В.Ю.Драгунский, В.К.Железниковты айтуға болады. В.В.Медведевтің «Баранкин, будь человеком» шығармасы Г.Х.Андерсен атындағы халықаралық конкурс дипломын алды.

Шығармасын балаларға арнаған драматургтердің ескеретін тағы бір міндеті — балалардың жастық ерекшеліктеріне байланысты өзіне тән өзгеше қасиеттерін жете меңгеріп, дұрыс түсіну қажеттігі. Орыс дра-матургиясында С. Михалковтың «Үйге қайтқым келеді», Л. Гераскинаның «Кәмелеттік аттестат», В. Розовтың «Оның достары» сияқты тартымды жазылған бірнеше шығармалардың аттарын атауға болады.

Орыс және қазақ мәдениетінің өзара байланысы ерте замандардан басталған еді. В.Бартольд, В.В.Радлов, А.Н.Веселовский, И.Березин, А.Алекторов, Н.Потанин, Ф.Достоевский, В.И.Даль, А.В.Васильев, П.М.Мелиоранский, В.Катаринский, Н.Пантусов, Мамин-Сибиряк т.б. жазушылар мен шығысты зерттеушілер орыс пен қазақ арасындағы өзара әдеби және мәдени байланыстар мен қатынастарды күшейтуге мейлінше мол еңбек сіңірді.

Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, С.Көбеев аударған Крылов мысалдарынан бастап, 1889 жылы А.Пушкиннің “Балықшы мен балық хақында”, “Салтан патша туралы ертегісі” Орта Азия халықтары ішінде ең бірінші болып қазақ тіліне аударылған еді. Сол кездің өзінде-ақ бұл қазақ балалар жазба әдебиетінің ірге тасын қаласқан теңдесі жоқ мол мұра боп қала берді. М.Әуезовтің сөзімен айтқанда мұның өзі “Ол(Пушкин) мәдениет қазынасынан жаңа бір заманды бастап келіп кірді… Оның ықпалымен жаңа бір орта қалыптасты және бұл ықпал әрдайым тарихи перспективалы болды, белгілі бір әдебиеттің бұжан былайғы бүкіл даму жолы үшін құтқарушы ықпал болды” – дейді. Д.Дефоның “Робинзон Крузо”, Ч.Диккенс пен М.Твеннің повестері, Ж.Верннің романдары, Сетон Томпсонның әңгімелері қазақ тіліне аударылып, балалар әдебиетінің қорын молайта бастады.

1936 жылдан 1957 жылға дейін К.Чуковскийдің “Доктор Айболиті”, Н.Некрасовтың “Генерал Топтыгині”, С.Маршактың “Бұл не деген жаңғалағы”, А.Бартоның “Ормандағы жұлдыздары”, В.В.Маяковскийдің “Жақсы деген немене, жаман деген немене?”, “Кім болам?”, Гайдардың “Тимур және оның командасы” кітаптары қазақ тіліне аударылып басылды.

Қазақ кеңес балалар әдебиеті өзбек, қырғыз, татар, башқұрт, азербайжан, түрікпен, тәжік, қарақалпақ, дағыстан және т.б. халықтар әдебиеті шығармаларының қазақ тіліне аударылуымен да толығы түсті. Қазақ балалары өзге халықтар әдебиеттерін оқып, олардың өмірімен танысуға мүмкіндік алды. Тәжік жазушысы Садриддин Айнидің “Мектеп” атты өмірбаянық повесі, М.Миршакардың “Алтын қыстақ” атты поэмасы, өзбек ақыны Қуддус Мухаммадидің “Мектеп балалары және көктем”, Эрназар Рузиматовтың “Достық” өлеңдер жинағы, 1960 жылы “Жазушы” баспасынан өзбек жазушыларының балаларға арналған “Сахара самалы” атты әңгімелер жинағы басылып шықты.

1973 жылы түрікпен ақыны Каюм Тангрукулиевтің балаларға арналған өлеңдер жинағы шықты. Қырғыз жазушысы Ш.Айтматовтың “Менің алғашқы мұғалімім”, “Ақ кеме” повестері, “Солдат ұлы” әңгімесі қазақ тіліне аударылып, үлкендермен қатар балалардың да сүйіп оқитын шығармаларына айналды. Қазақ балалары басқа халықтар әдебиетін оқу арқылы олардың тарихымен, әдет-ғұрып салтымен, мәдениетімен танысуға мүмкіндік алды.

1.Орыс балалар әдебиетінің дамуы

2.Орыс әдебиеттанушылары балалар әдебиеті ерекшеліктері жайында.

3.Орыс балалар әдебиеті шығармалары

&&&

&&&

4. 
   Студенттердің оқытушының басшылығымен орындайтын жұмысы шеңберіндегі тапсырмалар.
   

2.6. Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

5. 
   Ш. Ахметова, Қазақ совет балалар әдебиеті., 1976 ж.
   
6. 
   М. Әуезов, Әдебиет тарихы, Алматы, 1991 ж.
   
7. 
   Ә. Қоңыратбаев, Қазақ әдебиетінің тарихы, Алматы, 1994 ж.
   
8. 
   Б.Ыбырайым, Сырлы әлем /қазіргі қазақ балалар прозасы/, А. 1997
   
9. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы, ІІІ том, Алматы, 1979 ж.
   
10. 
    М. Ғабдуллин, Қазақ халық ауыз әдебиеті, Алматы, 1996 ж.
    
11. 
    Б.Қапасова, Қазақ балалар лирикасы /60-90ж.ж./ Павлодар, 2004ж
    
12. 
    А.Ақтанова. Қазіргі қазақ балалар драматургиясы. Семей, 2008ж.
    
13. 
    Қ.Баянбаев, Қазақ балалар кітапханасы. Алматы, 1991ж.
    
14. 
    Қ.Матыжанов, Бөбектерге арналған фольклорлық поэзия жанры. Алматы, 1990ж.
    
15. 
    С. О. Садырбаев Қазақ халық ауыз әдебиеті, хрестоматия, Алматы, 1992 ж.
    

Қосымша әдебиеттер тізімі:

10. 
    Ш. Ахметова «Қазақ балалар әдебиеті», Алматы, 1974 ж.
    
11. 
    С. Қирабаев, «мектеп және қазақ әдебиеті», Алматы, 1979 ж.
    
12. 
    Қ. Ергөбеков, «Мейірім шуағы», Алматы, 1985 ж.
    
13. 
    С. Көбеев, «Орындалған арман», Алматы, 1954 ж.
    
14. 
    Ы. Алтынсарин, «Таза бұлақ», Алматы, 1988 ж.
    
15. 
    А. Құнанбаев, ІІ томдық өлеңдері мен аудармалары, Алматы, 2002
    
16. 
    Абай тағылымы, Алматы, 1986 ж.
    
17. 
    Абай өлеңдері, Алматы, 1996 ж.
    
18. 
    Ә.Табылдиев. Халық тағылымы. Алматы, 1992ж.
    
19. 
    Қ.Мырзалиев. Қазақ балалар кітапханасы. Алматы, 1984ж.
    

2.7 Курс бойынша емтихан сұрақтары

1. Халық ауыз әдебиеті – балалар әдебиетінің бастауы.

2. Халықтық бесік жырларының мазмұны.

3. Бесік жыры мен тұсау кесу жырының көркемдік-эстетикалық табиғаты.

4. Төрт түлік мал туралы өлеңдердегі халық даналығы.

5. Жаңылтпаш, өтірік өлеңдер және даналық сөздер – тіл дамыту құралы

6 .ХІХ ғасырдағы қазақ балалар әдебиеті.

7. Махамбет жырларының халықтық негізі. Ақын поэзиясындағы реалистік сипаттар.

8. Ы.Алтынсарин – қазақ балалар әдебиетінің атасы.

9. Ыбырайдың өмірі мен ағартушылық қызметі, шығармаларының тәрбиелік мәні.

10. Қазақ балалар әдебиеті тарихында Абай Құнанбайұлының орны.

12. Абайдың балаларға лайықты өлеңдері.

13. Қарасөздерінде халық ағарту мәселелерін көтеруі. Абайдың тәрбие мәселесіне байланысты педагогикалық көзқарастары.

14. ХХ ғасыр басындағы қазақ балалар әдебиеті.

15. Көрнекті балалар ақын-жазушылары.

16.Көбеевтің ұстаздық қызметі,әдеби мұрасы.Жинақтарының оқулық ретінде пайдаланылуы.

17.С.Торайғыровтың шығармаларының жасөспірімдер тәрбиесінде алатын орны.

18.С.Дөнетаев шығармаларының жанрлық ерекшеліктері.Мысалдары..

19. Қазақ кеңес балалар әдебиеті.

. Қоғамдық-тарихи жағдай. Көрнекті балалар ақын-жазушылары.

20.С.Сейфуллин балалар әдебиетінің негізін салушылардың бірі.

21.Б.Майлиннің ұстаздық қызметі.

22.Жансүгіровтің балалар әдебиетінің дамуына қосқан үлесі

.Ж.Аймауытовтың ағартушылық, педагогикалық бағыттағы ғылыми еңбектерінің мәні.

2. Психология, әдістеме, эстетика саласынан жазған ғылыми еңбектерінің танымдық негізі.

23. С.Бегалин өмірі мен шығармашылығы.Повестері,әңгімелері.

24. М.Әлімбаев,Ә.Дүйсенбиев,Ж.Смақов шығармалары

25. Б.Соқпақбаев «Балалық шаққа саяхат», «Менің атым-Қожа» повестері

26. С.Сарғасқаевтың өмірі мен шығармашылығы

27М.Әуезов және балалар әдебиеті.

Өмірі мен жазушылық қызметі.

28. “Жетім” әңгімесі мен “Көксерек” повестерінің көркемдік-эстетикалық табиғаты.

29. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы балалар әдебиеті.

30. Кеңес халықтарының ерлік істерінің балалар әдебиетіндегі көрінісі.

31. Негізгі тақырып, идея бірлігі, ұлттық рух көрінісі.

32. Ғ.Мүсіреповтің “Қазақ солдаты” романының тарихи-көркемдік ерек шеліктері.

33. Новеллаларындағы бала тағдыры үшін күрескен ана бейнесі.

34. “Қазақ солдаты” романының балалар әдебиеті тарихында алатын орны.

35. Бала психологиясы мен эстетикалық мұратын, ой-арманын бейнелеудегі жазушы шеберлігі.

36. Қазіргі балалар поэзиясы.

37. Қазақ әдебиетінің стиль, жанр, түр жағынан күрделенуі, түрленуі. Шығармашылық ізденістер.

38. Балалар әдебиетінің бағыты, басты міндеті.

39. Қ.Мырза Әли шығармаларының идеялық-тақырыптық негізі.

40. Балаларға арналған өлеңдерінің тақырып молдығы, мазмұн байлығы.

41. Ақын өлеңдерінің баланың танымдық қабілетіне әсері.

42. Қазіргі балалар прозасы.

43. Өмір шындығын көркемдік тұрғыдан игеру ауқымының кеңдігі, образдар табиғатының күрделілігі, адамгершілік-моральдық мәселелердің өткірлігі

44. Қазіргі балалар драматургиясы.

45. Балалар драматургиясындағы ұлттық рең, дәстүр мен жаңашылдық, стиль ерешелігі.

жүктеу 2,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: