«ЖАСТАР ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ: БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ»
Студенттер, магистранттар, докторанттар мен жас ғалымдарды 72-Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы
Сәуір, 2019
338
ГАЖ бағдарламаларында аэрокосмостық түсірілімдердің пайдалану кең өріс алуда. Осы
негізде елімізде де ғылыми зеттеу жұмыстары жүргізілуде. Бүгінгі күнде қашықтықтан барлау
мәліметтері негізінде жасалынған сандық мәліметтердің болуы геграфиялық кеңістікті үлгілеуге
және жер бетінде болып жатқан құбылыстарды шұғыл зерттеуге мүмкіндік береді. Зерттеулер
қорытындылары нәтижесін арттыруда ғарыштық және жер бетілік мәліметтерді, сонымен қатар
әртүрлі карталарды бірлестіріп қолдану аса тиімді және бұл мәліметтерді ГАЖ-да үйлестіре отырып,
пайдаланудың маңызы зор.
ХХ-ғасыр шұрайлы да нулы қазақ даласын игеру науқаны жүріп, ұлан ғайыр аумақтар зор
зиянға ұшыраған кезеңі болды. Минералдық, биологиялық, жер, су ресурстарының мол әрі тиімсіз
игерілуі қазақ жазирасының табиғи ландшафының өзгеруіне алып келді. Салдарынан туындаған
негізгі проблеманың бірегейі экологиялық зардаптары.Н.Е.Молдаханованың [2] «Жерді қашықтықтан
барлау және ГАЖ технологиясын қолдану арқылы Іле өзені атырау бетінің өзгеру динамикасын
бағалау» атты еңбегі өзекті мәселені көтереді.
Су ресурстарын ауылшаруашылығында және өнеркәсіпте есепсіз пайдаланудың салдарынан
Балқаш көлі алабы үлкен өзгеріске ұшырағаны анықталып отыр. Адамның шарушылық әреті
салдарынан соңғы 60 жыл ішінде өзен атырауының табиғи экожүйесі, Балқаш көлінің
гидрологиялық режимі бұзылып, деградациялық жағдайларғаұшыратты. Табиғат кешені бір тұтас
жүйе. Біреуінің өзгерісі барлығына әсер ететіні белгілі. Өзен суының азаюы атыраудағы өсімдіктер
мен жануарлар дүниесі, топырағы өзгеріп, ландшафтысының құрғақтануына, сортаңдануына алып
келді. Алынған ақпараттар негізінде ArcGIS 9.3 бағдарламалық пакетінде векторлық тақырыптық
карта құру, аудандарды есептеу, карталарды тұтастыру және басып шығару жұмыстары жүргізіліп,
1958 жылдан бастап, әсіресе, 1970 жылы өзен бойында Қапшағай бөгені салынғаннан бастап жер беті
сулары(1209-354 км²) мен өсімдік жамылғысының (1100 км²-ден 500 км²дейін) төмендеп, батпақты
жерлер(750 км²-ден 1603км²) мен шөлді аймақтар (300-5000 км²) көлемінің артқаны анықтаған.
Жалпы алғанда, елімізде геожүйенің нашарлағаны туралы жалпылама мәліметтер бар
болғанымен, олардың негізгі аймақтары, деградациялық үрдістері және олардың шығу себептері жете
зерттелмей, өзгерістердің картографиялық үлгілері жасалып, ГАЖ технологиясында талдау
жұмыстары жүргізілмей, өзгеріске ұшыраған ландшафттарды қалпына келтіру және жақсарту
жұмыстарын жүргізу қиынға соғады [3]. Сондықтан, зерттеу жұмыстарында жаңа әдістер мен
технологияларды пайдаланудың маңыздылығы зор болып отыр.
Әдебиеттер:
1. Асылбекова А., Мукалиев Ж. Қоршаған табиғи орта жағдайын кешендік бағалаудағы ГАЖ
// География және табиғат. – 2012 – №3. - Б.26-29
2. Аманжолов А.И., Талжанов С.А., Сүймұханов Ұ.А., Досмахов С.М .ГАЖ технологиялары
арқылы «Геоинформатика» пәнін оқыту кезінде «Геграфия» мамандығы студенттерінің ақпараттық
құзіреттілігін қалыптастыру // Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік университетінің
хабаршысы. Биология. Медицина. География сериясы. - 2017. - №2(86). - Б. 132-138.
3. Шоқпарова Д.Қ.Ландшафтық карталарды құрастырудағы ГАЖ технологиясын іс жүзінде
қолдану // Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті хабаршысы. География сериясы. - 2013. -
№1(36). – Б.33-41.
«ЖАСТАР ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ: БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ»
Студенттер, магистранттар, докторанттар мен жас ғалымдарды 72-Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы
Сәуір, 2019
339
Жақсылық Гүлнар,
Әбдіқадырова Майра
5В011300-Биология
Ғылыми жетекшілері: б.ғ.к., қауым.проф. м.а. Кіршібаев Е.А.
PhD докторант Дигарбаева А.М.
ҚазМемҚызПУ
ЖҮГЕРІНІҢ ЖЕРГІЛІКТІ СОРТТАРЫНЫҢ АУЫР МЕТАЛДАРҒА ТӨЗІМДІЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Аннотация. В данной работе представлены данные о влиянии тяжелых металлов (CuSO
4
, CdCl
2
) на
сорт кукурузы “Торгайская 5/87”. Результаты исследования показали , что тяжелые металлы CuSO
4
, CdCl
2
привели к торможению развития семян кукуруза сорта “Торгайская 5/87”. Концентрации 3мг/л и 5 мг/л
тяжелого металла меди оказывает минеральное действие на прорастание семян, а второй металл кадмий –
ядовитое.
Annotation. The article covers the data of the effects of heavy metals (CuSO
4
, CdCl
2
) on the "Turgai 5/87"
variety of maize. The results of the study show that heavy metals CuSO
4
, CdCl
2
blocked the growth of seeds of variety
"Turgai 5/87".
On the cereal, germination a 3 mg / l and 5 mg / l concentration of copper (CuSO
4
) and heavy metal
cadmium (CdCl
2
) showed a toxic effect on the second grade corn grade.
Қоршаған ортаны ауыр металдар ионынан тазарту, оны сақтау өзекті мәселелер болып
саналады. Ластанған қоршаған ортаны қайта қалпына келтіру жолдарының бірі биологиялық әдістер
болып табылады. Дүние жүзі ғалымдарының басты мәселелердің бірі-ауыр металдардың тірі
ағзаларға әсерін әлсірету болып табылады. Ауыр металдардың қоршаған ортаға таралуы тек табиғи
жағдайда ғана емес, сонымен қатар антропогенді жолмен де қарқынды түрде жүзеге асуда.
Адамдардың шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың негізгі көзі болып
отыр. Көптеген ауыр металдар, олардың ішінде қорғасын, кадмий, хром, никель улы заттардың
қатарына жатады.
Қоршаған ортаның ауыр металдармен ластануымен өсімдіктердің өнімі төмендейді.
Ластанған ортаны өсімдіктер көмегімен қайта қалпына келтіру жолдарын жасау қарқынды
жолдары дамуда.
Ауыр металдарға жалпы сипаттама. Ауыр металл дегеніміз - салыстырмалы атомдық салмағы
40-тан, тығыздығы 5 г/текше см-ден жоғары химиялық элементтер. Ауыр металдарды улы
элементтермен қоса есептегенде Менделеев кестесінің 2/3-дей бөлігін алады. Олардың ішінде
кадмий, қорғасын және сынап элементтері ең улы ауыр металл болып саналады. 1980 жылғы
ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша бұған тағы сегіз элемент (V, Co, Mn, Cu, Mo, Nі, Zn, Cr) және үш
металлоид (As, Se, Sb) қосылған болатын. Сонан соң олардың қатары тағы екі металмен
толықтырылды (Tі, Sr). Ауыр металдар тірі ағзаларға улы әсері жағынан мынадай сыныптарға
жіктелген [1,38б.]. (1-кесте):
1-кесте. Ауыр металдардың улы әсері бойынша жіктелуі
Сынып
Элементтер
1
As, Cd, Hg, Pb, Se, Zn, Tі
2
Co, Nі, Mo, Cu, Sb, Cr
3
Ba, V, W, Mn, Sr
Ауыр металдар қоршаған ортаға түскенде экожүйелердің өздігінен тазалану процесімен
ыдырамайды. Олар топырақта жинақталып, өсімдіктерге өтіп, әрі қарай биологиялық айналымға
түсіп отырады. Биологиялық тізбек: топырақ - өсімдік – адам, топырақ – су – адам және топырақ –
атмосфералық ауа – адам арқылы адам организміне өтіп, олар әртүрлі ауруға шалдықтыратыны
белгілі. Қоршаған ортаны қайта қалпына келтіру, әсіресе топырақты ауыр металдардан мұндай
жолдармен тазарту өте тиімсіз. Жоғарыда келтірілген әдістердің ішіндегі ең тиімдісі-биологиялық
әдіс. Әсіресе, ластанған ортаны өсімдіктер көмегімен қайта қалпына келтіру жолдарын жасау соңғы
жылдары аса қарқынды дамуда [2,42б.]. Мыс - өсімдіктердің тіршілігіне қажетті микроэлемент. Бірақ
мыстың өсімдіктер организмінде артық мөлшерде жиналуынан тамыр системасының дамуы мен
