Жапбаров Амангелді Оқушылардың тыныс белгілерді дұрыс қою икемділігі мен дағдыларын

Сабақтас құрмалас сөйлемдердің тыныс белгісі

жүктеу 0,8 Mb.

Pdf просмотр

бет	104/145
Дата	26.02.2022
өлшемі	0,8 Mb.
	#37639

1 ... 100 101 102 103 104 105 106 107 ... 145

Оқушылардың тыныс белгілерді дұрыс қою икемділігі

Сабақтас құрмалас сөйлемдердің тыныс белгісі
Қойылатын тыныс белгі,
(үтір).
Ол келмей, мен ешқайда бармаймын.
басыңқының бастауышы басында (Мен)
ешқайда бармаймын.
Бағыныңқының бастауышы

Қайнайды қаның,
Бағыныңқы
Ашиды жаның,
сөйлем
мінездерін көргенде
.
соңында.
Бұл  көрнекі   құрал   талданғаннан   кейін,   кез   келген  сабақтас
сөйлемдердің   арасына   үтір   қойылатыны   айтылады.  Бірақ   үтір  сабақтас
сөйлемдердің   арасына   ғана   қойылмай,  үтірдің   басқа   да  қойылатын
орындарының   бар   екені   оқушыларға   ескертіледі  де,   ол   қайталанып   еске
түсіріледі. Ол үшін оқушыларға сұрау қойылып, жауап алынады.
- Үтір қайдай жерлерге қойылады?
- Бірыңғай мүшелер мен оқшау сөздерге,    оңашаланған  айқындауыш
мүшелердің екі жағына, кейбір салалас сөйлемдердің арасына т.б. қойылады.
- Мысал келтір.
- Біз  таяу жылдарда ет, сүт, май өнімдерін Америкадан  мал өндіретін
боламыз.   Мұнда   «ет,   сүт,   май»         сөздері   бірыңғай  мүшелер.   «Ет,   сүт»
сөздерінен  кейін үтір қойылады. Екінші бір  оқушы оқшау сөздерге мысал
келтіреді.
- Балалар, үй тапсырмасын кім орындап келді? «Балалар» – қаратпа сөз,
одан кейін үтір қойылады.
Өйткені   қаратпа   сөз   сөйлемнің   басында   келіп   тұр.   Үшінші   оқушы
оңашаланған   айқындауыш   мүшеге,     төртіншісі  салалас   сөйлемге   т.б.
келтіреді.
Үтір  сабақтас   сөйлемдерге   үш   жағдайда   қойылады.   Алғашқы   екі
сөйлемде   үтір   бағыныңқы  сөйлемнен   кейін   қойылған.   (Сөйлемдер   оқып
беріліп,   мағынасына,  жасалу   жолына   қарай   талдап   беріледі).   Ал   кейінгі
сөйлемдерде олай емес. Екі жерден үтір қойылған. Бұл да сабақтас сөйлем.
Мұның   себебі   не?   Себебі   мынау:   кейінгі   екі   сөйлемде   (мен,   ол   келмей,
ешқайда бармаймын, бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемнің ортасында тұр
134

яғни басыңқы сөйлемінің бастауышы бағыныңқы  сөйлемнің басында   тұр.
Бұлай қойылу басыңқы       сөйлемнің   бастауышын   бағыныңқы   сөйлемнің
бастауышынан  айырады. Сөйлемнің мағынасына толық түсінуге мүмкіндік
береді.   Басыңқы   сөйлемнің   бастауышы     бағыныңқы   сөйлемнің   басында
айтылу жазба тілде болсын, ауыз екі тілде болсын көп кездеседі. Сондықтан
оның мағынасын шатастырмас үшін үтір қойылады.
Ең соңында, үтір өлеңді сөйлемдерде бағыныңқы   сөйлемнен   бұрын
да   қойыла   беретіні   айтылады.   Мұндай     жағдайда     басыңқы   сөйлем
бағыныңқы  сөйлемнен  бұрын келетіні ескертіледі. Жаттығулар жүргізіледі.
Сонымен,   үтір   қойылатын   жерлер   санамалап   аталып,   үйрету   диктанттар
жаздырылады, соңынан ереже арқылы қорытынды жасалады.
Тыныс   белгілердің   қойылатын   орындарын   көріп   білумен   қатар
оқушылардың грамматикадан алған  білімдерін  еске сала отырып, оны  одан
әрі   толықтыра түседі, жаңа   материалдарды терең ұғынуына жол ашады,
оқушыларды сауатты, қатесіз жазуға баулиды.
Қазақ   тілінде   қолданылатын   тыныс   белгілердің   саны   –   10.  Бұлар
түгелдей   9-сыныпта   өтіледі.   Тыныс   белгілердің   саны    соншалықты  аз
болғанмен, олардың қолданылатын орындары алуан түрлі. Мысалға сызықша
мен үтірді алайық. Бұлар 9-12  түрлі  жерге қойылады. Олардың барлығына
тоқталмай,   үтірдің  бірыңғай   мүшелерге   қойылуы   мен   қойылмауы   және
сызықшаның бастауыш пен баяндауыштың арасына қойылуы мен қойылмауы
туралы көрнектілікпен өтудің жолын қарастырайық.

жүктеу 0,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 100 101 102 103 104 105 106 107 ... 145