24
– өзінің эмоциясы мен басқа адамдардың эмоциясын түсінуі (эмоциялар
мен олардың арасындағы байланыстардың туындау себебі);
– өзінің эмоциясын және басқа адамдардың эмоциясын басқаруы
(басқалармен тиімді байланыс жасау, ынталандыру, бақылау).
Біз авторлардың эмоционалдық интеллектті табиғаты мен құрылымы
жағынан (Р.Стернберг, Д.В.Люсин және т.б.) сипаттағанын байқадық. Барлық
зерттеулерден біз эмоционалдық интеллекттің басты екі түрі бар екендігіне мән
бердік:
1) қабілеттілік – эмоция мен түсініктің арасындағы эмоционалдық интеллект;
2) аралас - нақты адамға қатысты эмоционалдық интеллекттің ақыл-ой және
тұлғалық белгісін қарастыру [37, 38].
Осы тәсілдер негізінде авторлар интеллектуалды дамуды өлшеудің негізгі
төрт түрін ұсынады:
1) жеке тұлға мен оны қоршаған ортадағы адамдардың эмоциясын нақты
бағалау (қабылдау, эмоцияны анықтау);
2) эмоционалдық тәжірибенің когнитивті бейімделуі (эмоцияны қолдану);
3) эмоцияны ойластыру мен тану (эмоцияны түсіну);
4) тұлға мен қоршаған ортадағы эмоцияны реттеуге бейімделу (эмоцияны
басқару). Ал бұл болса, осы аталған қай топ болса да, барлығы өзіндік эмоция мен
басқа адамдардың эмоциясындағы қабілеттерден талап етілетіндігін көрсетеді.
Мұндай аспектілер студенттердің интеллектуалды дамуында ұлттық
музыканың эмоционалдық әсерінің басым болатынын қарастырады. Ғалымдар
эмоционалдық интеллекттің әлеуметтік интеллектке сәйкес екі деңгейінің дамуын
көрсетеді:
1) когнитивтік деңгей – білімге деген эмоцияны анықтау мен түсіну;
2) мінез-құлықтық деңгей – қоршаған ортамен байланыс жасауды басқару
мен эмоционалық мәселенің шешімін табудағы қабілет.
Біздің зерттеуімізде «эмоционалдық интеллект» түсінігінің әртүрлі белгідегі
вербальды емес мінез-құлықтық, сонымен қатар дыбыс ырғағы бойынша
(Морозова Е.И., Робертс Р.Д., Мэттьюс Дж., Зайднер М., Люсин Д.В. және т.б.)
басқа эмоционалдық күй сипаты қызығушылық тудырады. Ғалымдар
анықтағандай, эмоционалдық интеллект – шығармашылық пен түйсікті, адамдар
мен жағдайларды эмпатикалық түсінуді, коммуникативті қабілет дамуын
қамтамасыз ететін адамның маңызды интеллектін құрайды. Дегенмен,
авторлардың тұлғаның эмоционалық және интеллектуалдық дамуы туралы
теориялық тұжырымдары мен пікірлері біркелкі емес. Авторлар анықтағандай,
тұлғаның музыкамен өзара байланысын дамыту біртұтас жүйеге негізделеді. Осы
жүйеде музыкалық-тілдік кеңістік пен мәдениетке енетін адамдардың
эмоционалық жағдайы мен өмір сүру үдерісі адамның психикасы мен миының
дамуын белсенді ынталандырады [39, 40] .
Тәжірибелік интеллект түсінігі алғашқы көзқарас бойынша «теориялық
интеллект» түсінігіне қарама-қарсы, себебі кәсіби іс-әрекеттің табысты болуы
үшін тәжірибелік іс-әрекеттегі академиялық білімді икемді қолданудағы
дағдыларын теріске шығарады. Сонымен қатар, өмірде жинақталған білімді
25
қолдану қабілетін ұсынатын тәжірибелік интеллект түсінігін мойындамау
мүмкін емес. Дегенмен Р.Стернбергтың «айқын емес білім» атауы тұлғаның
имплициттік тәжірибесі негізінде өңделген білім мен қабілет аясында таралады.
Р.Стернберг табысқа жеткізетін «интеллект» түсінігін әлеуметтік-мәдени мазмұнда
адамның өмірлік табыстылыққа белгіленген стандарт деңгейінде жету қабілетін
қарастырады. Өзінің тұжырымдамасында интеллекттің үш кешенді теориясы
болатын тәжірибелік интеллектті кеңінен қолданады. Р.Стернберг айқын емес
білімді алға қойылған мақсатқа, жетістікке жету үшін пайдаланылатындығын
айтады. Осы тұрғыдан ол алынған өзіндік тәжірибесі негізінде адамды оқытудың
тәжірибелік қабілетін бейнелейтін білімді анықтаған [41].
Табиғаттағы осындай білімді ойластырған М.Полани бірінші болып «айқын
емес білім» мазмұнын қолдану құқығын беретін келесі негізді анықтады:
1) ол оқыту барысында беріледі;
2) ол бәсекелестік нұсқалары арасында тиімді бағаланады;
3) ол оқыту үдерісі мен тиісті еместерді байқау кезінде өзгерістерді
нақтылауы мүмкін. Алайда, М.Поланидің алға қойған көптеген мәселелерінде
айқын емес білімді айқын ететін тәжірибелік жұмыстарды жетерліктей
жүргізгенін жұмыстарында байқамадық [42].
Жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үдерісінде ұлттық музыка арқылы
студенттердің интеллектуалды дамуын зерттеу үшін алдымен осы ұғымның
мәнін ашудың қажеттілігі туындайды.
Тұлғаның ақыл-ойының дамуы мәселесін алғашқы зерттеген ғалымдар
қатарында С.Л.Рубинштейн және Б.Г.Ананьевті атауға болады. Сондай-ақ,
Ананьев күрделі психикалық ерекшелігі бар адамның оқудағы және еңбектегі
табыстылығына байланысты категорияларды айқындаған. Б.Г.Ананьевтың
сөзінше интеллектуалдық үдерістің дамуы әрдайым нақты жағдайлар мен
тәрбиенің құралдары арқылы анықталады. Тек қана қарапайым психикалық іс-
әрекет (натуралдық ритм, жеке темп) генетикалық болып келеді [43, 44].
Философиялық тұжырымда «даму» шынайы үдеріс пен көптеген қарым-
қатынас арасындағы барлық жалпы ерекшеліктерді қабылдауды білдіреді.
Дамыту нәтижесінде жаңа объектінің күйлері пайда болады.
С.М.Вишнякованың түйінді түсініктер, терминдер, өзекті лексикалар
беілген «Кәсіптік білім беру» сөздігінде «интеллектуалды даму» түсінігі
ұсынылған. Онда бұл ұғым ойлаудың әртүрлі типтерін қолдану (эмпирикалық,
бейнелік,
теориялық,
нақты-тарихи,
диалектикалық
және
олардың
бірыңғайлығы) мен меңгерудегі қабілетті қалыптастыру болып анықталады
[45]. Оның органикалық бөлігіне өзара байланыс пен қорытынды жасау,
дербес қабілеттегі іс-әрекет пен күйді сараптау, сөйлеуді дамыту, сөздік қорды
еркін қолдану жатады. Интеллектуалды дамудың мазмұндық жақтары нақты-
тарихи іс-әрекетті бағалау қабілетінен, философиялық ғылыми білімді, жалпы
руханилықты анықтаудан тұрады. Зерттеу барысында біз ғалымдардың
«интеллектуалды даму» ұғымына берген анықтамаларына талдау жасадық. Оны
2-ші кестеде ұсынамыз.
Достарыңызбен бөлісу: |
