Жалпы педагогика жəне информатика кафедрасы Физика, математика, информатика, шет тілі: 2шт, тарих

жүктеу 0,87 Mb.

Pdf просмотр

бет	58/103
Дата	29.12.2023
өлшемі	0,87 Mb.
	#44968

1 ... 54 55 56 57 58 59 60 61 ... 103

Жалпы психология және тұлғаның дамуы ...

5.6. Сөйлеу процесі

1.

Ұғымға дейін ойлау – 5 жасқа дейін керек. Барлық құбылысты жалпы ойлайды,
жекеден –жекеге немесе жалпыдан – жалпыға дейін байланыстырады.
2.

Ұғымдық ойлау. Ойлау процесі бірте –бірте одйлайды. Құбылыстардың
қарапайым ұқсастығы мен айырмашылығы туралы өзіндік ұғымы, пікірі
қалыптасады. Ойлаудың бұл стадиясы 16 – 17 жасқа дейін дамиды.
5.6. Сөйлеу процесі
Адамзаттың жануарлар дүниесінен ерекшеленуі мен табиғатты меңгерудегі басты іс
- əрекеттерінің бірі жəне өзіндік қасиеті – оның дыбысты анық тілі. Дыбысты тіл арқылы
адамзат өзара қарым – қатынас жасап, іс – қимыл мен өмір – тіршілігінің бейнесін
қалыптастырады.
Тіл үш түрлі қызмет атқарады:
1.

Адамзаттың қоғамдық тəжірибесі. Бұл қызмет адамның тіл арқылы білімді
меңгеріп, дүниені танып – білуін қамтамасыз етеді.
2.

Тілдік қатынастар нəтижесінде адамдар тілдесіп, бір – бірімен түсініседі. Тілдің
мұндай қызметін ғылыми атауды коммуникативті қызмет деп атайды.
3.

Əрбір адамның өз мінез-құлқы мен іс-əрекетіндегі дарақылық тəжірибелерді
күнделікті тіршілікте қолданып отыруы, сөйтіп, сыртқы орта мен жағдайлардың
өзгеруіне бейімделуі.
Адам өзінің ғана емес, өзгелердің де тəжірибелерін қолданады, алға қойған
мақсат-міндеттерін шешеді. Мұндай əрекеттер адамның ақыл-ойымен
байланысты.
Сөйлеу əрекетінің атқаратын қызметтері: ғылыми тұрғыдан мынадай үш түрлі салаға
топтастырылып қарастырылады:
1.
Сөйлеудің коммуникативті қызметі.
2.
Сөйлеудің сигникативтік қызметі. Бұл латынның “сигнал” – белгі, таңба деген
сөзінен шыққан. Сигникативтік қызмет бойынша сөйлеуде адамдар бір-бірін
белгілер мен таңбалар арқылы түсінеді.
3.
Сөйлеудің экспрессивтік қызметі- əр алуан хабарлар мен жай-жапсарлардың
мəнерлі сөзбен, дауыс ырғағымен өзгелерге жеткізілу тəсілі.
Тіл білімі мен физиологияның түйсінуінен психолингвистика тіл психологиясы деп
аталатын ғылым саласы пайда болды.Сөйлеудің физиологиялық негізін екінші сигналдық
жүйенің қызметі құрайды.
Екінші сигналдық жүйе бірінші сигналдық жүйемен бірлесе жұмыс істейді. Бұл
бірлестік бұзылса, сөйлеу мəн-мағынасыз сөздер тізбегіне айналады. Адамның сөйлеуі
күрделі психологиялық процесс екендігі жəне оның жоғары жүйке қызметімен
байланысты болып түр-түрге бөлінуі, олардың орталықтары мидың түрлі алаптарында
орналасуында. Сөйлеу əрекетінің бұзылуы мидың белгілі алабының зақымдануына
байланысты афазиялық жағдайға ұшырайды. Афазиялар динамикалық, эференттік
қозғалысты жəне семантикалық, сенсорлық болып бөлінеді.

Адамның сөйлеу əрекеті түрлі белгілеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді.
Біріншіден, сөйлеу күрделілігіне, өзінің психикалық жəне физиологиялық механизміне
орай, көпшіліктің бірге қосылып айтатын сөзі хормен жəне қарапайым түрде қайталау.
Осы негізде сөздер атаушы сөздер мен коммуникативті сөйлеу болып та бөлінеді. Ал
сөйлеудің жоспарлы түрде мақсат-міндеттерді көздейтін түрі бағдарлы сөйлеу делінеді.
Бұл орайда, сөздер үнемі бағдарлы түрде айтылатын активті сөйлеу мен сөйлеудің
құрылысын талап ететін реактивті сөйлеу болып жіктеледі. Сөйлеудің тағы бір түрі
қосалқы сөз болып келеді. Қосалқы сөйлеуге мысалы: жазба текстерді оқу жатады. Сөйлеу
əрекетін топтастырып ажыратуда ерекше маңызы бар жəйт сөйлеудің еркін болуы. Бұл
сөйлеуді топтастырып бөлудегі үшінші негіз болып саналады. Осы негізге сүйене отырып,
сөйлеуді сыртқы сөз-дауыстап естіртіп сөйлеу жəне іштей сөйлеу болып екі топқа
бөлінеді.
Сөйлеудің адамдар əрекетінде жетекші қызмет атқаратын түрі коммуникативті
сөйлеу. Ол күнделікті қарым-қатынас барысында қолданылады. Сөйлеудің бұл түрі:
а) монологтық сөйлеу
ə) диологтық сөйлеу
б) үнсіз іштей сөйлеу
в) жазба сөз болып төрт топқа бөлінеді.
Бала сөйлеуінің дамуы бірнеше сатылардан тұрады. Алғашқы саты сөйлеуге дейінгі
кезең. Бұл кезең баланың екі айлығынан 11 айға дейінгі сатысы деп аталады. Екінші саты
баланың алғашқы тілінің шығу кезеңі, 11 айдан 1 жылға дейінгі аралық. Үшінші сатыда
бала тілдің грамматикасын меңгере бастайды.Бұл кезең үш жасқа дейінгі уақытты қамтып,
бүлдіршін сөздердің мəн-мағынасын жəне қолданылуын, жеке сөздердің қызметін де
түсінеді. Тіл адамның санасы мен ақыл-ойын дамытушы фактор. Тіл қоғамдық құбылыс
жəне табиғаттың адамға берген дарыны. Адамның дүниетанымының күрделі, қасиет-
сипаттарының əр тарапты жəне терең болуының мəн-жайы да оның сөйлеу əрекетіне,
болмысты дыбысты анық тіл арқылы тепе-тең етіп бейнелей алуына байланысты.
Сөйлеудің ең жақсы қасиет-ой пікірін қысқа əрі дəл айтып жеткізушілік.
Адамның қоғамда өз орнын табуында, көпшілік құрметі мен сеніміне ие болуында,
орнымен, дəйекті сөйлей білуінде сөйлеу мəдениеті үлкен қызмет атқарады.

жүктеу 0,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 54 55 56 57 58 59 60 61 ... 103