Заттың курам түракргылык заңы Пруст пен Бертолленің
гылыми таласының нәтижесінде Прустпен орнатылган. Пруст
кдтты қосылыстарды (тұздар, металл оксидтері), ал Бертолле
—
ерітінділерді
зерттеген.
Пруст
өзінің
ізденістерінің
нәтижесінде
келесі тұжырымға келді: химиялық дербес
заттъщ құрамы, ол заттьщ тегіне (табиғи немесе жасанды)
тәуелсіз, әрқашанда бірдей. Пруст ерітінділерді, қоспаларды,
қорытпаларды химиялық қосылыс деп есептемеген. Олардьщ
табигаты туралы сұраққа ол жауап бере алған жоқ.
Бертолле,
керісінше,
ерітінділерді,
қоспаларды,
қорытпаларды
химиялық
қосылыс
деп
қарастырған.
Ерітінділерді анализдеу нәтижесінде ол мьшадай жалпы
қорытынды
жасаған: химиялық қос ылы старды ң құрамы
айнымалы болады.
Осы
ғылыми
таласта
тиісті
экспериментальды
мағлұматтармен дәлелдеп Пруст женді. Сөйтіп, кез келген
дербес химиялық зат табиғатына тәуелсіз әркщианда бірдей
қасиетке ие болады (балқу, кдйнау температуралары, меншікті
салмақгары
бірдей). Бүның бәрі химиялық құрамның
тұрақгылығымен түсіндіріледі.
Күрам
тұрақгыльгқган
баскд
реакцияға
қатысатын
заттардың салмакщык пропорционалдығы болады. Бүл занды
неміс химигі Рихтер ашкдн. Осы заңға Рихтер қышқылдар мен
негіздердің
әрекеттесуін
экспериментальды
зерттеулер
нәтижесінде келген.
Зерттеулердің көрсетуінше
әрбір
қьпнқыдды (негізді) нейтраддау үшін негіздің (қышқылдың)
белгілі бір мөлшері керек екендігі анықгалды. Осы жағдайда
алынған салыстырмалы сандар пай деп аталады, немесе
қьпнқыл мен негіздердің эквивал ентт ері болып табылады.
Кейін келе пай
(эквиваленттің) әрбір элемент
және
химиялы қ қосылыста нақгы мән екендігі көрсетідді.
Үшінші, маңызы зор, стехиометрия
заңын
ағылшьш
физигі ж әне химигі Дальтон үсынған — бүл еселі кцтынастар
заңы. Оның көрсетуінше, бірдей элементтерден тұратын
қосылыстардың (мысалы, азот тотықтары) салмақ күрамы
әдетте бір- бірінен кенет айырмашылықта болады, яғни бірдей
элементгерден
тұратын бір қосылыстан екінші қосылысқа
көш кенде құрам секірмелі түрде өзгереді.
Стехиометрия зандары заттардьщ үзілмелі қүрылысын
көрсеткен.
Бұл
химияға
атомистикалық
гипотеза
кдбылдауына негіз болтан; осы гипотеза бойынша, атом
110
химиялық бөлінбейді, ол химиялық реакцияларға
түгас
кдтысады.
Бірақ Дальтон тек қана бір дискреттік бөлшек — атом —
бар деп санаған. Француз химигі Гей—Люссак газдардың
қосылу
процестерін
зерттеу
нәтижесінде
алынған
экспериментальды
мағлұматтар
негізінде
мынандаи
қорытындыға келген: бір—бірлік көлемдегі заттар атомдардан
емес осы газдардың кдрапайым бөлшекгерінен тұрады.
Бұл қарама-қайшылыкты шешкен физик Авогадро бодды,
ол
күрделі
бөлшектер—молекулалардьщ
болатындығын
айқындаған. Жай заттың әрбір молекуласы кем дегенде екі
атомнан
тұрады.
Сөйтіп,
Авогадро
атомдар
мен
молекулалардьщ арасында сапалы айырмашылық болатын
идеяға келген. 1868 ж. химикгердің Халықаралық жиналысы
атомды
химиялық элементтің ең кіші бөлшегі
деп
айқындады, ал молекуланы — заттың негізгі химиялық
қасиеттеріне ие болатын ең кіші бөлшегі ретінде санауға
ресми түрде келісті.
Стехиометрия зандарының ашылуы химия ғылымының
негізін құрды, атом-молекулалық ілімнің
қалыптасуына
ықпал етгі, ғылыми химиялық символиканы кдлыптастырды,
химиялық тендеулерді реттеді, химияға рационалды сипат
берді.
3.2.2. Элементтердің периодтық заңы
XIX ғасырдың екінші жартысында атомдық гипотезаның
дүрыстылығы
дәлелденді,
атом
мен
молекуланы ң
түсініктемелері анықгалынды, күрделі химиялық заттардың
элементтерден
құрылуының
неіізгі
зандары
ашылды,
алпыстан астам элементтер зертгеліп , олардың кдсиеттері
мен атомдық салмакдары анықгалды. Барлық жинақгалған
материалдарды біріктіру қажеттігі туды.
Элементтерді классификациялаудың алғашқы өрекеттері
олардьщ физикалық және химиялық қасиеттеріне негіздедді:
мысалы, металдар мен бейметалдар /Берцелиус, 1815 ж ./: бір-
бірімен ұқсас элементтерді топтарға біріктіру /Деберейнер
триадалары — сілтілік метаддар, галогенидтер, 1829 ж ./:
1863
ж. Ньюландо окгавалар заңын ұсынды; Майер мен Одлинг
/1864
ж ./
химия лы қ
элементтерді
олардьщ
атомдық
салмақгарына кдрай кестеге
орналастырды.
Бірақ осы
111
ғалымдар элементтерді топтарға біріктіруге тырыса отыра,
топтардьщ
арасындағы
байланыстарды
көре
алмады.
Ешкдйсысы жеке зандылықгарды біріктіретін фундаменталды
занды байкдй алмады. Егер осындай заң болтан жағдайда
ашылмаған жаңа элементтерді аиіуға, ғылыми ойларды алға
жетелеуге, элементтердің химиялық қасиеттерін
болжауға
көмектесе алатын еді.
Осы мәселені Д .И .Менделеев шешті. Ол ең алдымен
"элемент” түсінігін анықтады да, оны "кдрапайым дене'
түсінігінен
бөліп , атом
ілімімен байланыстырды.
Қарапайым дене
түсінігі ретінде атомнан тұратын молекула
алыңды, ал " элемент’ — атом түсінігіне сәйкес екендігі
көрсетілді. Қарапайым дене химиялық біркелкі атомдардан
қүралған
молекулалардан тұрады, ал химиялық элемент
атомдардан
түрады және оның өзінің атомдық салмағы
болады. Осыдан атомдық салмақ элементтің негізгі қасиеті
деген идея туды.
Жалпы түрде бүндай идея Менделеевке дейін де айтылып
жүрді. Бірақ Менделеев қана оған дейінгі теориялық және
эмпирикалық материалдарды
зертгей отыра,
элементтің
химия лы қ қасиеттері оның атомдық салмағына тәуелді
екендігін анықгады.
Менделеев заңньщ өзегін қыскдша былай айк*>шдады:
"...жай
денелердің
кцсиеттері
және
элементтердің
крсылыстарының кдсиеттері мен формалары элементтердің
атомдык, салмакргарының шамасына периодты тәуелділікте
болады ".
Бүл
анықгама
периодтық заңның
негізінде
жатқан
диалектикалық принципті апггы — сан мен сапаның бірлігі
ж әне бір — біріне айналуы.
Кдзіргі заманты атомдъгқ физика мен химия периодтық
системаньщ маңызын терендете түсті, дамытты, анық емес
сүрақгарға жауап берді. Мысалы, химиялық периодтық қасиет
тек химияның шеңберінде аныкталмайтын еді.
Рентген
спектрін, радиоактивтілікті және атом қүрылысын зерттеуге
байланысты
/М озли,
Бор,
Паули/физиканы ң
дамуы
периодтық заңның физикалық мағынасын ашуға көмектесті.
Кдзіргі түсінік бойынша атомдық салмақ емес, ядроның заряды
атомның негізгі сипаттамасы болып табылады.
112
Достарыңызбен бөлісу: |
