Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінде қолданылатын денсаулық сақтау технологиялары

Мектеп ұжымның келісімімен бастауыш сыныптардағы сабақ ұзақтығын (әсіресе 1 - сыныптарда) 35 минут жасауға құқығы бар. Бірақ көп жағдайда мектеп ұйымдастыру қиыншылықтарына байланысты бұл құқықты пайдалана бермейді. Бала денсаулығын сақтауды ойластырған мектеп үшін бұл шешілмейтін мәселе емес. Мысалы, 1 сыныптағыларды мектепке бейімдеу мақсатында алғашқы 2 айда (қыркүйек - қазан) 3 сабақтан 30 минуттық ұзақтықпен, ал қарашада 4 сабақ 30 минуттан, желтоқсаннан бастап 4 сабақ 35 минуттан етіп біртіндеп ұзақтығы мен жүктемесін ұлғайту керек [10,7].

Оқушының сабақ үлгерімі мен денсаулығының оң нәтижелері оқу үрдісін ұйымдастыруда биологиялық ритмін ескерілу қажет екендігін көрсетті. Күннің бірінші жартысында сабақ ұзақтығы 45 минуттан 35 минутқа төмендеуі (жұмыс қабілеттіліктің төмендеуіне байланысты) қажет. Ал күннің екінші жартысында (2 - кезекпен оқытылатын мектептерде) алғашқы сабақ 30 минуттан, соңғы сабақтарды 45 минуттық етіп қоюға болады. Оқуды 6 жастан бастаған балалар үшін қысқартылған (30 - 35 минуттық) сабақтар аса қажет.

Соңғы жылдары көптеген мектептерде 5 күндік оқуға көшулеріне байланысты бір күнде оқылатын сабақтар саны көбейген, ал сабақ ұзақтығы 40 минуттан болды. Бұл дұрыс шешім, бірақ бастауыш сынып оқушылар үшін, әсіресе 1 - сыныптар үшін 40 минут өте ұзақ [5].

Бәрімізге белгілі 1- сынып балалары балабақшадан мектепке бейімделетін өтпелі уақытты кешеді, маңыздысы оның аса күрт болып, балаға ауыр соқпау керек.

Оның үстіне балалар бақшаның дайындық топтарында 2-3 сабақты 25 минуттық ұзақтықпен оқиды. Арада бірнеше ай ғана айырмашылықпен бірден 4 сабақпен 35, кейбір жағдайда 45 минуттық сабақ үлкен ауыртпалық болып есептеледі. Бұндай оқу күні 1-сынып оқушылары үшін әсіресе алғашқы уақытта қиын соғады. Зерттеулерге сүйенсек, 30-35 минуттық сабақтың өзінде оқушылар қажетті деңгейді меңгереді, ал 45 минуттық төрт сабақ (әсіресе І - жартыжылдықта) 6 жасарларға ғана емес, 7 жасар балалар үшін де ауырлық жасайды.

Сондай-ақ, 1-сыныптар үшін төрт сабақ өте тиімсіз. Мысалы, олардың 4-ші сабақтағы жұмыс жылдамдығы 1-сабақпен салыстырғанда 1,6 есе, жұмыстың орындалу нақтылығы 2,6 есе төмен. Оның үстіне 1-3 сабақтарда оқушылардың жұмыс қабілеттілігі біртіндеп түссе, 4-ші сабақта күрт, секірмелі төмендеу байқалады. Бұл «секіру» критикалық нүкте ретінде физиологиялық мақсаттылық пен мүмкіндік шегін көрсетеді. Бұл әсіресе апта соңындағы 4 сабақта айқын байқалады [5].

Демек қазіргі міндет аз уақыт ішінде көлемді оқу материалын игерту қажет. Бұл міндетті шешудің бірнеше бағыттары бар. Біріншіден, адамның қордағы мүмкіндіктерін белсендіретін оқытудың жаңа құралдары мен әдістерін жасау. Екіншіден, мектептің оқу уақытын ұзарту, ол жылдың соған сәкес күндік жүктемені азайтуға мүмкіндік береді. Үшіншіден, мектептің кәсіби бағыты бойынша арнайы бағдарламалармен оқыту, яғни мамандығына қажетті пәндерді ғана оқыту арқылы, сабақ жүктемесін азайту. Сонда оқу сағатының санын көбейту арқылы көп мәлімет білдіреміз деу бала денсаулығына физиологиялық сәйкес келмейді және тиімсіз.

Ал оқытудың жаңа құралдары мен әдістеріне келетін болсақ, олардың салауатты болуы шарт, яғни оқушы денсаулығына зияны болмауы керек. Бүгінгі күні педагогикада дамыту және оқыту технологиялары көп, бірақ олардың барлығы салауаттылық мақсатты ұстана бермейді. Мысалы, В.Н.Зайцевтің технологиясы төменгі сынып оқушыларының жалпы оқу біліктерін жоғары нәтижеге жеткізуге бағытталған.

Л.В.Занковтың дамыта оқыту жүйесінің мақсаты - тұлғалық жан-жақты үйлесімді дамуы, т.б.

Практикада бір-біріне кедергі келтірмейтін, керісінше бірін-бірі толықтыратын, жетілдіретін бірнеше оқыту технологиялары бар. Олардың ішінде қазіргі мектептерде жиі кездесетін - дәстүрлі және дамыта оқыту технологиялары бар.

Дәстүрлі оқытудың негізі ерекшелігі авторлық педагогикаға негізделген, мектепті «білім» көзіне айналдырады. Ол өз кезегінде оқушылардың көпшілігін оқу күнінің соңында, не оқу жылының соңында жаппай зорығуына әкеп соқтырады [16].

Ал дамыта оқыту жүйесінде мұғалім мен оқушы бірлесе отырып оқып үйренеді, бұндай оқыту өз кезегінде оқушы дамуын қамтамасыз етеді. Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтардың дамыта оқыту технологиясы, дәстүрлі оқытуға қарағанда, денсаулық сақтау педагогикасы принциптеріне жауап береді.

Сондай-ақ, ойын технологиялары арнайы ұйымдастырылған жағдайда, белгілі ережелерге сай іс-әрекеттерге сүйеніп, оқушының жасына сай әрекеттік негіздегі жолдар мен құралдар арқылы оқу әрекетіне ауысады.

Оқушының мектепке келгендегі оқуға деген қызығушылығын пайдалана отырып, оқу үрдісін ұйымдастырудың маңызы зор, себебі бала қызыққан нәрсесін тез игереді.

Оқу әрекеті дұрыс ұйымдастырылғанда ғана (мектептің сабақ режимі қатаң сақталғанда, сабақ кестесіндегі пәндерді баланың жұмыс қабілеттілігін ескере отырып ретпен қойғанда, көрнекі құралдарды қолдану, гигиеналық талаптарды орындау, жағымды эмоциялық дем беру, т.б.) денсаулық сақтау педагогикасының міндеттерінің бірі - оқушының жоғары жұмыс қабілеттілігін сақтау мен қажуын болдырмауды шешуге болады. Қазіргі мектеп оқушылардан арнайы білім мен біліктерді ғана емес, аналитикалық-синтетикалық күрделі ақыл-ой әрекетін талап етеді, ол өз кезегінде үлкен жұмыс қабілеттілікті қажет етеді.

Ал ақыл-ой қабілеттілік деп баланың өнімді және ұзақ уақыт белгілі бір ақыл-ой әрекетін өз жасына лайықты жүйке-физиологиялық аз шығынмен орындай алу қабілеті. Ол мектепте табысты оқытудың негізгі маңызды шарты. Бастауыш сынып оқушыларында ақыл-ой қабілеттілік жоғары шегіне көтеріле алады, әсіресе ол инновациялық бағдарламаларды оқыту кезінде байқалады. Бірақ бұл барлық балаларға тән емес. Практика жүзінде байқағанымыздай, әсіресе бастауыш сынып оқушыларында қажу тез болады, осыдан келіп үлгермеушілік туады. Сондай-ақ төменгі сынып оқушыларының ақыл-ой қабілеттілігіне олардың физикалық дамуы мен денсаулық жағдайы әсер етеді.

6 жастан мектепке келгендердің 39%-да құжаттағы жастан биологиялық жасының кешігуі байқалады. Баланың 6-7 жасқа келгені, оның мектепке психологиялық жетілгендігі мен дайындығын көрсетпейді. Керісінше бұл кезеңде балалардың дамуының ауытқулары мен денсаулық жағдайлары бақылау жасауды талап етеді. Балалардың 90%-ның жұмысқабілеттілігі төмен болуы себепті сабақта пассив болады. Олардың оқуға деген қызығушылығы төмен, ақыл-ойды жұмсауды қажет ететін тапсырмаларға селқос болады.

Оқу-тәрбие үрдісінің деңгейін көтеру үшін бастауыш сынып оқушыларының сабағын ұйымдастыру жағдайын үнемі өзгерту, сабаққа сергіту минуттарын енгізу, оқу материалдарын игеруді ойын түрінде өткізіп отыру қажет. Мазмұны әртүрлі қозғалыс ойындары арқылы, физикалық жаттығулар арқылы баланың биологиялық табиғатына әсер етіп, оның денсаулығын шынықтыруға, физикалық жетілдіруге болады. Дамуы кешеуілдеген балалармен күнделікті жеке жұмыс жасау арқылы, олардың ақыл-ой қабілеттілігін көтеруге болады. Жұмысқабілеттіліктің бір күндегі динамикасына қарайтын болсақ 2 типті: І тип 8⁰⁰-12⁰⁰ сағаттың арасы, ІІ тип 16⁰⁰-18⁰⁰ сағат арасында жоғары жұмысқабілеттілікті көрсететіндігін байқауға болады.

Осыған орай сағат 12⁰⁰ –ден соң жұмыс қабілеттілік төмендейді. Оның үстіне балалардың жұмыс қабілеттілігі бір деңгейде тұрмайды, ең оптималды уақыт 9 – ден 12-нің арасы болады. Бір сабақ барысының өзінде ол әртүрлі болып тұрады.

Адамның жұмысты бастауға кірісу кезі ену фазасы деп аталады. Бұл кезде жұмыс қабілеттілік төмен болып, біртіндеп көтеріле бастайды. Ересектерге қарағанда балаларда ену фазасы қысқа болады, ол олардың жүйке жүйесінің функционалдық қызметінің тез қозуымен түсіндіріледі. 80% балаларда ол 2-7 минутқа созылады. Одан соң жұмысқабілеттілік бір қалыпты деңгейде болады да, 20 минуттан соң төмендей бастайды. Сондықтан сабақтың алғашқы 7 минутынан соң, жаңа материалды игерту жұмыстары жүргізілу қажет. Кейбір мәліметтер бойынша (М.В.Антропова) бастауыш сынып оқушыларының белсенді зейінділік көрсететін уақыты 15-17 минут деп анықталады. Сол себепті 6 жасар балалар 15-20 минуттан соң, 7 жастағылар 20-25 минуттан соң әр нәрсеге алаңдап, олардың зейіні төмендейді. Сабақтың соңғы 5-10 минуты педагогикалық өнімділігі төмен уақыт, сол себепті «соңғы секіру» деп аталады. Осыған байланысты оқушылардың оқу белсенділіктерін ескеру қажеттілігі туралы көптеген ғалымдар өз еңбектерінде атап кетеді [28].

Бір күндегі жұмысқабілеттілік динамикасына талдау жасайтын болсақ, 1-ші сабақ аса өнімді болмайды. Себебі ол ену фазасына түседі, ал 2-3 сабақтар оптималды жұмыс қабілеттілік кезеңге келеді, сондықтан оқушылар өте өнімді жұмыс жасайды. 4-сабақ жұмыс қабілеттіліктің төмендеген кезеңіне тап болады, сондықтан өнімсіз болады. Ал оқу күні мен аптасындағы жұмыс- қабілеттілік сабақ кестесінің түзілуіне қойылатын физиологиялық-гигиеналық талаптарға байланысты. Сабақ кестесін құру кезінде пәндердің меңгеру деңгейі қиындығы ескерілу қажет. Пәндердің қиындық шкаласын пайдалана отырып деңгейлеу қажет. Жұмысқабілеттіліктің ең төменгі көрсеткіші дүйсенбі күні байқалған, сондықтан дүйсенбі және сенбі күндері оңай сабақтар қойылу қажет. Оқушының жұмыс қабілеттілігі бір күн ішінде ғана өзгеріске түспейді, апта күндерінде де өзгерісі болады. 6 жасынан оқуға келгендердің апталық динамикасы оқу пәндерінен қиындығына байланысты. Жоғары сынып оқушыларына қарағанда бастауыш сынып оқушылары апта ортасында жеңілдетілген күн тәртібін сұранады, олардың жұмыс қабілеттілігі төмендеп, көңіл-күйлері бұзылады. Жоғары жұмыс қабілеттілікті сақтау үшін сабақтың ұзақтығы мен оқушы әрекетінің әртүрлі болуына назар аудару қажет [29]. Сабақ қаншалықты біртекті, монотонно өтсе, соғұрлым балалар тез қажиды. Әсіресе бұл бастауыш сынып оқушыларына тән. Бұдан басқа, бастауыш сынып оқушыларына бірінші сигнал жүйесі арқылы оқыту, яғни көрнекілік арқылы оқытуды қолдану қажет. Оқушының оптималды жұмыс қабілетінің ұзақтығын көрсету үшін сабақты мұғалімнің монологы түрінде емес, оқытудың техникалық құралдарын (ОТҚ) қолданып, оқушымен мұғалімнің сұхбаты түрінде өткізу керек. Сабақ барысында әрекеттің бір түрінен, екінші түріне көшіп отыру оқушылардың қажуын ұмыттырады.

Сабақ кестесін түзу кезінде оқушының күн және аптадағы жұмыс қабілеттілік динамикасын ескере отырып, жұмыс қабілеттілік жоғары болатын сағаттар мен күндерге қиын пәндерді, ал төмендейтін сағат пен күндерде оңай пәндерді қою керек. Әрине, қиын-жеңіл екендігі оқушының қабілеті мен икемділігіне, оның пәнді қалай эмоционалды қабылдайтынына да байланысты. Сондай-ақ, пәннің қиын-жеңілдігі мұғалімнің кәсіби шеберлігіне де баланысты. Сонда пәннің қиын - жеңілдігі туралы пікір субъективті болып шығады [30].

Дегенмен көптеген зерттеулерде пәннің қиындық деңгейлері анықталған. Бастауыш мектепте оқу мен жазу сабақтары арифметикаға қарағанда қиын екендігін көрсетті, ол оқушылардан белгілі бір дағдының қалыптасу қажеттігін көрсетеді. Ең жеңіл сабақтарға дене шынықтыру, еңбек, бейнелеу өнері, музыка сабақтары екендігі анықталған.

Егерде оқушының еңбегі мен демалысы ауысып отырса, қандай болса да әрекеттердің өнімділігі жоғары болады. Демалыс ретінде сабақ арасында үзілістер қойылған. Олардың ұзақтығы мен дұрыс ұйымдастырылуы арқылы оқушылардың жұмысқабілеттілігін сақтап қалуға болады.

Демалыстың 2 фазасы белгілі: а/ жоғалған жұмыс қабілеттілікті толтыру, б/ толтырылғанды бекіту. Бұл фазаны жүзеге асыру үшін оқушының шаршауына байланысты уақыт берілу қажет. Физиолог, медик, гигиена қызметі мамандары анықтағандай 45 минут сабақтан соң 10 минут жеткілікті. Осыған орай үзілістің 10 минуттан кем болмауы қадағалану қажет. Көптеген мектептерде бұл да ескерілмейді.

Сыныптан тыс жұмыстарға тән нәрсе – оқушылар өз сұранысы мен қызығушылығы бойынша ерікті, саналы, белсенді шешімі бойынша қатысады. Жоғары сыныптарда сыныптан тыс жұмыстарды оқушылардың өздері ұйымдастыратын болса, төменгі сыныптарда оны мұғалім ұйымдастырады.

Көптеген зерттеушілер төменгі сынып оқушыларының сыныптан тыс іс-шараларына оқушының және ұжымның әрекетінің әр түрлі формаларын жатқызады. Сыныптан тыс іс-әрекет дегеніміз – оқушының жеке қызығушылығы мен сұранысы негізінде орындалатын мақсатшылық. Бірақ жұмыс барысында педагог балаға орындалып жатқан әрекеттерге қоғамдық мәні бар негіз береді, оның негізінде тұлғалық мәнін сезінеді және қабылдайды.

Сыныптан тыс әрекеттер үрдісінің мазмұны денсаулық мәні, салауатты өмір салты, оны ұйымдастыру тәсілдері, төменгі сынып оқушыларының жас ерекшеліктері ескерілген педагогикалық бейнелеу материалдары негізінде құрылады. Зерттеу барысында үрдістің осындай ерекшеліктері мен баланың салауатты өмір салтын қалыптастыру міндеттерін салыстыра отырып, төменгі сынып оқушыларының сыныптан тыс жұмыстарының қызметтерін анықтадық:

• 
  когинтивті – оқушының денсаулықты сақтау мен шынықтыру бағытындағы түсініктерін кеңейту және терең білдіру; салауатты өмір салтының ережелері мен нормалары туралы, салауатты өмір салтын өзі ұйымдастыру тәсілдері туралы, денсаулықты нығайтудың халықтық тәсілдері туралы, зиянды әдеттердің (алкоголь, есірткі заттар, темекі шегу) ағзаға әсері туралы, т.б.
  
• 
  Дамытушы – оқушының денсаулық сақтау мен нығайту, салауатты өмір салты, шығармашылық қабілеттерін таныту, т.б. бағыттарда танымдық қызығушылығын дамыту.
  
• 
  Бекітуші – денсаулықты сақтау және нығайту бойынша білімдерін тереңдету және кеңейту, оқу үрдісі барысында қалыптасқан білік пен дағдыларын жетілдіру;
  
• 
  өзін-өзі ұйымдастырушы – денсаулықтың барлығымызға белгілі аспектілеріне сәйкес әрекетімізге өз белгімізше білік пен дағдыны қалыптастыру; бос уақытты тиімді жоспарлау, өзін өзі оқыту мен тәрбиелеудің білік пен дағдыларын дамыту;
  
• 
  тәрбиелеуші – оқушының өз денсаулығы мен қоғамдық денсаулықты сақтау мен нығайту мәселелеріне өзіндік көзқарасын қалыптастыру, өз мүмкіндігі мен қабілеттеріне балама баға беру, адамгершілік сапаларын, өзбеттілік, тәртіптілікті, жауапкершілікті, ұжымдықты және т.б.
  
• 
  Практикалық-іс-әрекеттік – денсаулықты сақтау мен нығайтудың теориялық білімдерін ғана емес, денсаулыққа байланысты практикалық білік пен дағдыларды жүзеге асыра білуі керек.
  

Оқушының денсаулығын сақтау мен нығайту бағытындағы жұмыстарын үш стратегияның біріне сәйкес жүргізу керек [16].

1. 
   Дәстүрлі стратегия. Мұнда негізгі міндетті медициналық-гигиеналық технологиялар негізінде дәрігерлер шешеді, ал педагогтар олардың тек шешімдері мен нұсқауларын орындайды. Бірақ қазіргі қоғамның адамы денсаулығына зиянды әсері мен денсаулық сақтау мекемелерінің қаржылық мүмкіндіктерінің төмендігі аса нәтиже бере қоймайды.
   
2. 
   Нүктелік стратегия жұмыстың жүргізіліп жатқандығынан әсер беретін жеке әрекеттер, шешімдер, іс-шаралар. Бұған мектептерде фитобарларды ашу, психологиялық жүктемені азайту бөлмесі, бірнеше стендтер, "Денсаулық күні" мен "Денсаулық мерекесін" өткізу, салауаттану факультатив сабағын енгізу, т.б. Бұлардың тәтижесі де мардымсыз және тұрақты емес.
   
3. 
   Мектептің денсаулық сақтау кеңестігін қалыптастыру стратегиясы. Ол үшін мектеп бірнеше қадамнан тұратын жұмысты жүргізу керек.
   

2-қадам. Жобаны құрау: мақсатын анықтау, міндеттері мен қолдағы қорды бағалау (материалдық-қаржылық, кадр құрамы, ұйымдастырушылық, ақпараттық)

3-қадам. Жобаны жүзеге асыру үшін қосымша ресурстар қарастыру және қамтамасыз ету. Ғылыми орталықтармен серіктесіп жасау келісім шарттарын жасау, ата-аналар комитетінің, мұғалім, демеушілік мүмкіндіктерін белсенді ету.

4-қадам. Жобаның жұмыс нұсқасын жасау және жергілікті жағдайды ескере отырып, кезеңімен жүзеге асыру жоспарын жасау. Жобаға қатысушылардың міндеттері мен жауапты бағыттарды бөліп беру.

5-қадам. Оқушы денсаулық жағдайы мен денсаулыққа зиянды әсер ететін факторларды диагностикалау бағдарламасын жасау. Оқушының жеке көрсеткіші картасын құрастыру.

6-қадам. Оқушылардың денсаулық жағдайы нәтижесі мен патогенді факторлар құрылымына талдау жасау. Келесі кезеңде мектептің жұмысын жоспарлау мен түзетуде алынған нәтижелерді ескеру.

Бастауыш мектепке денсаулық сақтау технологиясын ендіру жағдайын бағалаудың бірнеше индикаторларын келтірейік:

1. 
   Оқушының денсаулық мониторингі мен мектептегі өзгерістердің нәтижесін жасау.
   
2. 
   Оқушылардың мектепке келу ынтасының болуы – өте ақпараттық көрсеткіш, олай дейтін себебі бұл оқушының мұғаліммен қарым-қатынасын, сыныптағы психикалық климатты көрсетеді.
   
3. 
   Оқушының оқу жүктемесінің көлемі – сабақтар саны мен үй тапсырмасына бөлінетін уақытты
   
4. 
   Зиянды әдеттерге бейім оқушылар саны.
   
5. 
   Мектептің гигиеналық жағдайы – оқушының денсаулығына деген қамқорлық қарапайым гигиеналық талаптарды орындаудан басталады.
   
6. 
   Дене шынықтыру сабағының мазмұны және физикалық даму мен спортпен үнемі және шын көңілмен айналысуға сұранысы.
   
7. 
   Сабақ біткеннен кейінгі мектеп өмірі: мектеп 2/3 тәулікке бос бола ма, сабақтағы сияқты жұмыс жүргізіледі ме.
   
8. 
   Төменгі сынып оқушыларының белсенділігі мен қызығушылығы, денсаулық тақырыбындағы іс-шараларға қатысуы. Есеп үшін жасала салған іс-шаралар үлкен зиян келтіреді. Балалар алдамшы жасалған әрекет пен сөздерге сенбейді.
   
9. 
   Педагогикалық ұжымның психологиялық климаты. Бір ғана директор және бірнеше мұғалім жұмысы басқа мұғалімдер қолдамаса жүзеге аспайды. Оны мұғалімдер бөлмесі мен педкеңеске қатысу арқылы бірден тануға болады.
   
10. 
    Сабақтан шыққан оқушы түрі (әсіресе күннің ортасында): оқу жүктемесімен бастырылған, мұғалімнің авторитарлық стилі, келесі сабақты күшпен күтеді, немесе эмоционалды, көтеріңкі көңіл күймен дайындығын көрсетеді.
    
11. 
    Оқушының мұғаліммен және бір-бірімен қарым-қатынасының сипаты: бауырмалдық, бір-бірі түсіну, бір-біріне көмек беруге дайын болу, т.б.
    
12. 
    Оқушылардың ата-аналарының мектепке қарым-қатынасы: олар мектепке шақыру бойынша ғана келеді ме, әлде мектеп өміріне өз еркімен белсенді араласады ма.
    

Төменгі сынып оқушылары үшін ересектер – олардың ата-аналары мен мұғалімдерінің әрекеті, педагогикалық іс-шаралардың жүйелігі мен тұтастығы үлкен әсер етеді. Сол себепті бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс жұмыстары мына бағытта жүргізілуі қажет: оқушылармен жұмыс, ата-аналармен жұмыс, қоғаммен жұмыс.

Сондықтан да бірінші кезекте сынып жетекшісі мен ата-аналар – баланың қызығушылығы мен жас ерекшеліктерін ескеріп, оның рухани және физикалық еркін дамуына жағдай жасау, қорғау қажет. Сынып жетекшісі барлық балалардың физикалық дамуы туралы білу керек, ал ата-ана мен балалар өз денсаулығындағы күдікті жағдайлар болса ол туралы жасырмай айту қажет. Оқушы тек орындаушы ғана емес, оның тұлға болып қалыптасуына көмек берілу керек. Адамды қорғау позициясы олармен жеке жұмыс жасау болып саналады.
Неліктен бірінші кезекке баланың физикалық және психикалық денсаулығы қойылады? Қазіргі уақытта біздің мемлекетте дені сау балалар 14% - ды, 50% - ның денсаулығында ауытқу барлығы, 35% созылмалы аурулардан зардап шегетіндігі белгілі. Невроздық оқушылардың 20%-да кездеседі, олардың 3% бірнеше жыл тәжірибесі бар нашақорлар. Оқушының физикалық денінің сау болуы мен болмауы оның жұмысқабілеті мен танымдық белсенділігіне әсер етеді.

Мысалы, бала бас ауруына мазасызданады, оның барлық нәрсе жүйкесіне тиеді, бірақ ол өзінің көруі нашарлап жатқанын білмейді.Ал басқа біреулер үнемі мазасыз, қызба, тиянақтылық жоқ. Медиктердің анықтауы бойынша, бұл жағдайдың 70% ас қорыту жүйесінің ауруларына немесе ұйқының бұзылуына байланысты екендігі белгілі болған. Егер оқушыда созылмалы салқын тию мен жөтел бар болса, ол оның ұйқы безі, бүйрек үсті безі, ішкі секреция бездері аурулары бар екендігін білдіреді.

Бұл бағыттағы сынып жетекшінің жұмыстары:

1. «Денсаулық» бағдарламасы бойынша балаларды ақпараттандыру.

2. Бұл жұмысқа дене шынықтыру мұғалімдерімен ата-аналарды тарту.

3. Денсаулықтың құндылығын бағалау сенімін дамытуға бағытталған сыныптық іс- шараларды дайындау және өткізу.

Сынып жетекшілерінің жұмысының екінші бағыты – тілдесу. Балалар тілдесу арқылы жалпы адамзаттық құндылықтарды түсінуге әкеледі. Бұл жақсы ұйымдастырылған тәрбие жұмысының жүйесі арқылы қалыптасады және оқушы үшін үйреншікті болуы керек.

1. Ең жоғары құндылық – адам өмірі. Оны ешкімде жоюға құқығы жоқ.

2. Сенің үйің, сенің жанұяң, бауырларың және жақын адамды және олардың сенің өміріңдегі маңызы.

3. Адамның өзін-өзі түсіну құқығы, өзінің «келісетін» және «келіспейтін» тұстары, өзіне-өзі көмек бере алуын жетілдіруі.

4. Әлемнің мәдени құндылықтары, олардың адамның дамуы мен қалыптасуындағы маңызы, олардың өз өміріндегі қажеттілігі мен маңызын түсінуді қалыптастыру.

Жалпы адамзаттық құндылықтардың оқушы, ата-ана мен мұғалімдер мен қарым-қатынасындағы мәселелерді шешуге көмегі қандай? Олардың ең негізгі ролі – адам қарым-қатынасында реттеуші, адам әрекетін бағалау критерийлері болады.

Сынып жетекшісінің үшінші бағыттағы жұмысы – баланың танымдық іс-әрекеті. Бұл кезеңде сынып жетекшісінін міндеті барлық пән мұғалімдеріне әрбір оқушының мүмкіндігін таныстырып қорғап отыру.

Бұл мәселені шешу үшін: ата-анамен бірлесе отырып, оқушының оқу біліктері мен танымдық белсенділігін дамытудың бірлескен тактикасын жасау керек; оқушының танымдық қызығушылығы мен танымын кеңейтетін іс-шаралар өткізу;

Әр оқушы мен бүкіл сыныптың оқу біліктерін түзету бағдарламаларын жасайтын психо-педагогикалық консимумдар өткізу; оқушының оқу біліктері мен мүмкіндіктерін жетілдіретін сынып сағаттарын ұйымдастыру.

Сынып жетекшісінің 4 бағыттағы жұмысы: оқушы өсіп, қалыптасып, тәрбиелейтін жанұя. Сынып жетекші оқушыны тәрбиелей отырып, оның жанұялық тәрбиелеуге әсер ететіндігін түсіну қажет. Педагог оқушының жанұясының материалдық жағдайы мен өмір сүру әдебін білу керек. Керекті жағдайлар: оқушының жанұялық атмосферасы, оның жанұя мүшелерімен қарым-қатынасы, ата-ананы мектепте өтетін жиындарда, кеңес, әңгімелесулерде, психологиялық-педагогиқалық ақпараттандыру, ата-ана мен балалардың бос уақыттарын бірге өткізуді ұйымдастыруы; қиын жанұялардағы балалардың қызығушылығы мен құқықтарын қорғау.

Мектептің оқу жоспарлары, оқу пәндерінің бағдарламалары, сабақ кестесі, жұмыс тәртібі, оқушының денсаулық паспортын психологтардың бақылауы, медициналық тексеру протоколдары, оқушының физиологиялық жағдайы, хаттамалары, олардың қан қысымы мәлеметтер талдалды.

Жоғары және төменгі деңгейдегі дәлдікпен тіркелетін қорытындылар ғана мониторинтке объективті сипат береді. Оларға біздің ойымызша, оқу үлгерімінің, тәрбиелік деңгейлері, тұлғаның дамуы, денсаулықтың физиологиялық, психологиялық, соматикалық күйі, әлеуметтік бейімдеушілік жатады.

Оқыту тұтас біріккен оқыту мазмұны (білік, білім, дағды), оқу-танымдық және оқушының шығармашылық әрекет тәсілдері педагогикалық үрдістің қатысушыларының оқу және кәсіби әрекетке мотивті - құндылықты қарым-қатынасы.

Оқыту тәрбиелік деңгейі оның өзін қоршаған орта мен әлеммен байланысын реттей ала білуге дайындығынан көрінеді. Мектептің оқу жүйесінің нәтижелігін көрсететін оқытудың тұғалық және интелектуалдық дамуының деңгейін бағалаудың критерийі мен көрсетілген анықтауда келесі жағдайларды ескеру қажет: психологиялық үрдістің даму деңгейі, психологиялық денсаулық, әлеуметтендіру, физиологиялық және соматикалық жағдайы, сабақ пен сабақтан тыс уақыттағы оқушының белсенділік пен жетістігін көрсетуі.

Мектептің оқу жүйесінің жетістігін қамтамасыз ететін оптималды жағдайларды жасау, ол түлғаның жеке және психофизиологиялық ерекшеліктерін дамытуын қолдайды, денсаулығын сақтау мен нығайтуға және түйінді компетенттіліктердің қалыптасуына негіз болатын оқу мекемелеріндегі менеджмент жүйесінің тиімділігі.

Баланың денсаулығын сақтауға үлкен себепші оның мектептегі психо-педагогикалық ортасы болады. Бұл деген сөз, сабақта оқушы мен үлкендердің тұлғалыққа бағытталған ортасы мен жаңа технологиялар мен оқытуды кіріктіру тәй-тәй, шеберхана арқылы баланың өз құрбыларымен толыққанды қарым-қатынас жасауына жағдай жасау ортасын құрауды айтады. Денсаулық сақтаушы технологияларда оқу-үрдісінің барысында бала дамуын жүзеге асыратынпедагог пен оқушының бірлескен әрекеті арқылы жүргізіледі. Бұл принципке құрылған технология Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтің дамыта оқытуын, ойын технологияларын жатқызуға болады.

Оқушы ағзасының функционалдық пен оның жұмыс қабілетіне сабақтың құрылымы күйі ықпал етеді. Сондықтан сабақ құрылымында іс-әрекетінің әр түрі мен оның ұзақтығы мен қиындығы, қажуы бірдей болмауын қарастыру керек.

Зерттеу нәтижесі анықтағандай ең көп тарағаны 4 кезеңнен тұратын сабақ: үй тапсырмасын сұрау, жаңа тақырып бекіту және үйге тапсырма екен. Бұл бірақ оқушының танымдық белсенділігін артыра қоймайды және оның дамуына ықпал ете алмайды.

Көптеген ғалымдардың зерттеуінде сабақ құрылымы иірілімді болу қажет, себебі әр пәнде әрекет түрлері әр түрлі сондықтан құрылымы да әр түрлі болуы мүмкін.

Сабақтағы оқушының жоғары жұмыс қабілетін сақтауға іс-әрекетінің әр түрін тиімді кезегімен уақытын дұрыс мөлшерлеп қойсақ көмектескен болар еді. Сабақ неғұрлым біртекті, монотонды болса, соғұрлым оқушылардың қажуы жылдам болады. Бірінші кезекте бастауыш сынып оқушыларының тежелу жылдам болады. Оның үстіне бастауыш сыныпта оқыту сезім арқылы, яғни екінші сигнал жүйесінен гөрі бірінші сигнал жүйесін көбірек пайдалану қажет. Бұған қажеттісі оқытудың көрнекілік арқылы жүйесі. Сабақта техникалық оқыту құралдарын пайдалану жұмыс қабілеттіліктің оптималды кезеңін ұзартады. Сондай-ақ оқушы мен мұғалімнің диалогына құрылған сабақтар да қажет. Сабақтағы іс-әрекеттің бір түрінен бір түріне көшудің өзі де қажуды болдырмайды.

Оқу күні, аптасы, тоқсаны т.б. бойы жоғары жұмыс қабілеттілікті сақтау сабақ кестесінің дұрыс құрылуына байланысты. Бірақ, бұны мектепте жүзеге асыру ең қиын жұмыстардың бірі.

Қоршаған ортаның гигиеналық талаптарын дұрыс ұйымдастыру мәселелрі, мектепте оқушыларға гигиеналық білім беруден батсалады. Денсаулықты сақтау мен адамның жұмыс қабілетін сақтауда ауаның таза болуы маңызды фактор болып табылады. Ауаның жағымсыз өзгерісі ағзадағы үлкен бұзылыстарға: дененің ысып кетуі мен тоңуына, гипоксияға, инфекциялық аурулар мен басқа да ауруларға, жұмыс қабілетінің төмендеуіне алып келеді. Ауаның физикалық-химиялық, биологиялық қасиеттерінің жиынтығы микроклиматты түзеді. Егер оқушылардың мектепте күніне 5-6 сағат жүретінін ескерсек, ауаның оптималды микроклиматын сақтау керекті мұғалімдерге медқызметкерлерге, әкімшілікке, техникалық қызметкерлерге жүктеледі.

Ауаның физикалық қасиеттерінің ішішнен оқушылық көңіл-күйі мен жұмыс қабілетіне әсер ететіндіген температурада, салыстырмалы ылғалдылық, қозғалыс жылдамдылығы.

Сыныптағы температура мен салыстырмалы ылғалдылық қалыпты жағдайдан жоғарлауы оқушының терморегуляторлық процестерінің қажуы мен жұмыс қабілеттілігінің төмендеуіне әкеліп соғады. Осы себепті де температура мен ауаның ылғалдылығын үнемі бақылап отыру керек. Әрбір сынып пен кабинеттер термометр мен ылғалдылықты өлшейтін құраладармен қамтамасыз етілуі қажет.

Мектеп пен үйде оптималды ауа-жылу режимін ұстау, денсаулық пен жұмыс қабілеттілікті сақтау маңызды факторы.

Ауаға кешенді гигиеналық баға беруде: физикалық қасиетін, ауадағы механикалық қоспаларды, бактериялық ластануды ескереміз.

Кабинеттің микроклиматын сақтауға бөлме өсімдіктері көмектеседі. Олар әсіресе қыста ауадағы шаңды жинайды, өттегі бөледі.

Зерттеу нәтижесі бойынша, кабинеттің әрбір 1м³ да 1 өсімдік (немесе әр адамға 3 өсімдіктен) болса, 27-30 оқушыға қажетті қалыпты микроклиматты қамтамасыз етеді. Кабинетті көгалдандыру кезінде өсімдіктен шығатын әр түрлі иістердің де адамның физиологиялық күйіне әсерін білу керек.

Бастауыш сынып оқушылары үшін дене тәрбиесінің негізгі міндетін біле отырып, физикалық, жаттығуларды үнемі орындауға түркіні қалыптастыру мен тәуліктік қозғалыс белсенділігін жетілдіру қажет. Біздің тәжірибе-эксперименттік жұмысымыз дене тәрбиесі – сауықтыру технологияларын қолдану, сондай-ақ дене тәрбиесі сабағы арқылы, спорттық іс-шаралар, әр түрлі физкультпаузалар, емдік дене шынықтыру, таңертенгілік гимнастика, т.б. яғни дене тәрбиесі құралдарымен денсаулық сақтауды ұйымдастыру.

Оқушының тәуліктік қимыл белсенділігін негізге алып, оқушының қимыл белсенділіі режимі жасалды. Оған дене еңбегінің қомақты көлемі, жүру, мектеп үзілісіндегі қозғалыс ойындары, денсаулық сағаты, сабақ уақытындағы физкульпаузалар, дене тәрбиесі сабақтары, спортпен айналысу, демалыс күнгі клубтар, спорт секциялары, денсаулық күні, туристік саяхаттар мен экскурцияларға қатысу, т.б. жатады.

Зерттеу нәтижесі бойынша, сабақ кезіндегі физкультпауза оқушылар 150-200 қозғалыс жасайды, кейбір жағдайда бұл тәуліктік қозғалыстың 6% құрайды. Кіші үзілістердегі ойындарда 300-ден 600-ге дейін қозғалыс әрекеттерін, ал денсаулық сағатында 600-ден 1200-ге дейін қозғалыс жасайды. Нәтижеде бір күндегі қозғалыс балалар мен жасөспірімдерге пайдалы әсер етеді, қалыпты тәуліктік қозғалыс белсенділігіне жеткізу үшін дәрігер бақылауында болу керек. Біздің зерттеуіміз тіршілік әрекетінің ерекшеліктерін зерттеу, оқу жағдайы, пайдалы және зиянды әдеттерге қарым-қатынасы, денсаулыққа зиянды әсер ететін факторлар, анықталды, тұлғаның жеке ерекшеліктері: денсаулық туралы түсінігі, өз денсаулығына қарым-қатынасы, ауруларына деген көзқарасы, дене тәрбиесі мен спортқа құндылықты мотивтік қатынасы тұрды. Мысалы, оқушылардың құндылық-мотивтік қатынасын білу үшін оқушыларға сауалнама жүргізілді, оған 77 оқушы (1-3 сынып) қатысты.

Зерттеу нәтижесі бойынша 84% оқушының дене тәрбиесі мен спортқа оң ықпалы барлығы, ойын түріндегі спортпен 27%-ы, шығыс күресін 16%, және ауыр атлетикаға 16%-ы қызығатындығы анықталды. Сондай-ақ 33% оқушылар дене тәрбиесі сабағы міндетті болғаны үшін қатысады, 31% дені сау, сымбатты болу үшін, 26% балаға қозғалысты ұнатқаны үшін, 12% өзін-өзі жетілдіру, сенімділікті қалыптастыру үшін, 3% дене тәрбиесі сабағында жаңа нәрсені үйренуге болады деп жауап берген.

Диагностикалық әдіс нәтижесі жеке қорытынды жасау, анықталған кемшіліктерді түзетуге нұсқау, ал негізгісі, дене тәрбиесі сабағын оқытуды толығымен қайта қарауды қажет етеді.

Мысалы, дене тәрбиесі сабағының барысында шынықтыру жаттығуларының арнайы кешені қолданылады.

Бұл кешенде биологиялық белсенді нүктелерге нүктелік массаж элементтері, хатха-йога жүйесінің тынысалу жаттығулары қолданылады. Барлық жаттығулардың орындалуы қарапайым, мамандардың айтуы бойынша денсаулықты нығайтуда тиімді болып табылады. Сауықтырумен бірге, оқушының зейінін жинақтауға көмектеседі, алдағы орындайтын жұмысқа дайындайды. Жаттығуды барлық оқушылар бір мезгілде орындайды,арнайы жабдықтарды талап етпейді және оқушылардың үйренген дағдысына қарай 2-7 минутқа ғана созылады.

Бұл кешенді үнемі орындау арқылы суық тиетін аурулардың алдын алуға болады. Жаттығуларды оқушыларға толық меңгерткеннен соң оны үй тапсырмасы ретінде беруге болады. Дене тәрбиесі мұғалімі бұл жаттығуларды ата-аналарына таныстырып қойса, оның орындалуын бақылайды, немесе бірге орындауына да болады.

Дене шынықтыру кешенінде денсаулық сағатын өткізу құрастырылған. Қалыпты қозғалыстың қажеттілігін біле отырып, денсаулықтың бастапқы күйі мен оның қабылдайтын жүктеменің жиілігі мен жүйелігін ескеру қажет. 1-4 сыныптардың сабақ кестесіне дене шынықтыру сабағы 48 сағаттық интервалмен 3 сабақ қойылады. Сауықтыру эффектісі ең жоғары аэробты сипаттағы циклді жаттығулар: жүрек-қантамыр мен тынысалу жүйесін жақсартатын жүру, жеңіл жүгіру, шаңғы мен велосипедпен қыдыру екендігі дәлелденген.

Бұдан өзге бастауыш сатыда күнделікті сабақтың алғашқы 20 минутында денсаулық сағатын өткізу ұйымдастырылған. Оған иілуге, секіруге және кедергілерге арналған жаттығулар енгізілген. Таңертеңгілік жаттығулардың гигиеналық және тәрбиелік маңызын біле отырып, олардың ұйқыдан соң сергітетін, өмір тонусын көтеретін, тынысалу мен қанайналысын күшейтіп, оқушының жұмыс қабілетін көтеретінін ескеріп, біз жаттығулар кешенін жасадық. Онда баланың жас, жыныс және физикалық дайындығы мен денсаулық жағдайы ескерілді.

Таңертеңгілік жаттығуларды ата-аналары бірге орындап, бала үшін гигиеналық норма болғанға дейін бақылауда болу керек. Таңертең бөлмені желдетіп, 10-15 минутқа ғана созылады. Соңынан су процедурасын: ысқылау, су құю немесе душ қабылдау керек.

Ата-аналар, оқушылар мен педагогтарға жүргізілген сауалнама нәтижесі жаттығуларды үнемі орындау бала бұлшықеттеріне күш беріп ағзаның функционалдық мүмкіндіктерін күшейтеді, сымбатын жақсартады, бала аса епті бола бастайтынын көрсетеді.

Дене тәрбиесі сабағында оқушының психикалық және физикалық жұмысқабілетін көтеру үшін, оң эмоциялық фон жасау үшін, ойындар, әзілдер, әр түрлі әрекетке көшу, музыка сияқты құралдарды апробациядан өткіздік.

Оқу үрдісінің денсаулық сақтау жүйесін құру мектеп қарым-қатынасын: мұғалім-оқушы, мұғалім-мұғалім, оқушы-оқушы, мұғалім-оқушы-ата-ана қатынасын гуманизациялау арқылы жүзеге асады. Жеке–тұлғалыққа бағытталған білім беруге өтуде оқушының адами құндылығын қалыптастыру мен денсаулығын сақтау мектептің ең бірінші мәселесі болып табылады. Бұл мәселені ұйымдасқан байланыс арқылы, яғни өзінің психикалық және физикалық денсаулығын сақтау арқылы шешуге болады.

Жанұя мен мектеп қарым-қатынасы педагогикалық ертеден келе жатқан мәселесі. Баланы оқытуды мектеп өзі жүзеге асыра алады, бірақ тәрбие мәселесі ата-аналарсыз қиын. Бұл денсаулық мәселесінеде қатысты. Оның мынадай екі ерекшелігі бар. Біріншісі, салауатты өмір салты, екіншісі, өз баласының денсаулығы – ата-ана үшін ең мағызды фактор болып саналады. Сол себепті де денсаулық сақтау технологиясына оқушының барлығының ата-аналары қатысу керек.

Біздің жүргізген зерттеуіміз бойынша ата-аналардың 26% жоғары білімді, 49,4%-і орта және орта-арнаулы білімді, 24,6%-ы жалпы орта білімді болды. Оқушылардың 67,4%-ы олардың толыққанды білім мен тәрбие алуына ынталы сәтті жанұяларда тәрбие алуда. Ата-аналарға жүргізілген сауалнама бойынша, олардың 48%-ы бірінші кезекте мектептің баланың дамуы мен өсуіне, денсаулығын сақтауға оңтайлы жағдай жасауын, 37%-ы оқушының жеке ерекшеліктерін дамытуын, 25%-ы баласының стандартты деңгейде білім алуын күтетіндігін білдірген.

Салауатты өмір сүрудің негізінің бірі жағымды эмоцияның болуы. Физикалық денсаулықты сақтау үшін психикалық шынығу қажет, оның мәні өмір қуанышында. Педагогикада оқушыны мадақтау жағымды эмоция тудыратын тетік ретінде қарастырылады. Оқушыны мадақтау арқылы оның денсаулығын сақтауға және шынықтыруға болады. Сонымен бірге керісінше жазалау арқыла кері әсер алуымыз мүмкін. Сауалнама жүргізу, сабақтарға ену арқылы байқағанымыз жаңа технологияларды қолдану, сабақтың сергіту сәттері оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы мен олардың арасында өзара құрмет, жауапкершілік және сенім пайда болуына әсер ететінін байқадық.

Денсаулық сақтаушы психологияларды оқу үрдісіне ендірудегі негізгі фактор ретінде ол жағымды эмоциялық фон мен кикілжің жағдайды болдырмау арқылы қарым-қатынасқа тиімді жағдай жасауы керек. Сабаққа оқушының ықыласын тудыру үшін оның алғашқы сәтте көңіл күйін музыка терапия, әртүрлі түстер мен флоратерапия арқылы көтеруге болады.

Қорыта келгенде, біздің эксперимент барысында жоғарыда келтірілген өзекті мәселелер бойынша №38 мектептің бастауыш сатыдағы педұжымы бала денсаулығын сақтау мақсатындағы жұмыстарды 3 негізгі бағытқа жіктейді:

1. Оқыту жүйесін психологиялық-педагогикалық жағымды орта құруға негіздеу (баланың физикалық белсенділігіне жағдай жасау, салауатты өмір салтын насихаттау, т.б.).

2. Техника қауіпсіздігі ережелерін сақтау.

3. Әлеуметтік қорғалған тұлға дамуын қамтамасыз ететін орта құру (оқу үрдісінің материалдық-техникалық қамтамасыз ету, медициналық, оқу үрдісін ұйымдастыру, сабақ және сабақтан тыс жұмыстар, каникул күндерінде демалысын ұйымдастыру, т.б.)

Сонымен, бірінші бағыт бойынша, яғни денсаулық сақтаушы жағымды психологиялық және педагогикалық орта құру үшін, апталық сабақ кестесінің оқу жүктемесін дұрыс ойластыру қажет. Екінші фактор балалардың физикалық белсенділігін ойластыру. Мектепте аптасына 3 рет денешынықтыру сабағы өтеді, балалардың 50%-ы сабақты «Спартак» бассейнде өтеді. Сондай-ақ сабақтарда физминуткалар, тыныс алу жаттығулары, саусақ жаттығулары, сымбатқа арналған жаттығуларды үнемі жүргізіліп отырылды. Сабақ арасындағы үзілістерде қозғалыс ойындары ұйымдастырылды.

Сонымен бірге мектептің валеолог, психолог, балалар офтальмологымен кеңесе отырып, 4 жылға арналған оқушылардың көру мүшелерінің ауруларының алдын алу мен түзету арқылы миопатияның алдын алу практикалық бағдарламасын жасады.

Қорыта келгенде, оқу-тәрбие үрдісіне қатысушы субъектердің бірлескен шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастырудың әр түрлі тәсілдері – шынайы педагогикалық қарым-қатынас атмосферасын құру мен оқушы тұлғасының жан-жақты үйлесімді дамуын қалыптастыруды қамтамасыз етуге алып келеді.

Қазіргі қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайда бастауыш мектептегі оқушылар аурулары жоғарылауы оқу-үрдісінің тым қарқынды және ағзаның психологиялық, физиологиялық шығынның қалпына келуінің бұзылуына байланысты.

Тиімді және үйлесімді оқыту оқушының танымдық дамуының табиғи логикасын ескеру негізінде ғана мүмкін. Егер оқытуды мәдениет пен қоғамның тұлғамен жан-жақты қарым-қатынасының үнемі жүріп отыратын үрдісі десек, оның негізгі «байланысқа» түсіруші танымдық үрдістер болып табылады. Дәл солар арқылы тұлғаға дидактикалық әсер ететін, ішкі дүниесінің өзгерісі қалыптасатын, оның мәні оқушының білімі, білігі мен дағдысында көрінеді.Оның негізінде тұлғада психологиялық жаңарулар жүзеге асады.

Бастауыш мектепте баланың болашақта игеруіне болатын кез келген ғылым негізінің алғашқы білімдері қалыптасатындығын ескере отырып, ал бастауыш сынып оқушысы – бірте-бірте қалыптасып келе жатқан тұлға ретінде, қоғамдық санамен идеяларды талдай отырып, өз мотивтері мен мінез-құлық стимулын қалыптастыру арқылы өзі таңдаған және салалы түрде жасайтын әрекеттерімен өмір сүру әдеті пайда болады.

Оқушының тұлға болып қалыптасуына өзінен үлкендермен (мұғалімдер), өз қатарларымен (сыныптастары), әрекеттің жаңа түрлері (оқу арқылы), ұжымның (бүкіл мектеп, сынып) қарым-қатынасы әсер етеді. Оларда әлеуметтік сезімдер элементтері қоғамдық мінез-құлық (ұжымшылдық, өз әрекетіне жауапкершілік, жолдастық, қамқорлық, т.с.с.) дағдылары қалыптасады.Төменгі сынып оқушыларына адамгершілік саналар мен тұлғаның оң қасиеттерін қалыптастыру мүмкіндігі зор. Оқушылардың тез икемделгіштігі, сезгіштігі, еліктеуге құмарлығын мұғалім беделіне сүйене отырып, жоғары адамгершілікті тұлғаны қалыптастыруға болады. Адами мінез-құлық негізі бастауыш сыныпта қалыптасады,оның тұлғаны әлеуметтендіруде маңыза зор. Дәл осы кезеңде оқушы денсаулығының негізі мен салауатты өмір сүру нормаларының принцптеріне деген сұранысы қалыптасады.

Сонда төменгі сыныпта оқушыларда психикалық дамуында маңызды өзгерістер болады. Бұл кезеңді толыққанды өткізу үшін мұғалімдер, ата-аналар, психолог, тәрнбиешілер оқушының потенциалды мүмкіндіктерін ашу мен оны жүзеге асыруға жағдай жасағанда мүмкін болады. Сол себепті әр баланың ерекшелігі ескерілген жетістік сабақтары қажет. Егер осы кезеңде бала таным қуанышын сезінбейтін болса, оқу біліктерін, салауатты өмір салтының біліктерін қалыптастыра алмасақ, оны қалпына келтіру қиын болады және үлкен рухани және физикалық күш жұмсауды қажет етеді.

Еліміздің әр аймағында жүргізілген әлеуметтік саулнама нәтижесі бойынша, мектеп бітірушілердің дені сауларының саны төмен болуына қолайсыз жағдайы ғана емес, мектеп басшыларының сауықтыру жұмыстарына немғұрайлы қарауы оқу-тәрбие үрдісін тиімсіз ұйымдастыруы, қазіргі оқыту әдістері мен педагогиккалық технологиялардың денсаулықты сақтауға негізделуінің әлсіздігіне байланысты екендігін көрсетті.Сондықтан да бастауыш мектептегі оқу үрдісі оқушының оқу жүктемесін болдырмау, яғни денсаулық сақтаушы болу керек. Ол үшін: баланың жеке ерекшеліктерін (интеллектуалдық, эмоциялық, мотивациялық темпераментін, естің түрлері, т.б.). ескеру оқу материалын игеру кезінде оқушылардың нормадан тыс интеллектуалдық, эмоциялық жүктемесін болдырмау; мектеп пен сыныптағы жағымды моралды-психологиялық ортаны қамтамасыз ету, балалардың психикалық және физикалық денсаулығын сақтау, қолдау және нығайту; бағалы стресстен қорғану тәсілдерін үйрету қажет.

Бұны жүзеге асыруда мынадай психологиялық-педагогикалық жағдайларды ұстану қажет олар: ересектердің балаларға қарым-қатынасы тұлғалыққа бағытталуы; әр балаға әрекет түрлері мен құралдарын, т.б. өзі таңдау жасауын, бала жетістіктерін үнемі салыстырмалы түрде педагогикалық бағалап отыру (бүгінгі жетістіктерін кешегісімен салыстыру); оқушының эмоциялық-құндылықты, әлеуметтік-тұлғалық, танымдық, эстетикалық дамуы мен оның жеке ерекшелігін сақтайтын білім беру ортасын жасау: бала дамуының ең маңызды факторы ретінде жетекші әрекет түрін қалыптастыру; оқу әрекетін қалыптастыратын ойындарға сүйену.

Бүгінгі күнде бастауыш мектептің негізгі мәселелері: оқушыларда қоршаған ортаға деген өзіндік көзқарас дамудың орнына керісінше, бастауыш білім беру тәсілдері бала қызығушылығымен олардың шығармашылық потенциалдарын төмендетуде, бала инициативасы өшуде, балалардың жеке ерекшеліктері ескерілмейді, педагог пен оқушы қатынасында алшақтық байқалады, оқушының білім, білік, дағдысының формалді қалыптасуы сияқтылар анықталған.

Қазіргі мектептің мақсаты оқушыны өмірге дайындау екендігін ескерсек, әрбір оқушының мектепте алған білімі оның бүкіл ғұмырында қажеттілігін жоймау қажет. Бұл мақсатқа жету денсаулық сақтау педагогикасы арқылы жүзеге асады. Бүгінгі күнгі педагогтар соңғы педагогикалық жаңалықтарды біле отырып, оқушы денсаулығын сақтау және нығайтуға бағытталған жоспар бойынша жұмыс жүргізеді.

1. 
   Оқушының денсаулық мониторингі мен мектептегі өзгерістердің нәтижесін жасау.
   
2. 
   Оқушылардың мектепке келу ынтасының болуы.
   
3. 
   Оқушының оқу жүктемесінің көлемі.
   
4. 
   Зиянды әдеттерге бейім оқушылар саны.
   
5. 
   Мектептің гигиеналық жағдайы.
   
6. 
   Дене шынықтыру сабағының мазмұны және физикалық даму мен спортпен үнемі және шын көңілмен айналысуға сұранысы.
   
7. 
   Сабақ біткеннен кейінгі мектеп өмірі: мектеп 2/3 тәулікке бос бола ма, сабақтағы сияқты жұмыс жүргізіледі ме.
   
8. 
   Төменгі сынып оқушыларының белсенділігі мен қызығушылығы, денсаулық тақырыбындағы іс-шараларға қатысуы.
   
9. 
   Педагогикалық ұжымның психологиялық климаты.
   
10. 
    Сабақтан шыққан оқушы түрі (әсіресе күннің ортасында).
    
11. 
    Оқушының мұғаліммен және бір-бірімен қарым-қатынасының сипаты: бауырмалдық, бір-бірі түсіну, бір-біріне көмек беруге дайын болу, т.б.
    
12. 
    Оқушылардың ата-аналарының мектепке қарым-қатынасы.