қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
606
607
одан да көп құрам бөліктері болады. Бір құрам бөліктен түзілген әр текті қоспалар
мұз – су, ал құрам бөліктері екі не одан да көп қоспаларға суспензия, эмульсия,
көптеген тау жыныстары (гранит),
металдар қорытпасы, т.б. жатады.
Акцепторлық қоспа – жартылайөткізгіште кемтік тудыратын қоспа.
Донорлық қоспа – жартылайөткізгіштің өткізгіштік зонасын электрондармен
қамтамасыз ететін қоспа.
ҚУАТ – жұмыстың осы жұмыс істелген уақыт аралығына қатынасымен
өлшенетін физикалық шама. Егер жұмыс бірқалыпты істелген болса, онда қуат
N= А/ t формуласымен анықталады, мұндағы А
– t уақыт аралығында істелген жұмыс,
ал жалпы жағдайда N
= d А/ dt, dА – қарапайым уақыт dt аралығында істелген жұмыс.
Қуат
ватт (Вт) бірлігімен өлшенеді.
Сәуле шығару қуаты – кез келген көз шығаратын сәуле энергиясының
мөлшерінің осы сәуле энергиясының шығарылу (таратылу) уақыты аралығына
қатынасы.
Физикалық қуат – істелген жұмыстың немесе энергия өзгерісінің әлгі істелген
жұмыстың немесе энергия өзгерісі болған уақыт аралығына қатынасына тең
физикалық шама. Халықаралық бірліктер жүйесінде (СИ) ватпен (Вт) өлшенеді.
Техникада қуаттың киловатт (кВт), мегаватт (МВт) деп аталатын Вт-тан ірірек
бірліктері де кең қолданылады: 1кВт =1 000 вт, 1МВт = 1 000 000 вт. Қолданыста
кейде қуаттың жүйеден тыс бірлігі ат күші (а.к) де пайдаланылады: 1 а.к. = 736
Вт = 0,736 кВт.
ҚУМА ҚАБАТ – солғын разрядтың немесе доғалық разрядтың оң бағандары
бойымен үздіксіз қозғалатын күңгірт және жарық қабаттары (страттар). Қума
қабаттың пайда болуы плазманың дірілдік қасиетімен байланысты.
ҚУМА ТОЛҚЫН – әртүрлі тең фазалы (фазалық толқындық шептер) бет
шекті жылдамдықпен қозғалатын толқындық қозғалыс. Топтық жылдамдығы
нөл болмайтын қума толқын энергия, импульс немесе басқа сипаттамалармен
байланысқан. Суперпозициялық принциптің (сызықтық жүйелердің) қолданылуы
бойынша қарама-қарсы бағытта таралатын, топтық жылдамдығы нөлден өзге
болатын, энергия, импульс және басқа сипаттамалармен байланысқан екі бірдей
периодты тұрғын толқын түзеді. Қума толқынға дербес жағдайда газдардағы және
сұйықтардағы,
ленгмюрлік және изотропты плазмадағы иондық-дыбыстық
толқындар жатады.
ҚҰЙЫН, атмо сферадағы– ауаның кез келген бір осьтің төңірегінде айналу
қозғалысы, диаметрі бірнеше метрден жүздеген, мыңдаған км-ге дейін жетеді.
қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
606
607
Құйынға
циклон, тромб, шаң-тозаңды құйын, түтік тәріздес алып құйындар
(бұл құйын АҚШ-та т о р н а д а деп аталған) жатады.
ҚҰЙЫНДЫ ҚОЗҒАЛЫС – сұйықтың не газдың ұсақ бөліктері (бөлшектері)
ілгерілемелі орын алмастырумен қатар белгілі бір лездік осьтің маңайында айналыс
жасайтын қозғалысы. Табиғатта кездесетін немесе техникада да жасанды әдіспен
жүзеге асырылатын сұйық пен газ ағынының көпшілігі құйынды қозғалыс болып
табылады. Мысалы, құбырдағы су ағысындағы (қозғалысында) л а м и н а л а р л
ы қ ағыста да, т у р б у л е н т т і к ағыста да құйынды қозғалыс орын алады.
Қарапайым кіші көлемдердің айналуының себебі – сұйықтың құбыр қабырғасына
жабысуы салдарынан осы тұстағы сұйықтың ағысы нөлге тең болады, ал құбыр
қабырғасынан қашықтай бастағанда сұйықтың көрші қабатындағы жылдамдық
біртіндеп арта түсетін болады. Осының салдарынан бір қабаттың тежелуі, екінші
қабаттың үдетілуі салдарынан ұсақ бөліктер айналып құйынды қозғалыс пайда
болады. Құйынды қозғалыстарға: атмосферадағы ауаның құйындары, көп жағдайда
өте үлкен көлемді (өлшемді) болатын құйындар мен циклондарды, өзен көпірі
бағандарының артында пайда болатын су ағысының құйыны; өзендерде пайда
болатын воронка тәрізді су иірімдері мен су апандарын жатқызуға болады.
Құйынды қозғалыстардағы бөлшектердің айналуын сан жүзінде сипаттайтын
шама бұрыштық жылдамдық векторы
(ω) болып табылады. ω векторы ортаның
берілген нүктедегі құйыны деп аталған.
Егер ағынның белгілі бір аймағында ω = 0
болса, онда бұл аймақтағы сұйық ағыны
құйынсыз қозғалады. Сұйық (не газ)
ішінде айналатын бөлшектер құйынды апандарды
(құдықтарды) не жекеленген қабаттарды түзеді.
Сұйық ішіндегі құйынды апанның басы да, соңы
да болмайды. Ол тұйық пішіндес болады (құйында
сақина), оның басы мен соңы сұйықтың шекарасында
орналасады.
Құйын әсерінен сұйық ішінде қосымша жылдамдық
пайда болады. Сұйықтағы құйын жүйелері бір-
бірінің қозғалысына әсерін тигізеді. Мысалы, ша-
малары бірдей, ал қарқындылығының (Г) бағыты
қарама-қарсы екі құйын (2-сызба) өзараәсерлесудің
2-сызба. Екі жазық құйын-
ның бір-біріне әсер ететін
жылдамдықтары.
1-сызба. Құйынды түтіктер
қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
608
609
нәтижесінде бірін-бірі шамалары бірдей болатын
және бір жаққа қарай бағытталған υ жылдамдықпен
қозғалтады, яғни ілгерілемелі қозғалады, ал абсо-
лют шамасы мен қарқындылығы бірдей екі құйын
бір-бірімен әсерлескенде, олар арақашықтығының
ортасы арқылы өтетін ось маңайында айналады. Егер
екі құйынды сақинаның (3-сызба) ортақ осі болса
және айналуы бағыттас болса, онда соңғы сақинаның
диаметрі ұлғаяды да, жылдамдығы баяулайды. Сол
кезде соңғы сақина диаметрін кішірейте отырып, алдыңғы сақинаның қуысы
арқылы ілгері өтеді, яғни олар өзара орын алмастырады, барлық үрдіс (процесс)
қайталана басталады.
Кез келген тұтқыр сұйықта үйкеліс күші әсер етеді. Мұның салдарынан құйын
өзінің қарқындылығын кемітіп бірте-бірте өше бастайды. Ал судың, әсіресе
ауаның тұтқырлығы аз болғандықтан, олардағы құйын ұзаққа созылады. Мысалы,
кейбір құйындар орасан алыс қашықтыққа жетеді. Тұтқырлығы жоқ ортада (идеал
сұйықта) құйын пайда бола алмайды, егер де ол пайда бола қалса, онда ол өшпес
те еді. Тұтқырлығы аз ортадағы (су, ауа) құйынды қозғалыс тұтқырлығы күштірек
байқалатын аймақта ағатын дене бетінің маңындағы күшті құйындатылған
орта – шекаралық қабатта байқалады. Шекаралық қабаттағы құйындар ағатын
дене бетінен орағытып аға отырып, дененің соңында әртүрлі пішінді түзілістер
(құйынды қабаттар, құйынды жолақтар) тудырады. Дене қозғалғанда пайда бо-
латын құйындар – денеге әсер ететін көтергіш
күш пен маңдайлық кедергі күшінің едәуір
бөлігін құрайды. Сондықтан құйынды қозғалыс
ұшақ қанаттарын, ауа винттерін, турбина
қалақшаларын, т.б. жобалауда ескеріледі.
ҚҰЙЫНДЫ ТОКТАР, Ф у к о т о г ы –
қомақты өткізгіштерді қиып өтетін магнит
ағынының өзгеруі кезінде әлгі денеде пайда
болатын тұйық электр токтары. Құйынды токтар
индукциялық ток болып табылады. Сондықтан
құйынды токтар өткізгіш дене айнымалы
өрісте тыныш тұрған кезде немесе осы дене
тұрақты өрісте қозғалатын кезде пайда болады.
Құйынды токтар құйын тәрізді контур жасап
3-сызба. Құйынды сақиналар-
дың өзара әсері.
1-сызба. Айнымалы ток (І) тізбегіне
қосылған орам өзекшесіндегі құйын-
ды токтар (үзік сызықпен көр-
сетілген); құйынды токтардың көр-
сетілген бағыты токтың өзекшеде
тудыратын магнит индукциясының
(В) өсу сәтіне сәйкес келеді.
Достарыңызбен бөлісу: | 
