А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
96
97
лерде жүргізілген бір сарынды тәжірибелер әрбір жағдайда әртүрлі нәтижелер
береді. Бірақ та кейбір мәндердің, өзгелермен салыстырғанда ықтималдағы жиірек
кездеседі.
Сонымен, координаттар және импульс ұғымдары классикалық мағынада
микроскопиялық нысандарға (объектілерге) бірден қолданыла алмайды.
Микроскопиялық объектілерді сипаттау кезінде осы шамаларды пайдаланғанда
оларды түсіндіруде кванттық түзетулер енгізу қажет. Осындай түзету анық-
талмағандық қатынасы арқылы табылады.
АПЕРТУРА (латынша – саңылау) – оптикалық жүйенің, линзалардың, ай-
налардың немесе диафрагмалардың өлшемдерімен анықталып, әсер ететін
саңылауы.
АРАЛАС КҮЙ, күйлер қоспасы – кванттық-механилық жүйедегі негізгі
күйден айырмашылығы бар жеке толқындық функциямен сипатталмайтын күй.
Аралас күйде жүйенің күйін анықтайтын тәуелсіз физикалық жеке шамалардың
жиынтығы берілмейді, тек толқындық функцияны сипаттайтын жүйенің әртүрлі
кванттық күйлерін табу ықтималдықтары ғана анықталатын болады. Аралас күйдің
күйлер суперпозициясынан айырмашылығы, әрқилы кванттық күйлер өзара ин-
терференцияланбайды, себебі орташа мәнді анықтау кезінде толқындық функци-
ялар қосылмайды, орташа мәндер ғана анықталады. Аралас күйге бөлшектердің
полярланбаған шоқтары, термостаттағы газ мысал бола алады. Аралас күй
ұғымының кванттық статистикада және кванттық механикадағы өлшеулер тео-
риясында маңызы бар.
АРЕОМЕТР (грекше «арайос – тығыз емес, сұйық» + «метрео – өлшеймін») –
Архимед заңы негізінде сұйықтар мен қатты денелердің тығыздықтарын өлшеуге
арналған аспап. Ығыстырылған сұйықтың көлемі және әлгі сұйықта жүзіп жүр-
ген ареометрдің массасы бойынша зерттелуші сұйықтың тығыздығын анықтауға
болады. Ареометрдің батқан кезде ығыстырған сұйықтың көлемі бойынша
тығыздық анықталады.
АРНА, э л е к т р л і к – барлық мүмкін болатын сигналдар жиынтығын таратуға
және іздеуге арналған электрлік тізбек.
Акустикалық арна – дыбыстық және ультрадыбыстық толқындар арқылы
сигналдар таратушы құрылғылар мен физикалық орталардың жиынтығы.
Толқындық арна – бағытталған толқындардың біртексіз орта бойымен тара-
латын арнасы.
Суасты дыбыстық арна – шалғай қашықтыққа мұхиттық орта арқылы
дыбыстық толқындардың таралатын біртексіз қабаты.
А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
96
97
А Р Н А Й Ы С А Л Ы С Т Ы Р М А Л Ы Қ
ТЕОРИЯ, дербес салыстырмалық тео-
рия, салыстырмалық теория.
АРТЫҚ МАССА – массаның атомдық
бірлігімен және оның
массалық санымен (А)
өрнектелген атом массасы.
Артық масса оң да және
теріс те бола алады.
А РХ И М Е Д З А Ң Ы
– сұйықтар мен газдар
статикасының сұйыққа (не-
месе газға) батырылған кез
келген денеге сұйық (не-
месе газ) тарапынан дене
ығыстырған сұйықтың (газдың) салмағына тең, жоғары қарай бағытталған
және де дене ығыстырған сұйық көлемінің ауырлық орталығына түсірілетін
ығыстырғыш (итергіш) күш әсер етеді делінетін заңы. Бұл заңды біздің зама-
нымыздан бұрынғы ІІІ ғасырда ғұмыр кешкен ежелгі грек ғалымы
Архимед
(б.з.б. 287 – 212) ашқан. Жоғары қарай ығыстырғыш күш
архимедтік немесе
гидростатикалық көтергіш күш деп аталған. Сұйыққа батырылған денеге әсер
ететін қысым тереңдеген сайын арта түседі. Егер дененің салмағы ығыстырғыш
күштен кем болса, онда дене сұйықтың бетіне қалқып шығады, егер керісінше
болса, яғни дененің салмағы ығыстырғыш күштен артық болса, онда дене сұйыққа
батып кетеді. Егер әлгі екі күш өзара тең болса, онда дене сұйықтың ортасында
қалқитын болады.
АРЫН, г и д р а в л и к а л ы қ – берілген нүктедегі сұйық ағынының меншікті
(салмақ бірлігіне қатысты) механикалық энергиясын өрнектейтін сызықтық шама.
Ағынның меншікті энергиясының толық қоры (толық арын)
Бернулли теңдеуі-
мен анықталады.
Гидростатикалық арын – сұйықтың кез келген көлемінің толық потенциалдық
энергиясының осы көлемдегі сұйықтың массасына қатынасы.
Жылдамдықтық арын – ағыннан бөлініп алынған сұйықтың кез келген
көлемінің кинетикалық энергиясының осы көлемдегі сұйықтың массасына
қатынасы.
Алғашқы сызбадағы Ғ – дененің бетіне әсер ететін күштердің
теңәсерлі күші, Р – қысым күші. Екінші сызбадағы Ғ
1
және
Ғ
2
гидростатикалық күштер. Осы күштердің қорытқы күші
Ғ=ρg(h
2
–h
1
)S,
мұндағы S – ыдыс табанының ауданы, ρ –
тығыздық, g
–
еркін түсу үдеуі, һ
1
, һ
2
– сұйық деңгейлерінің
биіктіктері.
А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
98
99
Температуралық арын – араларында жылулық алмасу өтетін әртүрлі екі
іргелес немесе орталар қабырғасымен ажыратылған (бөлінген) температура-
лардың айырымы.
АСАЖОҒАРЫ ЖИІЛІК – 300 МГц-тен 300 ГГц-ке дейінгі алқаптағы
дециметрлік толқындар мен сантиметрлік толқындарды және миллиметрлік
толқындарды қамтитын радиожиілік.
АСАЖҰҚА ҚҰРЫЛЫМ, энергия деңгейлерінің асажұқа деңгейлерге
бөлшектенуі – атомның энергия деңгейлерінің ядроның магниттік моментінің
атомдар электрондарының магнит өрісімен өзараәсерлесуі тудырған жақын
орналасқан кіші деңгейлерге бөлшектенуі (ажырауы). Осы өзараәсерлесудің
энергиясы (σ) ядро спинінің және электрондық спиндердің мүмкін болатын өзара
бағдарлануларына тәуелді болады. Осы бағдарлардың санын асажұқа құрылым-
ның компоненттері (құраушылары) анықтайды. Энергия деңгейлері ядроның
квадруполдік моменттерінің электрондардың электрлік өрісімен өзараәсерлесуінің
нәтижесінде бөлшектенуі және араласуы мүмкін.
Асажұқа құрылымның кіші деңгейлерінің арақашықтықтары жұқа құрылым-
мен салыстырғанда ~1000 есе кіші, себебі σ) энергиясы спин-орбиталық өзара-
әсерлесуден ~1000 есе аз.
АСАҚЫЗҒАН БУ – қысым дәрежесі бірдей, бірақ температурасы қаныққан
бу температурасынан жоғары бу. Осы бу – күш қондырғыларында кеңінен
қолданылады. Техникада асақызған бу қаныққан буды қыздыру арқылы, ал тө-
менгі қысымдағы (5–6 атмосферадан төмен)
асақызған бу өте жоғары қысымдағы қаныққан
буды дроссельдеу арқылы алынады.
АСАСАЛҚЫНДАТУ – заттардың өзге
агрегаттық күйге өтуі кезіндегі тепе-теңдік
фазалық ауысу температурасынан төменгі
температураға дейін суытылуы.
АСҚЫНАҚҚЫШТЫҚ – кванттық
сұйықтың тар саңылаулар және капиллярлар
арқылы үйкеліссіз ағу кезіндегі күйі.
4
Не (гелий-4-тің) асқынаққышты-
ғы.
4
Не - сұйық гелий Т
λ
=2,17К төмен тем-
пературада, қаныққан будың р
S
= 38,8 мм
сынап бағаны қысымында асқынаққыш
күйде болады. Асқынаққыш
4
Не–Не ІІ
Сұйық гелийге ба-
тырылған капил-
ляр түтікпен жа-
салған ғылыми тә-
жірибе
Ыдыстың бетінде
асқынаққыш ге-
лийдің жұқа плен-
касының
пайда
болуы
