Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
308
309
ДЫБЫСТЫҢ ЖҰТЫЛУЫ – дыбыстық толқындар энергиясының
қайтым-
сыз өзге энергия түріне, жеке жағдайда
жылуға айналу құбылысы. Дыбыс
сұйықтарға қарағанда газдарда, ал қатты денелерге қарағанда сұйықтарда күштірек
жұтылады. Дыбыс толқындарының жиілігі артқан сайын дыбыстың жұтылуы да
артады; көптеген дыбыстың сұйық ішіндегі жұтылу коэффициенті жиіліктің ква-
дратына пропорционал өзгереді.
ДЫБЫСТЫҚ ӨРІСТІ КӨРНЕКІЛЕУ – дыбыс өрісін сипаттайтын шама-
лардың таратылуының көрінерлік бейне суретін шығару әдісі. Бұл әдіс күрделі
пішінді дыбыстық өрістерді зерттеу, дефектоскопиялық және
медициналық
диагноз қою мақсаттары үшін, сонымен қатар заттардың акустикалық
кескіндерін акустикалық фокустауыш (тоғыстау) жүйелер (дыбыстық оптика)
немесе акустикалық голография арқылы көрінерлік кескінге айналдыру үшін де
қолданылады. Дыбыс өрісін көрсетудің қарапайым мысалы – Х л а д и н п і ш і н-
д е р і.
Дыбыстық өрісті көрнекілеу әдістері: 1) дыбыстық өрістің негізгі сызықтық
сипаттамаларын – дыбыс қысымын, бөлшектердің тербелмелік ығысуын, ортаның
айнымалы тығыздығын пайдаланатын әдіс; 2) су бетін акустикалық механикалық
күштердің, акустикалық ағындардың квадраттық эффектілерімен, Рэлей дискісінің
эффектісімен деформациялауға негізделген әдістер; 3) сұйықтарда жеткілікті
қарқынды дыбыстық толқындардың таралуы кезінде пайда болатын екінші ретті
эффектілерді пайдаланатын әдістер: жылулық эффектілер, диффузиялық үрдісті
үдету,
ультрадыбыстың фотоқабатқа әсер етуі, сұйықтарды газдан арылту,
акустикалық кавитациялар.
Дыбыстық өрісті көрнекілеудің 1-тәсілінде дыбыс қысымының таратылуы
пъезоэлектрлік пластинка арқылы оның бетіне сәйкес электр потенциалына
түрлендіріледі, осы потенциалдар электронды-сәулелік
осциллограф (кинескоп)
арқылы көрінетін кескінге түрлендіріледі. Ортаның тығыздығының өзгерісі
дыбыстық өрісте жарық сәуленің сыну көрсеткішін өзгертеді; осы өзгеріс мыса-
лы к ө л е ң к е л і к ә д і с п е н, фазалық
контраст әдісімен, ультрадыбыстағы
жарық дифракциясымен, акустикалық голография әдісімен, т.б. оптикалық
тәсілдермен анықталады.
Екінші әдісте сұйықтың ішіне түсірілген дыбыстық шоқтың әсерінен
сұйықтардың бос беттерінің көтеріліп, торсиып кеуіп кетуіне негізделген беттік бе-
дер әдісі пайдаланылған. Осы бедерлер бүйірлік жарықтау кезінде анық байқалады.
Үшінші әдісте ультрадыбыстық жылулық ықпал диффузиялық үрдісті үдетеді.
Зерттелетін өріс дыбысты жақсы жұтатын материалдан жасалған жұқа экранға
орналастырылады. Ультрадыбыстың әсерінен бірқалыпты болмай қыздырыла-
310
311
Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
310
311
тын экран әртүрлі тәсілдермен:
жылуға сезімтал бояу және
сұйық кристаллды,
т.б. қолданылып
көрнекі кескінге түрлендіріледі.
ДЫБЫСТЫҚ ТОСҚАУЫЛ – ұшу аппараттарының ұшу жылдамдығының
дыбыс жылдамдығына (ұшудың Мах санының кризистік мәнінен артатын)
жуықтаған кезде аэродинамикалық кедергінің кенет артуы. Толқындық кедергінің
артуымен қабаттаса өтетін толқындық кризистің салдарынан туады.
ДЬЮАР ЫДЫСЫ – төмен (немесе жоғары) температура кезінде ыдысқа
құйылған сұйық заттарды (сұйытылған газды) жылудан оқшаулау үшін
қолданылатын, арасында жоғары вакуум (1,3 мПа қысымнан артпайтын) жасалған
қос қабат қабырғалы шар немесе цилиндр пішінді ыдыс. Бұл ыдысты 1892 жылы
ағылшын физигі әрі химигі Джеймс
Дьюар (1842–1923) ойлап тапқан. Зертханалық
жұмысқа арналған шағын Дьюар ыдысы беріктігі жоғары әйнектен, ал өндірістік
мақсаттарда пайдаланылатын Дьюар ыдысы металдан жасалады. Бұл ыдыстың қос
қабырғасының арасында жоғары вакуум болғандықтан, іс жүзінде конвекциялық
жылу алмасу толықтай жойылған. Қос қабат қабырғаның арасында сәулелік
жылу алмасуды кеміту үшін вакуумдық кеңістік жағындағы беттері күмістің жұқа
қабатымен күптелген (жалатылған) әрі жалтыратылған. Бұл ыдыс негізінен төменгі
температурада қайнайтын сұйытылған газдарды сақтау әрі тасымалдауға арналған.
Қоршаған ортаның температурасынан жоғары температурада сирек пайдаланы-
лады. Тұрмыста пайдаланылатын әлгіндей ыдыстар т е р м о с т а р деп аталған.
ДЮЛАНГ ЖӘНЕ ПТИ ЗАҢЫ – тұрақты көлемді және
Т≥300 К темпера-
туралы қатты дененің жылусыйымдылығы тұрақты және 6 кал/(моль·К)-ға тең
болады делінген эмпириялық (тәжірибеге негізделген) ереже. Бұл ережені 1819
жылы француз физиктері: Пьер
Дюланг (1785–1838) және Алексис
Пти (1791–
1820) айғақтаған. Дюланг және Пти заңы көптеген элементтерге және қарапайым
қосылыстарға тура. Төменгі температуралар аймағында жылусыйымдылық
температураға тәуелді болады.
ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ – бастапқы кезде бірдей температурада болатын
химиялық өзараәсерлеспейтін екі газды немесе сұйықты диффузиялық ара-
ластыру нәтижесінде температуралар айырымының пайда болуы. Эффект –
термодиффузияға кері эффект. Газдардағы Дюфур эффектісі температуралар
айырымы бірнеше К-ге (мысалы, сутек пен азот араластырылған кезде) көтеріле
алады, сұйықтарда – бұл айырым ~10
–3
К. Егер концентрациялар градиенті (арту
немесе кему өлшемі) тұрақты күйде ұсталса, онда температуралар айырымы
сақталады. Бұл эффектіні 1872 жылы швейцар физигі Луи
Дюфур (1832–1892)
байқаған (ашқан).
