Философский и общественно гуманитарный журнал

4 (74) 2017 | Адам әлемі     143
екенін қозғап өтеді. Ас-Сығнақи бұған Алла Тағаланың бөлінбеген жалғыз 
монаданы (жәуһәри фард) жаратады деп сипатталуы немесе сипатталмауы 
хақында мысал келтіреді. Қарсы тараптың пікірінше «бөлінбеген бөлшек» 
деп бір нәрсеге айту мүмкін болмағаны үшін Алла Тағала бұндай сипатпен 
сипатталмайды. Ал, ас-Сығнақидың ойынша «бөлінбеген бөлшекті» жара-
туы мүмкін болғаны үшін Алла Тағала бұндай сипатпен сипаттала алады.
Ас-Сығнақи  монаданың  шектеулі  немесе  шексіз  болуына  қатысты 
кәләмның фиқһпен негізгі және тармақты меселедегі байланысына қатысты 
Хамид ад-Дин ад-Дәрирден мынандай бір үзінді келтіреді: ад-Дәрирдің ой-
ынша  «кішкентай  болса  да  бір  нәжіс  бір  хауызға  түссе,  қарсы  тараптың 
пікірінше  хауыз  нәжіс  болып  есептеледі.  Себебі,  бөлінуі  шектелмеген 
(бітпейтін) нәжіс судың әрбір тамшысын былғайды. Ал, өзінің фиқһ мектебі 
пікірі бойынша су ластанбайды [Ас-Сығнақи, 1207, б. 18b]. Себебі, нәжістің 
бөлшектелуі шексіз емес. Яғни, нәжіс тоқтамастан бөліне алмайды. Демек, 
Алла Тағала абсолют сипатымен сипатталып, өзге жаратылыс атаулысының 
барлығы хадис болмақ. Ал, Алланың абсолют сипатына ортақ еш нәрсе жоқ, 
тіпті, мүміндердің басталуы бар, аяқталуы жоқ жәннат пен тозақта мәңгі 
қалудағы абсолюттік ұғымы – Алланың абсолют сипатымен ортақ атаумен 
аталғанымен Алланың абсолют сипатымен тең емес. Өйткені, жәннат пен 
тозақтың бастауы бар, Алланың жаратылысы, жәннат пен тозақтың мәңгі 
қалуының өзі Алланың мәңгі қалдыру бұйрығымен болмақ.
Бұдан  бұрын  екі  нәрсенің  арасында  жоққа  шығаруға  байланысты 
істерде  ортақ  болудың  жалпы  түсінікте  бір  ортақтықтың  болуын  қажет 
етпейді  деген  болатын.  Сондықтан  монаданың  соңы  бар  болмауы  Алла 
Тағаланың  сипаттарымен  бір  ортақ  байланысы  бар  екенін  қажет  етпейді 
деген  мағынадағы  сұраққа  Ас-Сығнақи  былайша  жауап  береді:  «Алла 
Тағалаға қатысты жеке сипаттарда ортақ болу жалпы түсінікте ортақ бо-
луды қажет етеді. Бұл жағдай қарсы пікірге сүйенген жағдайда да осылай. 
Алла Тағаланың тысында монада, материя және акциденция болмаған бір 
нәрсе ойға келсе, ол нәрсенің жеке сипаттардағы ортақ болу себебімен Алла 
Тағаламен ортақ болуы мақұлданар еді» [Ас-Сығнақи, 1207, б. 19а]. Осы-
лайша,  оқымысты  Алланың  абсолют  сипатын  бекітіп,  басқа  жаратылыс 
атаулысы абсолюттікпен сипатталғанның өзінде – Алланың бұйырығымен 
жүзеге асатынын дәлелдейді. Сондай-ақ, бар нәрселердің барлығы монада, 
материя және акциденциялардан құралатындығын бекітеді.
Қорытынды
Орта  ғасырдағы  қазақ  даласынан  шыққан  кәлам  ғалымы  Хұсам  ад-
Дин  ас-Сығнақидың  Иләһият  танымындағы  әлемнің  жаратылуындағы 
метафизикалық  құбылыстарды  дәлелдеудегі  әдіс-тәсілдері  рационалды-
логика  және  Құран  мен  хадис  мәтіндері  аясында  өрбіген  тұшымды  пай-
Таджибаев С., Керім Ш. Хұсам Ад-Дин Ас-Сығнақидың «Иләһият» танымындағы...

144     Адам әлемі | 4 (74) 2017
ымдаулары – ежелгі грек философтарының әлем абсолют деген эманация 
принциптерін теріске шығарады, сондай-ақ тарих сахнасындағы қисынды 
нақылдан  жоғары  қойған  мұғтазила  ағымының  ағияндар  абсолют  деген 
пайымдарын  жоққа  шығарады.  Сонымен  қатар,  дәстүрлі  ислам  дініндегі 
сүнниттік бағыттағы ашғарилік сенім мектебінің көзқарасы мен матуридилік 
таным мектебі арасындағы тілдік ерекшеліктердің мәнін ашып, дұрыс түсінік 
қалыптастырады. Жалпы ислам кәламтанушыларының көзқарастарын са-
ралай отырып, эманация түсінігін, яғни әлем мәңгілік теориясын ғылыми 
тұрғыда  теріске  шығарады.  Ас-Сығнақи  кәлам  ілімін  зерттеу  барысында 
«мантық» логика іліміне сүйене отырып, қисынды нақылмен сәйкестендіре 
отырып, монада, материя және акциденция ұғымдарын түсіндіреді. Әлем 
осы аталмыш терминдерден құралып, оның жаратушысын бекітеді. Ал, жа-
ратушы болса, монада, материя және акциденция емес екенін дәлелдейді. 
Дәлелдеу  барысында  үш  негізгі  терминнен  бөлек  «ағиян»,  яғни  заттың 
бөлінбейтін бөлшегі жаратылыс екенін бекітеді. Демек, заттың бөлінбейтін 
бөлшегі өздігінен бар болса-дағы, акциденцияны қабыл алып, көрінетін мо-
нада  мен  материя  жаратылыс  болмақ.  Ал,  осының  барлығын  жоқтан  бар 
қылушы жаратушының бар екенін дәлелдеп, бар болуы тиіс және бар болу-
ында ешнәрсені қажет қылмайтын, өздігінен бар абсолют сипатын бекітеді. 
Библиография
Adamson, P., Richard, C. 2005. ‘The Cambridge Companion to Arabic Philosophy’. 
Cambridge university press. 447 p.
Абдул-Хай Қабил. 1987. ‘Әт-Тәмһид фи усул ад-Дин’. Каир, Дар. 148 б.
Болай, С. 1989. ‘Әлем’. Анкара, ДІА. 357 б.
Әбу әл-Мұғин ан-Нәсәфи. 2016. ‘Табсиратул-Әдиллә’. Каир, Азхар лит-Турас. 656 б. 
Керім, Ш. 2012. ‘Сығанақ саңлағы’. Алматы, Нұр-Мүбарак. 240 б.
Керім, Ш., Тәжібаев, С. 2016. ‘Ат-Тасдид фи шарх ат-Тамхид’. Алматы, Нұр-
Мүбарак баспасы. 434 б.
Кутлуер, И. 1993. ‘Жәуһәр’. Анкара, ДІА. 452-453 б.
Радлов, Э. 1907. ‘Эманация в философии’. Энциклопедический словарь Брок-
гауза и Ефрона. 211 с.
Тафтазани, С. 1987. ‘Хашия ала ал-Акаид ан-Насафия’. Пакистан, Мактаба 
әл-Мадина. 387 б.
Топалұғлы, Б. 2010. ‘Китаб ат-Таухид’. Бейрут, Дар-Садир. 538-б.
Топалұлы, Б. 2005. ‘Ислам кәләмшылары мен философтарының пікіріндегі 
Алланың бар екендігі’. 81-б.
Фахруддин, Қ. 2001. ‘әл-Кәфи’. Эр-Рияд, Мактаба ар-Рушд. 2596 б. 
Хамуд Йәмани. 1997. ‘Әл-Уәфи’. Эр-Рияд, Мактаба. 436 б.
Хусам ад-дин әс-Сығнақи. №1207. ‘Әт-Тәсдид фи шарх әт-Тамһид’. Түркия, 
Сулеймания кітапханасы, 221 б.
Дінтанулық және исламтанулық зерттеулер

4 (74) 2017 | Адам әлемі     145
Transliteration
Abdul-Hai  Kabil.  ‘Tawheed  fi  usul  аі-din’  [Introduction  of  the  foundations  of 
religions]. Cairo, Dar. 148 p.
Abu  al-Muhsin  an-Nesafi.  2016.  ‘Tabsiratul-Adilla’  [Clear  Arguments],  Cairo, 
Azhar lit-Turas. 656 p.
Adamsson, P., Richard, C. 2005. ‘The Cambridge Companion to Arabic Philosophy’. 
Cambridge university press. 447 p.
Bolay, S. 1989. ‘Alem’ [Eclipsing]. Ankara, DII. 357 p.
Fahruddin,  K.  2001.  ‘Al-Qa’bi’  [Affluence].  Riyadh,  Makta  ar-Rushd  2596  p. 
Hamud  Jahani.  1997.  ‘АІ-Wafi’  [Execute].  Riyadh,  Do  not  teach.  436  p.  Husam  ad-
Din  al-Sygnaqy.  1207.  ‘At-Tasdid  fi  sharh  at-Tamhid’  [Confirmation  Introduction. 
Manuscript]. Turkey, Sulaymaniyah Library. 221 p.
Kerim, Sh. 2012. ‘Syganaq sanlagy’ [The best Syganak]. Almaty, Nur- Mubarak. 
240 p.
Kerim,  Sh.,  Tajibayev,  S.  2016.  ‘At-Tasdid  fi  Sharh  al-Tamhid’  [at-Tasdid 
interpretation of at-Tahid]. Nur-Mubarak publishing house. Almaty. 434 p.
Radlov,  E.  1907.  ‘Emanation  in  philosophy’.  The  Encyclopedic  Dictionary  of 
Broccave and Ephrone. 211 p.
Taftazani, T. 1987. ‘Hashia is al-Aqaid al-Nasafiya’ [Interpretation of the beliefs 
an-Nasafia]. Pakistan, Makta al-Madina. 387 p.
Topalogli, B. 2005. ‘The existence of God in the viewpoint of Islamic scholars and 
philosophers. 81 p.
Topaloglu, B. 2010. ‘The book at-Tawheed’. Dar es Salaam Beirut. 538 p. Kutluer, 
I. 1993. ‘Jauhar’ [Mona]. Ankara, DII. 452-453 p.
Резюме
Таджибаев  С.,  Керим  Ш.  Методы  доказательства  Хусам  ад-Дин  ас-
Сыгнаки в Божественном познании (иляхият) метафизических явлений в со-
творении мира
В статье рассматриваются методы доказательства Хусам ад-Дина ас-Сыгнаки 
метафизических явлений в сотворении мира. В основе науки он применяет точку 
зрения Ислама и связывает метафизические определения древнегреческой фило-
софии, используя рациональную логику. Анализируя с научной точки зрения прин-
цип эманации, означающий происхождение Вселенной посредством истечения ее 
из запредельного первоначала (Единого Божества), дифференцируются методы от-
каза от нелогичных мнений в рамках матуридитского познания в теории. Он также 
анализирует происхождение мира и его типов, используя космологические дока-
зательства того, что в создании мира есть только один создатель. В статье рассмо-
трены метафизические явления божественности в Божественном знании в работах 
Хусам ад-Дин ас-Сыгнаки аль-Кафи, аль-Вафи и ат-Тасдид фи шарx ат-Тамxид.
Таджибаев С., Керім Ш. Хұсам Ад-Дин Ас-Сығнақидың «Иләһият» танымындағы...

146     Адам әлемі | 4 (74) 2017
Ключевые слова: калям, эманация, монада, материя, акциденция, илахият, 
наука, вселенная, космология.
Summary
Tajibayev S., Kerim Sh. Methods of Proof of Metaphysical Phenomena in the 
Creation of the World in the Divine Knowledge of Husam El-Din Al-Siganaqi
The article examines the methods of proving Husam ad-Din al-Sinhaki metaphysical 
phenomena in the creation of the world. At the heart of science, he applies the point of 
view of Islam and connects the metaphysical definitions of ancient Greek philosophy, 
using  rational  logic.  Analyzing  from  the  scientific  point  of  view  the  principle  of 
emanation, which means the origin of the universe by its expiration from the beyond 
the original principle (the One Deity), differentiates the methods of rejection of illogical 
opinions within the framework of the Maturidi cognition in theory. It also analyzes the 
origin of the world and its types, using cosmological evidence that there is only one 
creator in the creation of the world. The article deals with the metaphysical phenomena 
of divinity in Divine knowledge in the works of al-Kafi, al-Wafi and at-tasdid fi sharh 
at-tamhid of Husam El-Din Al-Siganaqi.
Keywords: Kalam, Emanation, Monad, Material, Accidentia, Creation, Ilahyiat,  
Science, World, Cosmology.
Дінтанулық және исламтанулық зерттеулер

4 (74) 2017 | Адам әлемі     147
ПОЗДРАВЛЕНИЕ С ЮБИЛЕЙНОЙ ДАТОЙ!
Уходящий 2017 год ознаменовался 70-летним юбилеем видного учено-
го  республиканской  и,  не  преувеличением  будет  сказать,  международной 
величины – Анатолия Григорьевича Косиченко.
Анатолий Григорьевич, Ваш богатейший опыт, познания, отличающи-
еся глубиной и широтой, уникальный творческий потенциал снискали Вам 
заслуженное уважение.
Дорогой коллега, от всей души поздравляем Вас с юбилейной датой, 
которая, как мы надеемся, станет новой отправной точкой для Ваших буду-
щих научных изысканий! Воля, решительность и принципиальность, про-
являемые Вами в работе ученого, неоценимы в осмыслении проблем отече-
ственного религиоведения и его развития.
Пусть  Ваш  огромный  труд  в  отечественной  науке  вознаграждается 
творчеством плеяды Ваших последователей в науке, неустанно обучаемых 
Вами на протяжении многих лет. Примите пожелания крепкого здоровья и 
неиссякаемого вдохновения! 
ПОЗДРАВЛЯЕМ ФИЛОСОФА И ЧЕЛОВЕКА!
Сердечно  поздравляем  нашего  известного  Ученого  с  большой  буквы 
– Габитова Турсуна Хафизовича – с юбилейной датой! Ваши фундамен-
тальные исследования, ознаменовавшие собой открытие для отечественно-
го гуманитарного знания культурологического направления, заслуживают 
самой высокой оценки! Неоценимый вклад в развитие научного сообщества 
Казахстана, осуществляемый Вами на протяжении многих лет, уже оставил 
свой след в истории науки – это Ваши книги, ставшие культурологически-
ми бестселлерами, это Ваши ученики, несущие традиции науки и значение 
культуры в общество.
Мы глубоко уважаем широту Вашего кругозора, глубину мысли, лю-
бовь к истине научного познания. 
Примите наши искренние поздравления и пожелания крепчайшего здо-
ровья на долгие и счастливые годы, творческого долголетия, семейного бла-
гополучия. От души желаем Вам неиссякаемого вдохновения для Вашего 
творчества, наполненного животворной энергией, которую Вы вдыхаете в 
новые для отечественной науки области!
м
ерейтойлар
. м
езгілдер
. о
Қиғалар
 ● ю
билеи
. д
аты
. с
обытия

148     Адам әлемі | 4 (74) 2017
БІЗДІҢ АВТОРЛАР ● НАШИ АВТОРЫ
Бейісбаев  Саясат  Жақыпжанұлы  –  ҚР  БҒМ  ҒК  Философия,  саясаттану 
және дінтану институтының бөлім жетекшісі, Қазақстан журналистер Одағының 
мүшесі 
Бейсенов Багдат Кабылдаевич – старший пpеподаватель религиоведения и 
культурологии КазНУ им. Аль-Фараби
Бижанов Ахан Хусаинович – директор Института философии, политологии 
и религиоведения КН МОН РК, доктор политических наук, профессор 
Досмағанбетова Әйгерім Алтайқызы – ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану 
және дінтану институтының ғылыми қызметкері, PhD докторанты
Дунаев Владимир Юрьевич – главный научный сотрудник Института фило-
софии, политологии и религиоведения КН МОН РК, доктор философских наук, 
профессор 
Жандосова Шолпан Мүлікаманқызы – ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану 
және дінтану институтының ғылыми хатшысы, PhD докторы 
Кадыржанов Рустем Казахбаевич – главный научный сотрудник Институ-
та философии, политологии и религиоведения КН МОН РК, доктор философских 
наук, профессор 
Какимжанова  Маргарита  Кабдуллаевна  –  старший  преподаватель  Казах-
ского агротехнического университета имени Сакена Сейфуллина, кандидат фило-
софских наук
Кемербаев  Рауан  –  Л.Н.Гумилев  атындағы  Еуразия  ұлттық  универсиетінің 
PhD докторанты
Керім  Шамшадин  Турсынулы  –  Нұр-Мүбарак  Египет  ислам  мәдениеті 
университетінің проректоры, филология ғылымдарының докторы 
Кошербаев Жанбулат Асетович – PhD докторант КазНУ им. Аль-Фараби
Курганская Валентина Дмитриевна – главный научный сотрудник Инсти-
тута философии, политологии и религиоведения КН МОН РК, доктор философ-
ских наук, профессор 
Момбек Алия Ануарбековна – ассоциированный профессор кафедры «Музы-
кальное образование и хореография» Казахского национального педагогического 
университета имени Абая
Нүсіпова Гүлнәр Игенбайқызы – ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және 
дінтану институтының магистранты
Оганнисян Оганнес Ваагович – доцент Ереванского Государственного Уни-
верситета, PhD, кандидат исторических наук

4 (74) 2017 | Адам әлемі     149
Сартаева  Раушан  Султановна  –  ведущий  научный  сотрудник  Института 
философии, политологии и религиоведения КН МОН РК, кандидат философских 
наук 
Сейтахметова Наталья Львовна – главный научный сотрудник Институ-
та философии, политологии и религиоведения КН МОН РК, доктор философских 
наук, профессор, член корреспондент НАН РК 
Таджибаев Серік Қажымұратұлы – Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті 
университетінің PhD докторанты
Турганбаева  Жанара  Жанатовна  –  PhD  докторант  Института  философии, 
политологии и религиоведения КН МОН РК
Халыков Кабыл Заманбекович – проректор по научной работе Казахской на-
циональной академии искусств имени Т.К.Жургенова, доктор философских наук, 
профессор
Шағырбаев Алмасбек Дү йсенбекұлы – ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану 
және дінтану институтының ғылыми қызметкері, PhD доктор
Шайкемелев Мухтарбек Сейд-Алиевич – заведующий отделом политологии 
Института философии, политологии и религиоведения КН МОН РК, доктор фило-
софских наук

150     Адам әлемі | 4 (74) 2017
АДАМ ӘЛЕМI 
   
Жылына төрт рет шығады 
                Издается четыре раза в год
       Редакция мекен-жайы: 
 
 
        Адрес редакции:
       050010, 
 
 
 
 
        050010,
       Алматы қаласы, 
 
 
 
        город Алматы,
       Құрманғазы көшесi, 29 
 
 
        ул. Курмангазы, 29
       Философия, саясаттану  
  
 
        Институт философии, политологии 
       және дінтану институты 
 
 
        и религиоведения
Меншiк иесi:  Қазақстан Республикасы Бiлiм және Ғылым министрлiгi Ғылым 
 
 
комитетінің «Философия, саясаттану және дінтану институты» 
 
 
республикалық мемлекеттiк қазыналық кәсiпорны (Алматы қ.)
Собственник:    Республиканское государственное казенное предприятие 
                               «Институт философии, политологии и религиоведения» Комитета науки 
                               Министерства образования и науки Республики Казахстан (г. Алматы)
  
Басылып отырған материал 
авторларының көзқарасымен редакция 
алқасының пiкiрi сәйкес келмеуi мүмкiн.
Журналда жарияланған 
материалдардың, деректердiң, 
айғақтардың, тәсiмдердiң, сандық 
көрсеткiштердiң, жарнамалардың 
растығы авторлардың жауапкершiлiгiнде.
Журналдағы деректердi 
пайдаланғанда түпнұсқаға сiлтеме 
жасау мiндеттi.
Мнение редакционной коллегии 
может не совпадать с точкой зрения 
авторов публикуемых материалов.
За достоверность публикуемых 
в журнале материалов, сведений, 
фактов, схем, цифровых данных, 
рекламы ответственность несут 
авторы.
При использовании материалов, 
опубликованных в журнале, ссылка на 
источник обязательна.
Компьютерде жинақтаушы   Л. Токтарбекова   Компьютерное обеспечение
Теруге 14.12.2017 ж. берiлдi. Басуға 26.12.2017 ж. қол қойылды.
Форматы 70х1001/16. Есептi баспа табағы 9,3
Тапсырыс № 53. 
Сдано в набор 14.12.2017 г. Подписано в печать 26.12.2017 г.         
Формат 70х1001/16. Уч. изд. л. 9,3
Заказ № 53.