Ф и з и к а әож 3. 049. Физика сабақтарында

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 163
 
сілтілік тепе-теңдігін, сілтілік тұнбаларды тудыра отырып реттейді. «Тірі су» ферменттер 
мен  зат  алмасу  белсенділігін,  шаршау  токсиндерін  залалсыздандырып,  олардың  ағзадан 
шығуын арттырады. («қантазартқыш» әсер).  
Ӛзіне тән және жалпы күшейткіш әсерлері бар  шырындар, асты қорыту мен сіңіруге 
деген  әрекетімен  байланысты.  Осылайша  Әзербайжанда  «Наршараб»  деген  атпен 
шығатын  анар  шырыны  әсер  етеді.  Сонымен  қатар  Академик  В.П.Филатовтын  әдісі 
бойынша  ӛсімдіктерден  алынған  биогенді  стимуляторлар  арнайы  емес  әсер  етеді. 
Мысалы,  алоэ  шырыны,  үлкен  очиток  шырыны  және  т.б.  шырындар  құрамындағы  бұл 
заттар  толығымен  анықталмаған  және  оның  әртүрлі  ӛсімдіктердегі  құрамы  әр  түрлі. 
Сондықтан  ғалымдар  олардың  әсерін  арнайы  емес  және  арнайы  әсерлер  шекарасының 
арасына орналастырды. 
 
Шикі ӛсімдік шырындарының әсері 
 
    Арнайы емес                                                                                       Арнайы  
 
 
Энергетикалық       биостимулдеуші                         энергетикалық  биостимулдеуші  
 
 
 
Балғындық             биогенді стимуляторлардың әсері      психостимулдеуші және     
адаптациялық                                                                       антиоксиданттық 
сілтілену                                                                                метаболикалық 
метаболикалық                                                                     гормонатипті 
дезинтоксикалық                                                                  дезинтоксикалық 
қантазалағыштық                                                                 антимикробты 
                                                                                               жалған биостимулдеуші 
 
Жұмысқа  қабілеттіліктің  жоғарылауы.  Арнайы  энергетикалық  әсер  шырындарда 
энергетикалық  заттардың,  әсіресе  кӛмірсулардың  болуымен  байланысты.  Кӛбінесе  олар 
жемістер мен жидектердің шырындары. Глюкоза мен фруктозаның минералды тұздармен 
қолайлы сай келуі қанттардың сіңу мүмкіндігін жоғарылатады. Арнайы биостимулдеуші 
әсер  белгілі  бір  ФАЗ-дың  болуына  негізделген.  Адаптогенді  ӛсімдіктердің 
шырындарының  әсері  осындай,  мысалы,  қытай  лимонының  жемісі,  шырыны.  Табиғи 
антиоксиданттарға байлары: облепиха мен сәбіздің шырындары, янтар типті органикалық 
қышқылдар, зат алмасуды стимулдеушілер: жүзім мен қарлығаның шырындары. Жалаңаш 
мияда  фитогармондар  бар,  ал  сәбіз,  алма  және  қызылша  шырындарында  пектиндер  бар. 
Соңғылары  ішекте  шіру  мен  ашу,  іру  ӛнімдерін  байланыстырып,  жұмысқа  қабілеттілікті 
арттырады.  Кӛптеген  зерттеушілердің  ойы  бойынша  шырындар  ағзадан  улы  зиянды 
заттарды шығаруға арналған «қорғаныс» сусындары бола алады.  
Кеңес  одағы  кезінде  шырын  негізіндегі  «Новинка»,  «Яблочно-пектиновый», 
«Айвово-вишневый»  сусындарын  шығарған.  «Яблочно-пектиновый»  сусынының  350  мл 
кӛлемі  пектиннің  (9,1г)  күндік  профилактикалық  нормасын  құрайды.  Кӛптеген 
шырындардағы  фитонцидтер  де  осыған  ұқсас  әсер  етеді.  Олар  ішектердегі  микробты 
флораны  азайтады,  әсіресе  дисбактериоз  кезінде.  Жалған  биостимуляторларға 
дәрумендер, макро және микроэлементтер жатады. Олар ағзада дефицит болған жағдайда 
ғана шырындар жұмысқа қабілеттілікті арттырады. Кез келген бұлшық ет қызметі кезінде 
тек  калория  ғана  жұмсалмайды,  сонымен  қатар  дәрумендер,  минералдар  мен 
макроэлементтер  де  жұмсалады.  Сондықтан  дәрумендер  тыныш  уақытқа  қарағанда 
бірнеше есе тез бұзылады [1].  

164  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
Азықтық  заттарды  сіңіру  үшін  ағзада  ӛткізуші,  ерекше  тасымалдаушы  ферменттер 
бар, мысалы, минералдар мен дәрумендерді асқазаннан қанға тасымалдайтын. Бұл үдеріс 
қосымша  энергия  жұмсауды  қажет  етпейді.  Ӛсімдіктердің  табиғи  фармацевтикалық 
фабрикасында бұл заттар ферменттер мен ақуыздардың кешенді қосылыстарында болады. 
Қазақстанның  тамақтану  институтының  соңғы  мәліметтері  бойынша  ақуыздардың 
айтарлықтай  мӛлшері  асқазан  қабырғасында  жарықшақтанбай  сіңіріледі.  Оның  мысалы 
шикі  шырындар  арқылы  ағзаға  табиғи  дәрумендер,  макро  және  микроэлементтер  келіп 
түседі.  Шикі  шырындар  ол  ӛсімдіктердің  «тірі  суы».  Ол  энергетикалық  шығынды  қажет 
етпейді,  катализаторлық  және  биохимиялық,  физиологиялық  процестерді  жылдамдата 
отырып, зат айналымға бірден түседі. Құрушы және ағзаны қалпына келтірушілер болып 
табылады.  Қажетті  заттардың  кӛзі  ретінде  шырындарды  жарыстағы  шаршаудан    кейінгі 
спорттық  қабілеттілікті  қайта  қалпына  келтіруге  қолданған.  Бұл  кезеңде  ағзаның 
дәрумендер,  макро  және  микро  элементтерге  қанығуы  үлкен  рӛл  ойнайтыны  анық. 
Кӛптеген  әлемнің  дамыған  елдерінде  қалыпқа  келтірушы  сусындар  шырынды  негізде 
жасалған. Дами бастаған елдерде «Атлант», «Летний», «Солнечный» (алма шырынымен), 
«Букет  Грузии»  және  «Салют»  (шие  шырынымен),  «Дружба»  (клюква  шырынымен), 
«Андреиш»  (жүзім  шырынымен),  «Лейла»  (қой  бүлдірген  шырынымен),  «Регата»  (айва 
шырынымен), «Свайя» немесе «Мечта» (сәбіз шырынымен), Қазақстанда алма, сәбіз, қара 
ӛрік және т.б. шырындары ӛндіріледі [2] . 
Шырындардың  эрогенді  әсер  ету  механизмінің  классификасының  сипаты  бірнеше 
түрлі.  Ол  кез  келген  шаршаған  адамның  жұмысқа  қабілеттілігін  қалпына  тиімді  келтіру 
үшін  организмге  қажеттісін  тез  таңдауға  кӛмектеседі.  Мысалы,  жазғы  ыстыққа  жасанды 
боялған  және  ароматталған  газдалған  суға  қарағанда  балғын  жеміс  жидектер  немесе 
кӛкӛніс шырындарын ішкен пайдалы. 
Алма  шырыны.  Бауыр,  бүйрек,  зәр  шығару  жолдарындағы  сырқаттар  және 
атеросклерозда  кӛмегі  зор.  Сондай-ақ,  асқазан  жұмысын  жақсартады,  зат  айналымы 
қалдықтарының сыртқа шығуына кӛмектеседі.  
Сәбіз  шырыны.  Шырынның  бұл  түрінде  А,  В,  С,  D,  Е,  К  дәрумендері  болады.  Бұл 
шырын  ас  қорытуды  жақсартады,  асқазан  жараларын  емдейді.  Сондай-ақ,  иммунитетті 
арттырып,  тәбетті  ашады.  Тістердің  қатаюына  кӛмектесіп,  кӛздің  кӛруін  жақсартады. 
Бірақ,  мұны тым кӛп қолдануға да болмайды. Ӛйткені,  оның құрамында А дәрумені  кӛп 
болғандықтан, гипервитаминозға шалдықтыруы мүмкін. 
Кӛк  шәй.  Бір  шыны  кӛк  шәй  ішсеңіз,  80  калория  жоғалтады  екенсіз.  Майлы 
тағамдарды жегеннен кейін кӛк шәй ішсеңіз, ағзадағы артық майды жоғалтасыз [2, 3] . 
Кӛкӛністе және жеміс шырындары сусындарын келесі негізгі топтарға бӛледі: табиғи 
(бір  түрлі  ӛсімдіктен  және  қоспасыз),  аралас  кӛкӛніс  жемісті  (кӛкӛніс  басымдырақ), 
жемісті-кӛкӛністі  (жеміс  басымырақ).  Тәттілік  пен  органикалық  қышқылдарды  қоса 
отырып  консервіленген  кӛкӛністі  шырындарды  ӛндіру  ӛндірісі  тоқтаған.  Шет  елдерде 
кӛкӛніс  шырындарын  5-15  компонентті  биологиялық  құндылығы  жоғарыларын  (пияз, 
сарымсақ,  және  т.б.)  ерекше  кӛкӛністі  коктейлдерге  араластырады.  Соңғы  жылдары 
дәрілік  шӛптерден  жасалған  консервіленген  шырындарды  шығаруға  рұқсат  етілді  (жол 
желкен, тас шӛп, жебір, итмұрын және т.б.). 
Ең  кӛп  тарағаны  кӛкӛністі  және  жеміс  шырындары.  Олардың  айырмашылығы 
кӛкӛністі шырындарда органикалық қышқылдар аз, сондықтан оларда тұщы дәм бар, бірақ 
олар  минералды    заттарға  бай  (калий,  натрий,  кальций,  темір  және  т.б.).  Ережеге  сай 
жемісті  шырындардың  калориялылығы  жоғары  ӛйткені  оларда  қанттың  мӛлшері 
айтарлықтай  кӛп.  Бұл  шырындарды  кӛкӛніс  шырындарымен  араластырады.  Олардың 
арасындағы  жеңімпазы  қара  қарақаттың  шырыны  мен  жүзім  шырыны  болып  табылады. 
Олар  шабдалы,  мандарин  немесе  алма  шырынына  қарағанда  екі  есе,  малина  мен  қой 
бүлдірген шырынына қарағанда үш есе артық калория береді. Халықтың арасында кӛбірек 
таралып  қолданылатыны  балғын  шикі  ӛсімдік  шырындары.  Бәріне  белгілі  сәбіз  бен