Этнос14. 12. indd

129
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
гізуге қысым жасауға; сондай-ақ қандай да бір мемлекеттің конституциялық 
құрылысын күшпен өзгертуге бағытталған қарулы, лаңкестік, бүлдіру қаре-
кеттерін  қоздыру  мен  қолдауға,  қаржыландыруға,  ықпал  етуге;  ішкі  саяси 
күреске араласуға құқығы жоқ. 
Қазақстан Республикасы ҚР Конституциясының 8-бабына сəйкес, халықа-
ралық құқықтың қағидаты мен нормаларын, мемлекеттердің теңдігін құрмет-
тейді, мемлекеттер арасындағы əріптестік пен тату көршілік қатынастар, бір-
бірінің ішкі істеріне араласпау саясатын жүргізеді. 
Ұлттық құқықтық жүйелердің дамуындағы қазіргі үрдістердің бірі – оларға 
халықаралық  ережелер  мен  нормалардың,  ең  алдымен,  адамның  жəне  аза-
маттың құқықтары мен бостандықтары саласындағы қағидалар мен норма-
лардың енгізілуі. Алайда жекелеген саяси сыртқы ойыншылар тарапынан ха-
лықаралық кесімдерді реттейтін жайттарының шегін жасанды түрде кеңіту-
ге, оларға субъективті түсіндірме беруге ұмтылу оқиғалары аз кездеспейді. 
Мұның өзі егемен мемлекеттің ішкі істеріне араласпау қағидатын бұзуға əкеп 
соқтырмай қоймайды.
Мұндай əрекеттерге жауап ретінде мемлекеттер конституциялық бақылау 
органдарының шешімдеріне, ұлттық Негізгі Заңдарының үстемдігіне сүйеніп 
егемендігін қорғайды.
- Э -
ЭКСТРЕМИЗМ (лат. extremus – шектен шыққан, ор. экстремизм, ағыл. 
extremism)  - cаясат  пен  идеяларда  шектен  шыққан  көзқарастар  мен  əрекет-
терді жақтау). Э. түпнегізінде, əдетте, белгілі бір идеология жатады. Э. си-
патында əлеуметтік, нəсілдік, ұлттық, діни немесе тілдік тиесілігіне қарай я 
дінге қатысына қарай адамның ерекшелігін, басымдығын немесе кемшілігін 
мақұлдатуға негізделген идеология, сондай-ақ əлдебір əлеуметтік топқа қа-
тысты саяси жəне идеологиялық, нəсілдік жəне ұлттық немесе діни өшпен-
ділікке я жек көрушілікке негізделген идеялар болады. Э. əлеуметтік те, био-
логиялық  та  табиғаты  бар,  бұл  адамның  (топтың)  жалпы  жұрт  қабылдаған 
нормалар  шегінен  шығып  кетуінен  білінеді.  Э.  адамның  өмір  қарекетінің 
əртүрлі салаларынан байқалады. Оны этностық, саяси, діни, экономикалық, 
жыныстық, жеке адамаралық Э. деп жəне жеке адам, топ, мемлекет (қоғам) 
деңгейінде байқалуы мүмкін өзге де түрлерге бөледі. Қазіргі замандағы діни 
Э. қоғам үшін дəстүрлі діни құндылықтар мен догматикалық қалыптар жүйе-
сін теріске шығарады, сондай-ақ оларға қайшы келетін идеяларды агрессивті 
түрде насихаттайды (қар. Радикализм, Лаңкестік).
ЭМИГРАНТ  (лат.  emigrans, emigrantis – қоныс  аударған,  ор.  эмигрант, 
ағыл. emigrant) - өзінің азаматтығы тіркелген елді немесе тұрақты тұратын 

130
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
елін тастап, басқа мемлекетке тұрақтап тұруға көшіп кеткен адам. 1966 жылғы 
Азаматтық жəне саяси құқықтар туралы халықаралық пактісінде өз елін қоса 
алғанда кез келген елді тастап кету жөніндегі əрбір адамның құқығы (яғни, 
Эмиграцияға құқығын) қарастырылады. 
Эмигранттардың жаңа əлеуметтік, мəдени ортада қалыптасуының, бейім-
делу  барысының  негізгі  кезеңдері  мынадай:  а)  эйфориялық,  б)  туристік,
в) бағдарлаушылық, г) депрессиялық, д) іскерлік кезеңдер. Осы кезеңдердің 
əрқайсысы жеке адамның ерекшеліктеріне (типология, əлеуметтік мəртебе, 
білім деңгейі мен сипаты, біліктілігі, мамандығы, туыстық байланыстары, 
сана-сезімінің ерекшеліктері) орайлас болады. Э. жеке санасы жеке адам-
ның жағдайы мен өзіндік санасын айқындайтын объективті факторлардың 
(Эмиграция елі, тіл, экономикалық жəне құқықтық қорғалу деңгейі, мəде-
ниет сипаты, эмигранттық ортаның этностық құрамы, жергілікті халықтың 
көзқарасы сияқты) белгілі бір жиынтығынан көрінетін əлеуметтік жағдай-
ларға  байланысты  қалыптасады.  Бұл  объективті  факторлар  біркелкі  əрі 
өзінен-өзі (автоматты түрде) əсер ете бермейді. Бұл əсер субъективті фак-
торлардың əсер ету дəрежесіне байланысты болады, ондай факторлар қата-
рына мыналар кіреді: Э. жаңа ортаға қосылу ниеті, осы үдерістің белсен-
ділік дəрежесі, жаңа мəдени феномендерді игеру, ақпараттық оқшауланудан 
шығу, жаңа ортамен коммуникативтік байланыстар орнатуға ұмтылу жəне 
маргиналдық күйді еңсеру (қар. Көші-қон, Мигрант, Этностық көші-қон, 
Оралман, Репатриант). 
ЭМИГРАЦИЯ  (лат.  emigro - қоныс  аударамын,  ор.  эмиграция,  ағыл. 
emigration) - əртүрлі себептерге (экономикалық, саяси, діни жəне басқалар) 
байланысты халықтың тұрақты тұратын елден басқа елдерге өз еркімен неме-
се күшпен қоныс аударуы. Э. қоныс аударып отырған елге байланысты көр-
сетіледі. Э. күшпен қоныс аударудан – елден шығарудан немесе Депортация-
дан айырмашылығы сол – мұнда адам немесе отбасы қоныс аудару туралы 
дербес шешім қабылдайды. Аудан ішіндегі немесе ел аудандары арасындағы 
қоныс аударудан айырмашылығы сол – Э. елден кетумен байланысты, яғни 
ел шекарасыннан сыртқы кетуді білдіреді. Сондай-ақ жеке жəне іскерлік мақ-
саттар мен қысқа мерзімді сапарларға шығудан немесе туристік саяхаттардан 
өзгешелігі – Э. тұрақты тұрғылықты жерін ауыстырумен міндетті түрде бай-
ланысты болады. Қалай іске асатынына қарай Э. мемлекеттік жəне қоғамдық 
ұйымдардың ұйымдық-экономикалық жағынан қолдауымен жүзеге асырыл-
са,  қоғамдық  тұрғыдан  ұйымдастырылған  Э.  деп,  ал  сырттан  материалдық 
жəне ұйымдық қолдау болмай эмигранттардың өз күшімен тікелей өздерінің 
есебінен іске асырылса, ұйымдастырылмаған Э. болып бөлінеді. 
Э. салдарлары əртүрлі тұрғыдан бағаланады. Мəселен, бір жағынан, жұ-
мыс  орындары  босайды,  мұның  қазіргі  жұмыссыздық  жағдайында  тигізер 
пайдасы бар. Солай бола тұра Э. залалы да бар, өйткені эмигранттар өздерінің