Этнос14. 12. indd

71
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
ның)  жұмыс  жоспарына  ұсыныстар  енгізу;  сессияның  ерекше  құзыретіне 
жатпайтын өзге де шешімдер қабылдау. 
Кеңес  ҚХА-ның  болашақтағы  жұмысымен  байланысты  этносаралық  қа-
тынастар саласындағы өзекті мəселелерді қарастырады жəне оларды сессия-
да қарастыруға ұсыныс жасайды. 
Қазақстан  халқы  Ассамблеясының  Кеңесі  Қазақстан  Республикасының 
Мемлекеттік  хатшысының  қатысуымен  өтеді  жəне  Кеңестің  отырыстарын 
Кеңестің  Төрағасы  немесе  Ассамблея  Төрағасымен  келісім  бойынша  Ас-
самблея  Төрағасының  орынбасарлары  қажеттілігіне  қарай,  бірақ  жарты 
жылдықта  кемінде  бір  рет  шақырады.  Кеңестің  этностық  құрамы:  əртүрлі 
этнос өкілдерінен 64 мүшесінен 24 мүше сайланады (қар. Этносаралық қа-
тынастар саласындағы Қазақстан заңнамалары, Қазақстандағы этносая-
сат принциптері, Қазақстан халқы Ассамблеясы, ҚХА Төрағасы, ҚХА Хат-
шылығы).
Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы ҚР Заңы (ор. Закон РК об ҚХА, 
ағыл. the Law of RK «on APK»)– 2008 жылы 20 қазанда қабылданған №70-IV 
«Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» ҚР Заңы. Бұл Заңның қабылдануы 
ҚХА  дамуы  жаңа  кезеңге  қадам  басқанын  жария  етті.  Бұған  жол  ашқан – 
конституциялық  реформа  жасалған 2007 жылғы 21 мамырдағы  «Қазақстан 
Республикасы  Конституциясына  өзгертулер  мен  толықтырулар  енгізу  тура-
лы» Заңда ҚХА-ға конституциялық мəртебе беріліп, ол 44-баптың 20-тармақ-
шасында  атап  көрсетілді,  ҚР  Парламенті  Мəжілісіне  тоғыз  депутат  сайлау 
туралы ереже белгіленді.
1995-2008  жылдары  ҚХА-ның  ұйымдық  жəне  қызметтік  мəселелерінің 
көбі  Мемлекет  басшысының  жарлықтарымен  бекітіліп  əрі  реттеліп  отыра-
тын.
ҚХА  туралы  ҚР  Заңы,  оның  кіріспесінде  жазылғандай,  Ассамблеяның 
мəртебесін,  қалыптастыру  мен  ұйымдық  жұмысының  тəртібін  белгілейді; 
ҚХА қызметін мемлекеттік ұлттық саясатты жүргізуге, елдегі қоғамдық-сая-
си тұрақтылықты сақтауға, этносаралық қатынастар саласындағы мемлекет-
тік  жəне  азаматтық  институттардың  əрекеттестігінің  тиімділігін  арттыруға 
бағыттайды.
Қ.Х.А.З. жиырма баптан құралатын үш тараудан тұрады («Жалпы ереже-
лер», «Ассамблеяның  құрылымы  мен  басқару  органдары»  жəне  «Қызметті 
қаржыландыру»). Бұл Заңның маңызы ҚХА-ның институционалдық аспек-
тілерін  реттеумен  ғана  шектелмейді.  ҚР  Конституциясын  дамыту  үшін  қа-
былданған бұл Заңның жалпы ережелері елде жүргізіліп отырған мемлекет-
тік ұлттық саясаттың негіздерін көрсетеді əрі бекітеді. 
Мыс., 3-бапта: «Ассамблеяның  мақсаты  қазақ  халқының  топтастырушы 
рөлiн  арқау  ете  отырып,  қазақстандық  патриотизм,  Қазақстан  халқының 
азаматтық  жəне  рухани-мəдени  ортақтығы  негiзiнде  қазақстандық  азамат-
тық бiрдейлiктi жəне бəсекеге қабiлеттi ұлтты қалыптастыру процесiнде Қа-

72
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
зақстан  Республикасында  этносаралық  келiсiмдi  қамтамасыз  ету  болып  та-
былады», - деп көрсетілген. 
ҚХА негізгі міндеттеріне: этносаралық қатынастар саласында мемлекет-
тiк органдармен жəне азаматтық қоғам институттарымен тиiмдi өзара iс-қи-
мылды қамтамасыз ету, қоғамда этносаралық келiсiмдi жəне толеранттықты 
одан  əрi  нығайту  үшiн  қолайлы  жағдайлар  жасау;  халық  бiрлiгiн  нығайту, 
қазақстандық  қоғамның  негiз  қалаушы  құндылықтары  бойынша  қоғамдық
келiсiмдi қолдау жəне дамыту; қоғамдағы экстремизмнiң жəне радикализм-
нiң көрiнiстерi мен адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықта-
рына қысым жасауға бағытталған əрекеттерге қарсы тұруда мемлекеттiк ор-
гандарға  жəрдемдесу;  азаматтардың  демократиялық  нормаларға  сүйенетiн 
саяси-құқықтық мəдениетiн қалыптастыру; Ассамблеяның мақсаты мен мiн-
деттерiне  қол  жеткiзу  үшiн  этномəдени  жəне  өзге  де  қоғамдық  бiрлестiк-
тердiң күш-жiгерiн бiрiктiрудi қамтамасыз ету; Қазақстан халқының ұлттық 
мəдениетiн, тiлдерi мен дəстүрлерiн өркендету, сақтау жəне дамыту енгізіл-
ген (4-бап). 
 ҚХА қызметінің принциптеріне мыналар жатады: адамның жəне азамат-
тың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы; халық пен мемлекет 
мүдделерiнiң басымдылығы; нəсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге қатыстылығына, 
нанымдарына немесе кез келген өзге де жағдайларына қарамастан, адамның 
жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдiгi; Ассамблея мү-
шелерiнiң тең құқылығы жəне оның құрамындағы қызметi үшiн дербес жауап-
кершiлiгi; жариялылық (5-бап). 
ҚХА туралы Заңның қағидалары мен нормаларын дамыту, ҚХА міндет-
терін орындау мен мақсаттарына жету үшін ҚР Президентінің 2011 жылғы 
7  қыркүйектегі  Жарлығымен  ҚХА  туралы  жаңа  Ереже,  ал 2013 жылғы 18 
сəуірдегі  №552  Жарлығымен  ҚХА  дамуының (2020 жылға  дейінгі)  тұжы-
рымдамасы бекітілді.
- Л -
ЛАҢКЕСТІК (лат. terror – қорқыныш, үрей, ор. терроризм, ағыл. terrorism) 
–  лаңкестер  мүддесі  үшін  əлдеқандай  шешім  қабылдауға  немесе  одан  бас 
тартуға тікелей немесе жанама түрде ықпал ету мақсатында халықты неме-
се əлеуметтік топтарды үрейлендіруге бағытталған, ашық түрде жасалатын 
жалпыға бірдей қауіпті əрекеттер немесе осындай əрекеттер жасау қатері. Л. 
– Экстремизмнің шектен шыққан көрінісі, жекелеген адамға немесе адамдар 
тобына зақым келтіру үшін ұйымдасып зорлық-зомбылық жасау, қатер төн-
діру немесе күш пайдаланудың бір түрі. Лаңкестер, əдетте, алдарына əлдебір 
саяси  немесе  өзге  мақсаттарын  орындатуды  көздейтін,  адамдардың  жақсы 
ұйымдасқан тобы болады. Л. көбінесе саяси мақсаттар үшін пайдаланылады. 

73
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Қылмыстық Л. те бар: билік орындарынан белгілі бір жеңілдіктерге қол жет-
кізу, билікті, халықты қорқыту т.б. мақсатында да қылмыстық элементтердің 
терроризм актілерін жасауы да кездеседі.
Л. саяси уəж жоғары, ал бұқараның қатысу деңгейі төмен болады. Л. əре-
кет жасауға бұқарадан қол үзген адамдардың шағын тобы қатысады (бұл – 
Л. ұлт-азаттық қозғалыстан, революциядан жəне басқа да бұқаралық саяси 
қозғалыстардан айырмашылығы).
Л.  əрекеттер,  əдетте,  жай  халыққа  қарсы  жұмсалады.  Лаңкестер  үшін 
«кінəсіз» деген ұғым болмайды. Террорлық күрес тұжырымдамасының мең-
зеуі  бойынша,  белгілі  бір  қоғамға,  белгілі  бір  ұлтқа,  дінге  жəне  т.б.  қатыс-
тылығына  байланысты  барша  адам  жаппай  кінəлі  бола  алады.  Л.  акцияда 
құрбанға тікелей зақым келтіріп қана қоймайды, адамдардың қалың тобына 
қатер төндіріп, үрей туғызып ықпал ету көзделеді (қар. Экстремизм, Радика-
лизм).
ЛИНГВОНИМ  (ор.  лингвоним,  лат.  lingua - тіл + onim – атау,  ағыл. 
linguonym) – Белгілі бір Этностық қауымдастыққа, Этносқа, Халыққа, əлеу-
меттік топқа т.с.с. қызмет көрсететін нақты Тілдің, Этностық тілдің, Диас-
пора тілінің, диалектінің, социолектінің атауы. Тарихи Л. (тілдің тарихтың əр 
кезеңіндегі атауы, мыс., көне орыс тілі, орта орыс тілі, қазіргі орыс тілі); жер-
гілікті Л. (əр түрлі аймақтардағы тілдің атауы) болып екіге бөлінеді. Сонымен 
бірге Л. мынадай тармақтары да бар: а) тілдер тобы жəне макротілдер тобы 
атаулары (мыс., алтай тілдерінің тобы, нострат тілдері); б) тілдердің генети-
калық  немесе  типологиялық  топтарының  атаулары  (мыс.,  түркі  тілдері,  аг-
глютинативті тілдер); в) креол тілдерінің, пиджиндердің, жасанды тілдердің
жəне т.б. атауы (мыс., эсперанто, трасянка); г) шын мəніндегі тілдердің, диа-
лектілердің  жəне  өзге  тілдердің  атаулары  (қар.  Этноним,  Тілдік  қауымдас-
тық).
Л.Н.ГУМИЛЕВ ат. ЕҰУ-дың ЭТНОСТЫҚ ЖƏНЕ ДІНИ ТОЛЕРАНТ-
ТЫЛЫҚ БОЙЫНША ЮНЕСКО КАФЕДРАСЫ (ор. Кафедра ЮНЕСКО 
по этнической и религиозной толерантности ЕНУ им. Л.Н.Гумилева, ағыл. 
UNESCO department of ethnic and religious tolerance of ENU n.a. L.N.Gumilev)– 
БҰҰ-ның  Білім,  ғылым  жəне  мəдениет  мəселелері  жөніндегі  комитеті  мен 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті арасындағы Келісім не-
гізінде 2013 жылы құрылды. Кафедраның мақсаты – этностық жəне діни то-
леранттылық саласындағы зерттеулердің, оқытудың, ақпараттандыру мен құ-
жаттаудың кешенді жүйесін ұсыну. Бұл жоғары білікті, халықаралық деңгей-
де  танылған  зерттеушілер  мен  университеттің  профессорлық-оқытушылық 
құрамының, Қазақстанның жəне Еуропа мен Азия-Тынық мұхит өңірінің, дү-
ние жүзінің басқа өңірлерінің осы сияқты мекемелерінің əріптестік жасауына 
жол ашады (қар. Қазақстан халқы Ассамблеясы).