-
«Сатудан тыс табыстар жəне шығындар» , «Басқа да табыстар мен шығындар» шотының кредиті жəне
осы шоттардың дебеті;
-
«Жеткізушілер жəне мердігерлерменесеп айырсу» , «Банктердің қысқа мерзімді несиелері» шотының
кредиті.
Шетел валютасына шаққанда теңге курсының төмендеуі активтін статьяларды қайта есептедегі оң
валюталық айырмашылықты жəне зиянға əкелетін пассивтік статьяларды қайта есептеудегі теріс
айырмашылықты қалыптастырады.
Теріс валюталық курстың айырмашылық активтің өсуінсіз, пассив балансында теңгелік эквивалентті
көбейтеді немесе оның активті азайғанда, пассив өзгермейді. Курстық шығындар (зиян) мына
проводкалармен көрсетіледі:
-
«Сатудан тыс табыстар жəне шығындар» , «Басқа да шығындар мен табыстар» шотының дебеті жəне
кредиті;
-
«Касса», «Сатып алушылар жəне тапсырыс берушілермен есеп айырысулар шотының кредиті;
«Валюталық курстың айырмашылық жəне жетілдірілген валюталық операциялар бойынша валютаны
копировкалау өзгеруі жағдайында пайда болуы мүмкін. Валюта курсының түгелдей жəне жүйелі түрде
өзгеруі жоғарыда көрсетілген бухгалтерлік проводкаларды көп рет қайталауды туындата отырып
бухгалтерлік есепті қиындатады. Оған қоса, теңге курсының көтерілу кезінде баланс активінің көбеюіне
əкелмейтін жəне субьектінің активінде нақты (шын) жабуды (покрытия) болдырмайтын сатудан тыс пайда
көрсетіледі, ол салық салуға жəне дивидендтерді есептеуге қабылданады, нақты ақшалай түсімдер
болмайды. Мұндай есептілік (есеп беру) инвесторлар, кредиторлар, акционерлер жəне басқа да партнерлық
топтар үшін сенімді ақпарат көзі бола алмайды. Қолайлы болып əрбір есепті кезеңнің соңғы жұмыс күніне
анықталатын теңгенің ресми курсы (құны) бойынша шетел валютасын қайта есептеу жолымен ай, тоқсан
немесе жылға курстың айырмашылықты анықтаудың кең таралған əдісі табылады. Мұндай қайта шоттауға
субьектінің валюталық шотындағы қалдықтар, ақшалай құралдар жəне ақшалай құжаттар, қысқа мерзімді
бағалы қағаздар, банк несиелерін қоса отырып дебиторлық жəне кредиторлық бережақ, шетел валютасында
көрсетілген жатады. Баланстың басқа статьялары жəне оларға сəйкесті сенімсіз деп саналатын баланстық
шоттар, бірнеше есепті кезеңдер арасындағы курстық шығындарды бөлу талап етілген жағдайды
қоспағанда қайта есептелмейді.
Сатудан тыс табыстар қайтарымсыз негізінде алынған ұзақ мерзімді активтер, амортизациялық
аударымдар сомасына көбейеді, сонымен қатар өндіріске есептен шығаруда материалдық бағалылықтардың
құнына жəне «Болашақ кезеңдердің шығындары» шотының дебетіндегі сату бойынша шығындарға қосу
сомасына өседі. Қайтарымсыз негізде алынған құралдар жəне мүліктер оларды кірістеу сəтіне, толық салық
салу мақсатында танылады.
Субьектінің өндірістік қызметіне тікелей қатысы жоқ табыстар салық салу мақсатында танылған,
консервацияда тұрған, «Негізгі өндіріс» жəне «Көмекші өндіріс» шоттарының кредиті бойынша
көрсетілетін өндірістік күштер мен обьектілерді ұстауға кететін шығындар сомасына азаяды. Операциялық,
сатудан тыс жəне басқа да табыстар мен шығындар бухгалтерлік есепте табыстарды тану жағдайын
сақтаудағы есептеу қағидасы бойынша танылады. Ішінара, есепті кезеңде айыппұлдар, пенялар жəне т.б
санкциялар түрлері, зияндарды қайтару (толтыру) сот шешімі немесе бережақтылардың дəлелденуі
(кредиторлық жəне депоненттік бережақ, келісім шарт жағдайларына сəйкесті өтіп кеткен кезең үшін
проценттер) негізінде танылады.
Аталған қағида күмəнді қарыздар бойынша резервтерді қалыптастыруды қарастырады. Мұндай қарыз
болып банктік құжаттарды дұрыс жүргізу жəне есеп айырысу шоттарына ақшалай қаражаттарды
аударудың дұрыстығы үшін қажет, сонымен қатар сəйкесті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген,
келісімшартпен белгіленген мерзімде немесе уақыт ағымында қайтарылмаған субьектінің дебиторлық
бережағы танылады. Резерв өнімдер, тауарлар жəне қызметтер үшін жеке тұлғалармен жəне басқа да
ұйымдармен есептесу бойынша субьектімен құрылады. Резерв сомасы бережақшының төлем қабілеттігіне
жəне қарызды толықта немесе бөліп қайтарудың ықтималдық бағасына күмəнді қарыздардың əр түрі
бойынша бөлек анықталады. Бұл үшін өткен есепті кезеңнің соңына есеп айырсуды инвентаризациялау
(түгендеу) жүргізіледі. Күмəнді бережақтар бойынша резервтер көлемі олардың пайда бөлу ұзақтылығына
дефференцацияланады. Дамыған елдердің жалпы қабылданған тəжірибесі бойынша күмəнді бережақ пайда
болу мерзімі 90 күннен жоғары болған жағдайда алуға сенімсіз болып саналады жəне резерв оның сомасын
толықтай құрылады.
Пайда болу мерзімі 45-тен 90 күнге дейінгі бережақ бойынша, резервке анықталған соманың 50 пайызы
аударылады. Ұзақтылығы 45 күнге дейінгі күмəнді бережақ құрылған резервтің көлемін көбейтпейді.
Құрылған резервтер сомасына жазулар «Басқа да табыстар мен шығындар» немесе «Сатудан тыс табыстар
мен шығындар» шотының дебеті бойынша жəне «Күмəнді қарыздар бойынша резервтер» шотының кредиті
бойынша жүргізіледі. Бухгалтерлік есеп талаптарынан салық есебі талаптарының негізгі ерекшелігін атап
өту қажет. Ол мынадан тұрады: осы резервтерге аударымдар сомасы есепті кезең ішінде теңестірілген
сатудан тыс шығындар құрамына кіреді, осы уақытта бухгалтерлік есептегі сияқты , резерв есепті кезеңнің
соңына құрылады.
Егер белгіленген мерзімде күмəнді қарыздар түспесе немесе оларды өндіріп алу мүмкін емес болса, онда
жазулар дебиторлармен есеп болса, онда жазулар дебиторлармен есеп айырысуды есептеудің сəйкесті
