Әдістемелік кабинет әдіскері Павлодар облысы, Май ауданы ОҚушылардың функциональдық сауаттылығын дамытудың маңызы

Осы міндетті жүзеге асыру барысында оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған Ұлттық жоспардың мақсат, міндеті нақтыланып жасалды.

Аталған  Ұлттық жоспардың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту үшін жағдай жасау. Ол үшін төмендегідей міндеттер қойылды:

      Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша шаралар жүйесін іске асырудың тетіктерін анықтау.

      Білім беру процесін оқу-әдістемелік қамтамасыз етуді әзірлеу.

      Мектептің және қосымша білім беру жүйесі ұйымдарының материалдық-техникалық базасын нығайту.

         Жалпы функциональдық сауаттылық деген ұғымды таратып айтар болсақ, адамдардың (жеке тұлғаның)  әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық қызметтерге белсене араласуы және өмір бойы білім алуына ықпал ететін базалық факторы.  Яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына қарай ілесіп отыруы. Сонымен, функциональдық сауаттылық адамның мамандығына, жасына қарамастан үнемі білімін жетілдіріп отыруы. Мұндағы басшылыққа алынатын функциональдық сапалар: белсенділік, шығармашылық тұрғыда ойлау, шешім қабылдай алу, өз кәсібін дұрыс таңдай алуға қабілеттілік, т.б. Яғни, жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан республикасының зияткерлік, дене және рухани тұрғысынан дамыған азаматын қалыптастыру, оның физикалық құбылмалы әлемде әлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады.

          Осыған орай Ұлттық жоспарда функционалдық сауаттылықтың  төмендегідей негізгі механизімдерін бөліп көрсетеді. Ұлттық жоспардың жоғарыда  аталған мақсат, міндеттерін жүзеге асыруда төмендегідей тетіктері (механизмдері)  нақтыланып,  мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту үшін білім беру жүйесінде басшылыққа алынады. Олар:      

     • білім беру мазмұны (ұлттық стандарттар, оқу бағдарламалары);
     • оқыту нысандары мен әдістері;

     • білім алушылардың оқудағы жетістіктерін диагностикалау мен бағалау жүйесі;

     •мектептен тыс, қосымша білім беру бағдарламалары;

    • мектепті басқару моделі (қоғамдық-мемлекеттік нысан, мектептердің оқу  жоспарын реттеудегі дербестігінің жоғары деңгейі);

     • барлық мүдделі тараптармен әріптестікке негізделген достық қалыптағы білім беру ортасының болуы;

     • ата-аналардың балаларды оқыту мен тәрбиелеу процесіндегі белсенді рөлі. 

         Жалпыға білім беретін орта мектеп стандарты негізінде жазылатын мектептердегі оқулық жоғарыдағы айтылған құзыреттіліктерді  басшылыққа ала отырып дайындалуы тиіс.

         Функционалдық сауаттылықты жүзеге асырудың екінші тетігі (механизмі) – оқыту нысандары мен әдістері. Тәуелсіз қазақ елінің оқулықтарының мазмұны ұлттық құндылықтарды басшылыққа ала отырып жазылып, оны оқыту мен жүзеге асырудың жаңа әдістері, яғни интербелсенді әдістер арқылы жүзеге асуы тиіс. Осы негізде білім алған мектеп оқушылары теориялық білімдерін практикалық тұрғыда қолданумен қатар ана тілінің келешегіне үлкен жауапкершілікпен қарауға тәрбиеленеді.

         Ұлттық жоспарда көрсетілген функциональдық сауаттылықтың үшінші тетігі (механизімі) – оқу нәтижелерінің бағалау жүйесін өзгерту. Яғни бағалау жүйесі функциональдық сауаттылықта  сырттай бағалау және іштей бағалау болып бөлінеді.  Іштей бағалау – оқу пәні бойынша оқыту сапасын диагностикалау және мемлекеттік жалпыға білім беру стандарты өлшеміне сәйкес жүзеге асырылуы тиіс. Ал сырттай бағалау – әрбір деңгейді аяқтау бойынша білім алушының оқу жетістіктерінің нәтижелеріне сәйкес (ҰБТ, ОЖСБ және т.б.), сондай-ақ халқаралық зерттеулерге (ТIMSS, PISA  және PIRLS) қатысуы арқылы жүзеге асырылады.  Нақтырақ айтар болсақ, сыртқы бағалау белгілі бір мамандық иелеріне қатысты болса, іштей бағалау көбіне білім алушыларға қатысты.  Сонымен қатар білім алушылардың өзін-өзі бағалауы, ұйымдастыруы, жетілдіруі және жеке жетістіктерін бағалау арқылы жүзеге асырылады.  Біздің тәжірибемізде, осы аталған білім алушының бағалау жүйесі ұлттық төл технологиямыз «Сатылай кешенді талдауда» қолданылып келеді. Бұл жоғарыдағы аталған   басқарушылық, ақпараттық,  коммуникативтік, әлеуметтік, тұлғалық,  азаматтық,  пәндік құзыреттіліктерді білім алушы бойына  дарытады. Оның дәлелі «Сатылай кешенді талдау» технологиясымен білім алып отырған оқушылар мен оларға білім беруші мектеп мұғалімдерінің жыл сайынғы жетіп отырған жетістіктері, яғни мектеп бітіруші түлектердің ұлттық бірыңғай тестте жоғары пайыздық көрсеткішке жетуі және Қазақстан Республикасы Кіші ғылым академиясының республикалық ауызша командалық олимпиадасына республикамыздың әр өңірінен бастауыш сыныптан бастап, орта, жоғары буын сыныптарынан ие болуы. Бұл туралы әр өңірдегі баспасөз құралдарында жарияланып отырады.

Ал функциональдық сауаттылықтың   төртінші тетігіне (механизіміне) тоқталар болсақ, оған қосымша біліммен және мектептен тыс сабақтармен қамтуды жатқызады. Шынтуайтына келгенде, бұл мәселе бізде толыққанды жүзеге асып отырмағандығы белгілі.  Себебі, әлі күнге дейін стандарт пен оқулықтарға  айтылған сын түзелмей отырған кезеңде мұндай қосымша білім функциональдық  сауаттылық өз деңгейінде жүзеге асып отыр дегенді айта алмаймыз.

... Балаларға туған жердің табиғатын, туған елдің әдет-ғұрпын, мінезін үйреніп, хәкімшілік, әлеумет мекемелерімен, олардың қызметтерімен, сауда кәсібімен, қатынасу жолдарымен таныстырып, жергілікті тарихи ескерткіштердің қатынасын түсіндіріп, балаларды бұрын білмейтін, жат нәрсемен яғни әлеумет ғылымымен таныс қыламыз»,–деп  бүгінгі заманауи білім беру талабына сай  функциональдық сауаттылық мәселесіне, дәл осы терминмен айтпаса да,  терең талдау жасап, нанымды тұжырым айтқан. Егерде біз қосымша білім беру және мектептен тыс сабақтарда осы қағидаларды басшылыққа ала отырып, бағдарламалар түзіп, қосымша әдебиеттер ұсынатын болсақ, онда функциональдық сауаттылықтың   төртінші механизімі өз дәрежесінде жүзеге асады.

Бүгінгі қоғамның талабы оқушының пән арқылы мектептен тыс өмірде қолдана алатын құзіреттіліктерді меңгеруін қажет етуде. Осыған байланысты орыс тілді мектептердегі қазақ тілі пәнінің мақсаты оқушының әлеуметтік-қоғамдық ортада сөйлесім әрекетінің түрлерін өз қажетіне қарай қолдана алуын қамтамасыз ететін функционалдық сауаттылықты қалыптастыру болып белгіленді. Бұл мақсатқа жету үшін жаңа бағыттағы білім мазмұнының макромоделі анықталды. Мұнда лингвомәденитанымдық аспектілерге ерекше көңіл бөлінді. Онда тіл – мәдениет – білім үшеуі бірлікте ұсынылады. Пәннің білім мазмұны үлкен 3 аяға бөлінді: әлеуметтік-тұрмыстық ая, әлеуметтік-мәдени ая, оқу-еңбек аясы болып анықталды. Әр ая лексикалық тақырыптарға бөлінді. Ал әр тақырып өз ішінде: тілдік бөлім, қатысымдық-сөйлесімдік бөлім, мәдениетаралық қарым-қатынас бөлімі деп жіктелді. Бұл функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мақсатына сай алынды. Мысалы: 7-сыныпта Әлеуметтік-мәдени аяға кіретін «Сұлу, әдемі музыка» тақырыбы оқушылардың күнделікті өміріне жақын, олардың әр күн сайын орындайтын әрекеттеріне байланысты таңдалды. Бұл жерде оқушылар қазақ тілін өз әрекеттеріне сай үйренеді.

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыруға бағытталған сабақтарда білім мазмұны мен оқу тапсырмалары барынша шынайы қарым-қатынас жағдайына жақындатылды. Ұсынылатын жағдаяттық тапсырмалар өзекті әрі оқушылардың өмір жағдайына етене жақын болуы ескерілді. Мысалы, 6- сыныптағы «Әлеуметтік-тұрмыстық аяның» «Менің отбасым. Отбасы мүшелерінің сыртқы келбеті» тақырыбына байланысты берілген жағдаяттық тапсырма былай орындалады. Қатысушылар: оқушы бала және ойын алаңындағы диспетчер. Жағдаят: оқушы бала жазғы демалыс паркіндегі ойын алаңында жүріп өзінің інісінен\сіңілісінен адасып қалады. Оқушыға берілген тапсырма: сол жердегі диспетчерге барып, ініңнен/сіңіліңнен адасып қалғаныңды айтып, дауыстап хабарлауын өтін. Ініңнің/сіңіліңнің бет бейнесін, жасын, үстіне киген киімдерін сипаттап бер. Диспетчерге берілген тапсырма: оқушының баяндағанын дауыстап хабарла. Қажет болғанда оқушыдан қайталап сұра. Тірек сөздер: адасып қалдым, көмектесуіңізді сұраймын. Жұмыс: баяндау, сипаттау, сұрақ-жауап түрінде орындалады. Бұл жағдаяттық тапсырманы орындау барысында мынадай нәтижеге қол жеткізілді: тапсырма мазмұны оқушы өміріне етене жақын болғандықтан, шынайы орындалды; оқушылардың шынайы коммуникативтік қажеттілігіне дәл келіп, белгілі ортада өз ойын жеткізуге көмектесті; сондықтан ол оқушылар үшін қызықты болды; жағдаяттық диалогтарды құруда оқушылар сұрақ қоюға, жауап беруге, сөйлем құрауға үйренді; тілді үйренуге, аударма жасауға, сауатты сөйлеуге, қазақ тілінде белгілі бір өмірлік жағдаяттар төңірегінде сөйлесім дағдылары дамып, функционалдық сауаттылықтарын қалыптастыруға негіз болды. Жағдаяттық тапсырмалар оқушылардың қызығушылығын тудырып, өздігінен шешім жасауға ынталандырды. Олар оқушылардың белгілі бір жағдаятты диалог арқылы игеруін кажет етіп, оның автоматты түрде орындалуын қамтамасыз етті. Жасөспірім жастағы балалардың жетекші әрекеті қарым-қатынасболғандықтан, функционалдық сауаттылықты қалыптастыруда коммуникацияға жетелейтін рөлдік ойындардың маңызы зор. Мысалы, «Дөңгелек» ойыны. Адамға керек кезінде жылы сөздер айта алу керектігін жиі естиміз. Бұл, әрине, дұрыс.

Оқушыларды тек жауап беруге, яғни – мәліметті хабарлауға ғана үйретпей, қарсы сұрақ қоюға, қайталап сұрауға да үйрету аса маңызды.

Диалогтік тапсырмаларды орындау барысында оқушылардың диалогтік сөйлеудегі қарапайым дағдылары қалыптасып, сұрақ беру, өтініш айту, таңдану, бұйыруды қолдану, бір-бірімен әңгімелесе білу, мәліметтерді нақтылап сұрау, тыңдай отырып қайта сұрақ беру, келіспеушілік, толықтыру, тілдік материал көлемінде өзара пікір алыса білу дағдылары дамып, диалогтік тілді үйретуде соңғы нәтиже болып табылатын әңгімелесе білу біліктіліктері жетілді.

Құзыреттіліктерді қалыптастыратын тапсырма түрлерін орындату арқылы оқушылардың ақпараттық, коммуникативтік, проблемалардың шешімін табу құзыреттіліктерін қалыптастыру көзделеді. Ақпараттық құзыреттілік тапсырмасы дегеніміз – қатысымдық және танымдық мақсатқа байланысты өзіне қажетті ақпаратты тауып, талдау, өңдеу, сақтау, оның мазмұнын жеткізу, тапқан ақпаратты өзінің қажетіне қарай пайдалана алу және жаңа ақпараттық технологияларды игеру біліктілігі.

Жалпы білім беретін орыс тілді мектептерде мемлекеттік тілді оқытудың түпкі нәтижесі оқушылардың алған білімдерін өмірде қолдана алуына бағытталуы білімнің білікке ұласуының бірден-бір кепілі болып табылады. Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру қазіргі таңда оқыту жүйесіне қойылып отырған әлеуметтік сұраныс талаптарымен сай келу үшін орта сыныптардан бастап оқушының қатысымдық, ақпараттық және проблемалардың шешімін табу құзіреттіліктеріне бағытталып жүргізілгенде ғана оң нәтижелерге қол жеткізуге болады.

         Қорыта келе, Елбасының  «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауындағы оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту мақсатында құрылған бес жылдық Ұлттық жоспардың дер кезінде көтерілгендігін құптаумен қатар, бұл функционалдық сауаттылық мәселесінің алаш арыстарының да ой-тұжырымдарынан қағыс қалмағандығын жұртшылық назарына ұсыну болды. Сондықтан да функционалдық сауаттылыққа байланысты атқарылар іс-шараларда алаш арыстарының ұлт болашағы, оның сауатты, білімді, рухани дүниесі бай, ұлтжанды азамат тәрбиелеудегі  педагогикалық көзқарастары үнемі басшылыққа алуынуы қажет.

      
Пайдаланылған әдебиеттер:

1.     Н.А.Назарбаев. Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты. // Ана тілі газеті. № 5, 2-8 ақпан, 2012 ж.