«Баспа қызметіндегі компьютерлік технологиялар»

• 
  Полиграфиялық техниканың келесі даму буыны алдын ала дайындалған рельефті элементтерді дайындау, яғни оның әрқайсысы жазудың бір әріпі болды.
  
• 
  Бұл әдістің артықшылығы текстік баспа формасының жылдам дайындалуында және баспа кезінде кеткен қатені оңай түзетуге болды және артықшылығы рельефті элементтерді қайта пайдалануға болды. Бұл әдісті Қытайда ХІ ғасырдың ортасында ұста Би Шэном (Пи Шэном) ұсынды және іс жүзінде пайдаланды.
  
• 
  XIV ғ. аяғында XV ғ. басында Кореяда жылжымалы металл литерлер кең қолданысқа ие болды, бұл әдіспен біршама кітаптар басылып шықты.
  

• 
  Европада ксилографиялық баспаны алғаш XV ғасырдың басында қолдана бастады. Салыстырмалы түрде бұның соңынан XV ғасырдың ортасында форма дайындау және жылжымалы литерлерді дайындау пайда болды
  
• 
  Европа полиграфиясының белсенділеріне Германияда Иоганн Гутенберг болып саналады (Сурет 2), Ян Костер Голландияда, Памфило Кастальдив Италияда, олар полиграфиялық процесті Қытай мен Кореяда қолданған әдістерді бір уақытта дамытты.
  
• 
  Жылжымалы литермен кітап басуды нақты түрде Европада 1440 жылы пайда болды деп есептелінді.
  

• 
  XV ғасырдың ортасында Европада негізгі полиграфиялық процестерді жүзеге асырды: жылжымалы литер арқылы теру, яғни баспа формасы үшін әрбір әріп, таңба үшін рельефті элемент дайындалды.
  
• 
  Алғашқы баспа аппараты екі жазықтың өзара әрекеттесу принципінде құрастырылды, біреуінде баспа формасы (талер), ал екіншісінде (пиан) қарапайым винтті құрылғымен қағазды қолмен сырланған баспа формасына басып ұстайды (Сурет 3). Станоктың барлық детальдары ағаштан дайындалды. Баспа станогының өнімділігі сағатын 100 таңба басатын болды.
  
• 
  Европада бір уақытты батырылған баспа пайда болды. Баспа элементінің құралы мыс тақташада дайындалды. Алғашқы баспасы 1446 жылы шықты.
  

• 
  Ресейде полиграфиялық техника XVI ғасырдың ортасында пайда болды. Орыс мемлекетінің дамуы, орыс әдебиеті, орыс мәдениеті және жазу татар-монғол басқыншылығынан азат етілген соң, кітапбасу қажеттілігі туды. Кітапбасу патша биілігін нығайтуға және монархия идеологиясын тарату үшін қажет болды.
  
• 
  1553 жылы Иван IV патшаның әмірімен Москвада бірінші полиграфиялық өндіріс ауласының құрылысы басталды. Оны жасауды шіркеудің адамы Иван Федоров (Сурет 4) пен оның көмекшісі Петр Мстиславқа жүктеді, олар барлық жабдықтарды және типографияға арналған жарықты өз беттерінше дайындады және кітапбасу технологиясының процесін ойлап тапты (Сурет 5).
  
• 
  «Апостол» – бірінші баспа кітап, Иван Федоров пен Петр Мстислав 1564 ж. Шығарған. Графикалық әдемілеу мен шрифт түрінің әсемдігімен ерекшеленді.
  
• 
  Кітаппен жұмыс 1 жылға созылды. 1564 жылы 1 наурызда орыстың алғашқы даталанған баспа кітабы жарық көрді. Көркем-техникалық жағынан кітапта кемшілік болмады. Сөзсіз осы уақытта Федоров пен Мстислав типографиялық өнердің тәжірибелі шебер болып алды.
  
• 
  «Апостола» дан кейін екі басылыммен «Часовник» жарық көрді. (1565 жылдың сентябрь және октябрінде) (Сурет 5).
  

• 
  XVIII ғасырдағы үлкен әлеуметтік қозғалыстар баспа қазметінің дамуына ықпал етті. Жыл сайынғы тираждары көбейіп отырды. Бұл полиграфиялық техниканың кемелденуіне, технологиялық процесс пен жаңа механизмді жасауға әкелді.
  
• 
  Газет және журналдар басылымының тираждарының өсуі баспа станогінің дамуын ғана емес, сонымен қатар жаңа технологиялық процесс-стереотипінің, яғни жаңа түпнұсқа формасының көшірмесін алуды дамытты.
  

• 
  1711 жылдың көктемінде Санкт-Петербургте Троицк алаңындағы Березово аралында алғашқы типография ашылды. Бұнда Москвадан екі типографиялық станок және шеберлер: төрт теруші, төрт баспашы, екі бояу әзірлегіш әкелінді. Типография Қару канцеляриясының цейх-директоры Михаил Петрович Аврамовтың үйінде орналасты, ол орыстың бірінші газеті «Ведомость» және типографияның бірінші редакторы болды.
  
• 
  Осында алғаш 1711 жылы Петербургтың алғашқы газеті «Ведомость» (кейіннен «Санкт-Петербургские ведомости») шықты. Газетті дайындауда Ұлы Петрдің өзі қатысты. Типографияда сонымен бірге мемелекеттік үкімдер мен азаматтық басылымдар басылды.
  

• 
  XIX ғасырдың ең үлкен жаңалығы ол баспа машинасы. Оны 1808 жылы Фридрих Кениг құрастырды, қол станогынан айырмашылығы ол механикаландырылды. Бұл баспа машинасы сағатына 400 таңба басты (Сурет 7).
  
• 
  1812-1814 жж. Олар тағы жаңа баспа машинасын ойластырып жасады. Бұл баспа машинасы қол станогы мен алғашқы баспа машинасына қарағанда үлкен форматта сағатына 800 таңба басты.
  
• 
  1814 жылдың 29 қарашасында Лондонда алғашқы «Таймс» газетінің бірінші нөмері басылып шықты.
  
• 
  Ары қарай полиграфияның дамуы және оның мүмкіншіліктері өте жылдам қарқынмен өсті.
  

Үстелдік баспа жүйесі (DTP)

• 
  Компьютерлердің кең тарауымен пайда болды;
  
• 
  Аз тиражды басылымдарды жоғары сапамен және өте үлкен жылдамдықпен дайындайды;
  
• 
  Гуттенберг, Скорин, Федоров, Бодони, У. Блейк, Родченко, Эль Лисицк, Фаворск, «Әлем өнері» суретшілері, Библия, Құран және ұлы ақындар аттарының, каллиграфиялық үлгілері қазіргі заманғы дизайнерлер мен типографтарға маза берер емес.
  
• 
  1984 пен 1987 ж.ж. — жаңа концепциялар мен технологиялар пайда болды, оларды қазіргі күнге дейін практикада қолданады. Алдымен Adobe PostScript тілі пайда болды, оны Xerox инженерлері — Чак Гешке (Chuck Geschke) және Джон Уорнок (John Warnock) — InterScript негізінде құрастырған (Xerox принтерлерін қолдаушы тіл).
  
• 
  1985 жылы бірінші лазерлі принтер қолжетерлік бағада шықты (LaserWriter Plus).
  
• 
  1985 жылдың маусымында Пол Брейнард (Paul Brainard) Aldus компаниясының негізін қалаушы , Aldus PageMaker 1.0 for Apple Macintosh нұсқасын шығарды (495 долл.),
  
• 
  1985 жылы желтоқсанда, PageMaker 1.0 нұсқасы IBM үшін ойлап тапты, ол алғаш «desktop publishing» терминін енгізді.
  
• 
  Сол уақытта Microsoft (далее MS) Windows 1.0 және Word 1.0 for Windows & Macintosh шығарды.
  
• 
  1986 жылы қарашада атақты Manhattan Graphics' Ready.Set.Go! 3 — DTP-шықты, бұл программа бір уақытта бірнеше беттерді көрсете алды және бірнеше тілді қолданды, автоматты түрде тасымалдау және орфографияны тексеру мүмкіндіктері пайда болды.
  

• 
  Үлкен құжаттармен жұмыс істеуге арналған программалардың топтасуы, (мыңдаған беттерден тұратын бір тұтас байланысқан публикация), олардың тиімді компоновкасы мен жасалуы үшін, оларды форматтау және баспаға шығару үшін немесе басқа форматқа ауыстыру (мысалы, PDF, SGML, XML, HTML).
  

• 
  QuarkXPress көшбасы болды, 5 нұсқасын қосқанда ( 2002 жылдың 24 қаңтарда шықты.), және Adobe PageMaker 7.
  
• 
  1985–87 жылдары екпінді түрде жаңа идеялар мен олардың іске асырылуы, пайдаланылуға берілді. DTP-индустрииі және принциптері қазірге дейін қолданылуда.
  

• 
  DTP-қосымшалары, шрифтік технологияны қолданушы Apple GX/AAT және QuickDraw GX мүмкіндіктері.
  

• 
  DTP-қосымшалары, MS/Adobe OpenType қолданып және Apple ATSUI (Apple Typography Services for Unicode Imaging). Қазіргі заманғы шрифтік технология — DTP ядросы - индустрия және цифрлік дизайн.
  

1. 
   Үстел баспа жүйесі дегеніміз не?
   
2. 
   Полиграфия термині нені білдіреді?
   
3. 
   Баспа жүйесінің даму тарихы қандай?
   
4. 
   Алғашқы басылымдар қалай аталған?
   
5. 
   БЖ буындарын бөліп, олардың артықшылықтарын түсіндір.
   

Болашақ жасайтын құжатыңыздың жоспарын құрыңыз. Неғұрлым қарапайым болса, соғұрлым жақсы. Осы ережені есте сақтасаңыз аз қателесіз. Сонымен бірге қрапайым макеттер анық, әрі оқуға жеңіл және оқушылардың назарын қамтамасыз етеді.

Сіздің макетіңіз құжаттың мазмұнын ашатын болуы керек. Егер сіз қандайда бір өнім туралы жарнама жасаңыз оныңыз ғылыми трактат емес, жарнама түрінде болсын. Енді беттеу бағдарламасын дайындауда есте сақтайтын ережелерге тоқталайық.
Теріп жазудың жалпы ережесі

Мәтін теру кезіндегі символдар арсындағы қалыпты бос орын бір символға тең болуы керек.

Абзац және шегіністер барлық мәтінде бірдей болу керек.

Абзацтың ең соңғы жолының ұзындығы абзацтан 1,5 есеге артық болуы керек.

Егер абзац шегініссіз жасалатын болса, онда соңғы жол толық болмауына болады.

Жолдың ұзындығы 60-65 символдан артық болмауы керек.

Бетіміз 30-40 жолдан тұруы керек.

Тараудың соңғы беті жарты беттен асып тұруы керек.

Сөздің мағынасына әсер ететін сөздер тасымалданбауы керек.

Бас әріптермен жазылатын аббревиатураларды тасымалдауға болмайды, мысалы MS DOS, NC, СМПИ т.с.с.

Қысқартылған сөздерді тасымалдауға болмайды, мысалы т.с.с.

Бір санды құрайтын цифрларды тасымалдауға болмайды, бірақ сызықша арқылы жазылған сөздерді бөлуге болады, сызықшасы алдыңғы жолда қалады, мысалы 2007-2008, Х-ХІ ғ.

Мүмкіндігінше адамның иницалдарын фамилиядан бөлмей жазуға тырысу керек.

Мүмкіндігінше қысқарған сөздерді кісінің фамилиясы мен атынан бөлмей жазуға тырысу керек, мысалы п.ғ.к. Мақамбаев М.Б. проф. Нұрсултанов Қ.Н.

Жақшасы немесе үтірі бар цифрды келесі сөзден бөлуге болмайды.

Өлшем бірліктері бар сөздерді тасымалдауға болмайды.

Алдыңғы цифрдан оның таңбаланған белгісін тасымалдауға болмайды, мысалы 50%, $ 100, №39.

Тасымалдау таңбасы мен келесі бөлік сөз арасында пробел болмауы керек.

Тасымалдау таңбасымен келесі жаңа жол басталмауы керек.

Тыныс белгілерін тасымалдауға болмайды.
Таңбалар мен цифрлар

Сөздің алдындағы үш нүктені сөзден пробел арқылы ажыратуға болмайды.

Цифрлар арасындағы сызықшаны пробелмен бөлуге болмайды: 20-30.

Дефисті пробелмен бөлуге болмайды.

Тырнақшаларды сөзден пробелмен бөлуге болмайды, мысалы «Семей».

Тырнақша сөз терілген шрифт түрімен теріледі.

Номер, параграф таңбалары және цифр арасында міндетті түрде пробел керек, мысалы № 10, § 73.

Градус, процент, минут, секунд таңбалары және цифр арасында пробел болмауы керек, мысалы 50%, 25^О .

Градус таңбасынан кейінгі қысқартылған сөзден кейін міндетті түрде пробел керек, мысалы 25^О С.

Екі таңба номер немесе параграф бірге жазылады, мысалы №№, §§.

Бірліктерді білдіретін сандар жүздік, мыңдықтарды пробелмен жазамыз, мысалы 4 655 210.

+ және – таңбаларын цифрдан бөлмейміз, мысалы +10, -25.

Бөлшек пробелсіз жазылады: 4/7.

Реттік нөмерінен кейін сөз пробелмен жазылады.

Көп жолды тақырыптың мағынасы болуы керек. Тақырыпты тасымалдауға болмайды. Тақырып екі сөйлемнен тұрса, онды екінші сөйлемнің жартысы бірінші сөйлеммен бір жолда жазылуы керек. Екінші сөйлемнен кейін нүкте қойылмайды.

Кесте келесі шрифт кегельдерімен теріледі: мәтін 12 болса, кесте 8 немесе 10; мәтін 10 болса, кесте 8 немесе 6; мәтін 8 болса, кесте 8 немесе 6.

Кесте тақырыбы міндетті түрде көлденең және ортасы бойынша туралануы керек.

Егер тақырып ені ұяшық енінен үлкен болса, онда тақырып тігінен жазылады.

Егер кесте екі немесе одан да көп бетте болатын болса, тақырыптар келесі бетте нөмірленуі керек.
Негізгі қолданылатын терминдер

Шрифт – белгілі бір өлшемдері және суреті бар символдар тіркесі.

Шрифті төрт топқа бөлуге болады: антиква (serif), гротеск (scan serif), декоративті (decorative), жазбаша (script).

Шрифтар жазылуы бойынша бөлінеді: қалыпты жағдайда, Ж –қарайтылған, К-курсив, Ч – асты сызылған. Бұл жазылудың басқа түрлері көп, алайда жоғарыда келтірілген түрлерін жиі қолданамыз.

Пропорцияға байланысты шрифтер ығысқан, қалыпты, және сиретілген болып кездеседі.

Көркемдеуге байланысты кез келген шрифтарды контуры бойынша, көлеңке бойынша эффектілер қолдануға болады.

Буклет (Booklet) - бір бетке шығарылатын көркем басылым. Екі немесе одан да көп беттерге бүктеуге болады.

Кітапша (Брошюра) – жұмсақ мұқабалы, периодты емес басылым.

Кітап – көлемі 48 беттен асатын, қатты мұқабалы, графикалық, мәтіндік, иллюстрациялық мәліметтер басылған қағаз беттерінен тұратын периодты емес полиграфиялық басылым.

Афиша – үлкен форматты, көпшілік алдында өтетін жиынды жарнамалайтын, біржақты (одностороннее) басылым, жарнама.

Дайджест – қандай да бір уақыт аралығында шыққан ең қызықты басылымдардың қысқаша мазмұны берілетін басылым.

Журнал – тұрақты рубрикасы бар және әр түрлі тақырыптар бойына мақалалар беретін периодты баспа құралы.

Плакат – үлкен форматты беттік басылым.

Проспект – бір немесе бірнеше тауарларды (қызметті) олардың ерекше қасиеттерін ерекшелей отырып көрсететін жарнамалы басылым.
Бекіту сұрақтары

1. 
   Теріп жазудың жалпы ережесі қандай?
   
2. 
   Тасымалдау ережесі қандай?
   
3. 
   Таңба мен цифрлар қалай жазылуы керек?
   
4. 
   Тақырыптың жазылу ережесі қандай?
   
5. 
   Кесте қалай ұйымдасытырылуы керек?
   
6. 
   Қандай терминдер қолданамыз.
   

Ақпаратты енгізу құрылғыларына:

1. 
   ДК пернетақтасы – ол мәтіндерді енгізуге арналған;
   
2. 
   сканер;
   
3. 
   цифрлық фотокамера;
   
4. 
   дигитайзер;
   
5. 
   цифрлық планшет;
   
6. 
   дайын кескін көздері, яғни графикалық ақпараттарды енгізуге және өңдеуге болатын.
   

Ақпаратты шығару құрылғыларына монитор, принтер, автоматты фототеру жатады.

Программалық деңгей түсінігі – ол басылымдарды дайындауға қажетті программалардың бірігуін айтамыз. Оларды шартты түрде нақты бірнеше компьютерлік технологияларға бөлуге болады:

1. 
   кескіндерді өңдеу технологиясы;
   
2. 
   полиграфиялық дизайн технологиясы;
   
3. 
   үстелдік баспа жүйесінің жеке өзіндік технологиясы (Кесте 1).
   

Кесте 1. Баспа ісіндегі компьютерлік технология

Егер аппараттық және программалық деңгейлерде әртүрлі құрылғылар мен программмалардың бірігуі болса, қолданушы деңгейінде ең басты орынды АДАМ алады. Әрбір адам қайталанбайтын тұлға. Әрбір адамның өзінің мінезі, әлемге деген өзінің көзқарасы, көркем суретке деген талғамы, өмірлік тәжірибесі, осының барлығы оның шығармашылығына әсер етеді.

Басылымдық іс – шығармашылық процесс және әр адамда әртүрлі деңгейде болады.

Баспа басылымының объектілері

Баспа басылымын бастамас бұрын ондағы әртүрлі объектілермен жұмыс істеудің қарапайым алгоритмдерін үйренуіміз керек.

Объектілерге мәтіндер, символдар, кестелер, иллюстрациялар жатады.

Алдымен журнал жасау кезінде қандай объектілермен жұмыс істейтінімізді анықтап алайық. Объектілерді екі топқа бөлуге болады: құжаттар және құралдар (Сурет 1, 2).

1. 
   шрифт түрі (кегль, гарнитура, түсі);
   
2. 
   абзац стилі;
   
3. 
   бет параметрі.
   

Фигуралы мәтін объектісі келесі қасиеттерге ие:

1. 
   шрифт түрі (кегль, гарнитура, түсі);
   
2. 
   мәтін формасы;
   
3. 
   арнайы эффектілер (көлеңке, қисаюуы, бұрылуы);
   
4. 
   бетте орналасуы.
   

Сурет объектісі келесі қасиеттерге ие:

1. 
   графикалық файлдың форматы;
   
2. 
   масштабы, өлшемі;
   
3. 
   түстерді қабылдауы;
   
4. 
   бетте орналасуы.
   

Құралдардың көмегімен біз құжаттарда әртүрлі әрекеттер орындаймыз. Әртүрлі символдарға сүйене отырып, мәтіндерді енгізіп, оларды бетте орналастырып, керекті түрімізбен өңдейміз. Фигуралы мәтінмен титулді бетте әдемі де, көркем етіп тақырыпты әсемдейміз. Суреттермен операциялар орындау арқылы құжаттың ішкі түрін әсемдейміз.

1. 
   мәтін енгізу;
   
2. 
   мәтіндерді өңдеу;
   
3. 
   символдарды форматтау;
   
4. 
   абзацтарды форматтау;
   
5. 
   иллюстрацияларды қою;
   
6. 
   сноскаларды қою;
   
7. 
   колонтитулдарды қою;
   
8. 
   беттерді форматтау;
   
9. 
   титулдық беттерді әсемдеу.
   

1. 
   Қандай салада жұмыс істейтін адамдар үстел баспа жүйесін жиі қолданады?
   
2. 
   Баспа басылымын дайындау үшін қандай қолдау деңгейлері қажет?
   
3. 
   Үстел баспа жүйесінің минималды конфигурациясына нелер жатады?
   
4. 
   Құжат қандай қарапайым объектілерден тұрады?
   
5. 
   Мәтін, сурет, фигуралы мәтін объектілерінің негізігі қасиеттері қандай?
   
6. 
   Басылымды дайындау үшін қандай негізігі әркеттерді білуіміз керек?
   

Коммерциялық тұрғыда пайдалануда сканерлердің үш базалық түрі бар: барабанды сканерлер, планшетті сканерлер және пленка-диапозитивтерді өңдейтін сканерлер. Әр түрдегі сканердің жұмыс істеу саласы болады. Бірақ қазіргі кезде осы үш түрдің, әсіресе неғұрлым қымбат бағалы инструменттер арасындағы сапалық айырма білінбей барады. Сондықтан бұл орайда абай болған жөн.

Барабанды сканерлер әрқашан жоғары дәрежелі түрлі түсті баспа өнімдері (жарнамалық материалдар, жылдық есептер, сондай-ақ, жоғары сапалы көркем көшірмелер) саласында жұмыс істеуге арналған инструменттер ретінде танылады. Олардың фотоэлектронды көбейткіштерге негізделген есептеу технологиясы кез келген түпнұсқадағы әрең көрінетін реңктердің өзін де шығаруға мүмкіндік береді; олар шағылысатын да, мөлдір де түпнұсқаларды (негативті пленкадан басқасын) бояуын қанық етіп, санмен таңбалай алады; өте жоғары шешімі шағын түпнұсқалардың сапасын төмендетпей, оларды көп есе үлкейтуге мүмкіндік береді. Барабанды сканерлердің көпшілігінде күрделі бағдарламалық басқару құралдары бар, олар «жол-жөнекей», сканерлеу барысында басып шығару жағдайын ескере отырып, бейнені автоматты түрде өңдейді. Барабанды сканерлер бұрын басуға дайындау жөніндегі агенттіктерде ғана қолданылатын, қазір Windows бойынша жұмыс істейтін Macintosh немесе РС компьютерлеріне тиімді қосылып, үстелге орнатылатын жабдықтар қатарын толықтырды. Егер сендер бояуына жоғары талап қойылатын құжаттарды тұрақты басып шығарып, позитивті түпнұсқаларды көп сканерлейтін болсаңдар, барабанды сканерде сандық бейне алу турасында ойланғандарың жөн.

Планшетті сканерлерде ҚБП есептеу технологиясы пайдаланылады, оны нақты жүзеге асыру сапасы әр түрлі болуы мүмкін. Қарапайым модельді және аралық класты планшетті сканерлерде ҚБП әдетте шулы болып келеді де, сызықтар немесе «қате» түсті кажетсіз пиксельдер түріндегі артефактілерге апарады. Кейбір қызмет көрсету бюролары мен корпорацияларында неғүрлым жоғары класты планшетті сканерлер жұмыс істейді. Оларда неғұрлым таза сандық бейнелер шығаратын, шуы аз ҚБП бергіштері пайдаланылады. Планшетті сканерлер әсіресе суреттер мен фотосуреттер түріндегі шағылысатын түпнұсқаларды санмен таңбалау кезінде өте ыңғайлы. Аралық және неғұрлым жоғары класты планшетті сканерлер сондай-ақ мөлдір түпнүскаларды да сканерлей алады, бірақ ең жоғары класты планшетті сканерлер ғана оларды барабанды сканерлер немесе пленка-диапозитивтерді өңдейтін сканерлер сияқты сапалы етіп шығара алады. Бүгінде аралық және неғұрлым жоғары класты планшетті сканерлер қанағаттанарлық сапаға ие, сондықтан оларды түрлі түсті құжаттар мен коммерциялық тұрғыдағы мерзімдік басылымдарды жасау кезінде пайдалануға болады.

Түпнұсқаны санмен белгілеу үшін пайдаланылған сканердің мүмкіндіктерін көбіне-көп басу кезінде алынған сапа анықтайды. Сондықтан қарапайым модельдегі планшеттік немесе аралық класты сканер жоғары сапалы жарнамаға қажетті түс диапазонын қамтамасыз ете алмайды, газеттік қағазда каталогтар жасау үшін барабанды сканерді пайдалану да - долларды сканерлеу сияқты мәнсіз іс. Бір кластағы сканерлердің өзі бірдей емес. Сканерлейтін құрылғының сапасын бағалауға мүмкіндік беретін бірқатар маңызды параметрлер бар, олар: салыстырып оқу үшін пайдаланылатын бергіштердің түрі, оптикалық шешім, өңделетін материалдардың түрі, түстің барынша қанықтығы және динамикалық диапазон.

Баспа ісіндегі түрлі жобаларға қай сканер ең қолайлы екенін қарастырайық. Кейбір негізгі сипаттамаларын келтірейік:

Барабанды сканерлер, жоғары класты планшеттік сканерлер немесе пленкалар/диапозитивтер өңдейтін сканерлер — жоғары класты жарияланымдар — жарнамалық материалдар, жылдық есептер, ғылыми немесе техникалық қосымшалар, қымбат бағалы журналдар, плакаттар, коркем репродукциялар, үлкен пішімді түрлі түсті бейнелер.

Пленкалар/диапозитивтерді өңдейтін сканерлер-коммерциялық сапалы жарнамалық материалдар, бұқаралық және салалық журналдар, түрлі түсті каталогтар түрлі түсті және көмескі иллюстрациялары бар кітаптар (әдебиден басқалары).

Аралық класты планшеттік сканерлер - аймақтық жарнамалық материалдар мен каталогтар, аймақтык ақ-қара түсті мерзімді басылымдар (газеттерді қосқанда), корпоративті хат алмасу, корпоративті нұсқаулар, бір түсті иллюстрациялы кітаптар.

Қарапайым модельдегі планшеттік сканерлер — жергілікті жарнамалық парақтар, фирма ішіндегі корпоративті байланыс, позициялау мақсаттары үшін ғана арналған бейнелер.

Сканерленген бейненің сапасы көп жайларға байланысты. Олар, айталық, мыналар: сканерленетін түпнұсқаның түрі, сканердің техникалық мүмкіндіктері, сканер операторының біліктілігі, түпнұсқаның өлшемі (бұған қажетті еселеп үлкейту тәуелді), сканерлеу кезіндегі шешім, сондай-ақ, сканерлеу барысында бейнелеуге қолданылған кез келген өңдеу ерекшелігі.

Түпнұсқаның жағдайы сканер түрін таңдауға көмектеседі, ал оны бейнені санмен белгілеуде және сканерленген бейнені басуға дайындау үшін қажетті өңдеу барысында пайдалану керек.

Түпнұсқаны қалай сканерлеу мәселесін шеше отырып, оның тығыздығын - материалдың жарықты сіңіру, шағылыстыру немесе өткізу қабілетін ескеру керек. Бұл параметр 0-ден 4,0-ке дейінгі диапазонда жатыр. Түпнұсқаларды бейнеленген және мөлдір деп екі класқа бөлуге болады.

Бейнеленген материалдар дегеніміз — алдын ала басылған өнімдер, яғни қолдан салынған суреттер, фотосуреттер, олардың тығыздығы шамамен 1,0-ден 2,3-ке дейінгі шекте болады. Планшеттік сканерлер мұндай түпнұсқалардағы түстердің барлық градациясын жеңіл шығара алады. Мөлдір материалдарға негативті пленкалар (тығыздылығы 2,8), түрлі түсті слайдтар (тығыздылыгы 2,7-ден 3,0-ге дейін) және үлкен пішімді диапозитивтер (тығыздылығы 3,0 — 3,2) жатады. Егер негізінен мөлдір түпнұсқалармен жұмыс істесеңдер, онда оларды санмен белгілеу үшін пленка/диапозитивтерді өңдеуге арналған сканерлер мен барабанды сканерлерді пайдаланған жақсы. Ең жоғары сапалы нәтижелерге қол жеткізу үшін сканердің әдеттегі санмен белгіленетін түпнұсқалар тығыздығының ерекшеліктеріне сай болуы қажет.

Принтер — ақпараттарды кағазға басып шығаратын құрылғы. Ол дисплейге не шығарылса, соның бәрін қағазға басып шығаруға мүмкіндік береді. Принтерге мәтіндік, кестелік, графикалық ақпараттарды шығаруға болады. Принтерге ақпараттың кескінін қалауымыз бойынша ақ-қара немесе түрлі түсте шығаруға болады. Принтердің үш түрі болады: матрицалық, сия бүріккіш және лазерлік.

Олардың ішіндегі басу сапасы және конструкциясы бойынша ең қарапайымы матрицалық (инелі) принтер болып табылады. Жұмыс кезінде принтердің кағаз бойы жылжып келе жаткан бастиегіндегі инелері шығып, бояйтын таспа арқылы қағаз бетінде із қалдырады.

«Ксерокс» ретінде көбірек танымал көшіру аппараты (мұндай аппараттарды шығаруды алғашқы игерген Хеrох фирмасының атынан) әр түрлі кескіндер (мәтіңдік материалдар, иллюстрациялар және т.б.) көшірмесін көбіне қағазға шығаруды қамтамасыз етеді. Көшіру аппараттары жұмысының негізін (көптеген электрондық принтерлердің де) ксерография технологиясы құрайды. Бүріккіш көшіру аппараттары да бар, бірақ олардың көшіру жылдамдығы төмен және қолданыста қолайсыз, сондықтан таралымы төмен.

Көшіру аппараттарының негізгі техникалық сипаттамаларына мыналар жатады:

• 
  көшіру жылдамдығы — аппаратпен бір минут ішінде жасалатын көшіремелер саны (көш./мин.);
  
• 
  ұсынылған көшіру көлемі (көш./ай немесе көш./күн). Бұл сипаттама «материалдар қажуы» түсінігімен байланысты. Көптеген көшіру аппараттарының механикалық бөлігі пластмассадан жасалған, сондықтан ұсынылған көшірме санынан асыру ксерокстардың осы бөлігінде сынықтар пайда болуына әкеледі;
  
• 
  масштабтау — аппараттың көшірмені түпнұсқаға қатысты үлкейте (кішірейте) алу мүмкіндігі. Әдетте пайызбен белгіленеді;
  
• 
  түпнұсқа және алынатын көшірменің максимал өлшемі (егер масштабтау қолданылса, түпнұсқа және көшірменің өлшемдері бірі-біріне тәуелсіз бола береді).
  Бұл сипаттамалар қағаз беті өлшемдерінің стандарттарына сәйкестендірілген (А6; А4; АЗ);
  
• 
  тонер-картридж қызметінің мерзімі — картриджді бір тонермен толтырғанда алынған көшірмелер саны. Тонер таусылған соң, картриджді кезектегі тонермен толтыруға болады, бұл жаңа картридж алғаннан гөрі арзан түседі, бірақ шығарылатын көшірмелер сапасы төмендеуі мүмкін. Тонерді ауыстыру саны шектеулі (әдетте 3 ретке дейін);
  
• 
  көшіру барабаны қызметінің мерзімі — бір селен барабанында жасалған көшірмелер саны. Барабанның үстін жауып тұрған селен қолданыс барысында өшеді, сондықтан барабанның да қызмет ету мерзімі көшірмелер санымен шектелген. Селен қабатын қалпына келтіруге болады. Бұл жаңа барабан сатып алғаннан шамамен екі есе арзан түседі, бірақ барабанды қалпына келтіргеннен кейін, көшірмелер сапасы әдетте нашарлайды;
  
• 
  қағазды автоматты түрде беру құрылғысының болуы. Егер ол бар болса, онда тағы бір сипаттама — қағаз салатын орынның сыйымдылығы көрсетіледі. Ол парақ санымен өлшенеді, Бүгінде ұсынылатын көшіру аппараттарының спектрі барынша кең: дербес портативті аппараттардан жоғары жылдамдықтағы стационарлы аппараттарға дейін. Сондықтан аппаратты сатып алу алдында ол орындайтын жұмыс мөлшерін айқын білу қажет.
  

Егер басу көлемі 200-400 көш./күн-ге дейін баратын болса, онда қымбаттау модель алған тиімді. Мұндай аппараттар қағазды автоматты түрде беру, түпнұсқаның өлшемін анықтау және көшірме дайындау үшін тиісті пішінді автоматты түрде таңдау құрылғыларымен жабдықталған. Кейбір аппараттардың конструкциялары түпнұсқаларды автоматты түрде беру құрылғысы және көшірмелерді комплекттері бойынша іріктеп алуға арналған сұрыптау құрылғысы орнатылуын қарастырады.

Егер жұмыс мақсаты баспа өнімінің үлкен таралымдармен (10 мың данаға дейін) дайындалуы болса, онда қымбат жоғары жылдамдықтағы түрлі түсті, сенсорлы монитормен және кірістірілген микроЭЕМ-мен жабдықталған аппараттар алған тиімді. Оларда қосымша кескіндерді редакциялау (түсті өзгерту, реңін енгізу және т.б.), көшірмелерді кітапша етіп бекіту қызметтері де қарастырылған.

Ксерокс алар алдында олардың бәрі түгел отандық электрожеліге бейімделмегеніне назар аудару керек. Сипаттамаларында 220 В/50 Гц деп көрсетілуі керек. Көрсету үстелі бекітілген немесе жылжымалы болуы мүмкін. Бекітілген көрсету үстелі бар аппарат жұмыс кезінде қанша орын алса, жұмысқа қосылмаған кезде де сонша орын алады. Ал жылжымалы үстел жұмыс кезінде біршама жылжиды, демек, оған қосымша жұмыс кеңістігі қажет. Аппаратта көшірмелердің қанықтылығын қолмен және/немесе автоматты түрде реттейтін құрылғы орнатылуы мүмкін (сипаттамаларда былай көрсетіледі: «қол экспозициясы» және/немесе «авто-экспозиция»).

1. 
   Сканерлеу процесі немен анықталады?
   
2. 
   Сканерлеудің, кандай негізгі сипаттамаларын білесіңдер?
   
3. 
   Сканерлер қалай жіктеледі?
   
4. 
   Әр түрлі кластағы сканерлердің қызметі?
   
5. 
   Принтер не үшін керек?
   
6. 
   Принтерлердің түрлерін атап, олардың айырмашылықтарын түсіндір.
   
7. 
   Көшіру аппараты дегеніміз не?
   
8. 
   Көшіру аппаратының атқаратын міндеттері кандай?
   
9. 
   Көшіру аппараттары қандай кластарға бөлінеді?
   

• 
  макеттеу;
  
• 
  мәтінді дайындау;
  
• 
  иллюстрацияларды дайындау;
  
• 
  шрифтер таңдау;
  
• 
  беттеу (верстка);
  
• 
  түпнұсқа – макетін басу;
  

• 
  макет сызбасы;
  
• 
  формат таңдау;
  
• 
  Бет ориентациясы - Өрістер
  
• 
  Дизайн элементі
  
• 
  Модульдік тор
  
• 
  Макеттеуге арналған бес кеңес
  

Жақсы макет алу үшін, эскизден бастап, мысалы құжаттың соңғы түріне дейін. Алдымен дайын құжат қандай түрде болатынын елестетіп көріңіз де, бірнеше сызбасын қағазға түсіріңіз. Сіз 210 х 297 мм (формат А4) стандартты өлшемде 8 – беттен тұратын ақпараттық бюллитень жасағыңыз келеді. Сызба үшін 210 х 297 мм өлшемді екі ақ бет алыңыз. Бірінің үстіне бірін қойып оны ені бойынша бүктеңіз, осылайша сіз 8-бетті бюллитеннің кішірейген түрін аласыз. Қарындаш алып шапкасын және сыртқы түрін, сурет және мәтінді, жоғарғы және төменгі колонтитулды, іргедегі және төменгі өрістердің сызбасын түсіріңіз. Әрбір бетте сурет пен мәтінді белгілеңіз.

Өзгертуді құжатты дайындаудың ең соңғы сатысында да енгізуге болады. Егер сіз DTP программаларының бірімен жұмыс істеген болсаңыз, онда қарандашсыз бірден монитор экранында сызбасын дайындауға болады.
Формат таңдау

Европада өндірістерде форматты Халықаралық Стандарттау Ұйымы (ISO) анықтаған А-сериялы қағаздарды типографияда қолдануға шығарады. Германияда бұл стандарт басқа атпен белгілі - DIN (Deutsche Industrie-Norm) – Неміс өндіріс стандарты.

Барлық форматтар өлшемі 1189 мм х 841 мм DIN А0 форматынан тараған. Егер осы форматты тең екіге бөлсек, онда екі DIN A1 болады. Егер осы әрекетті қайталасақ, онда DIN А2 форматы және т.с.с. Ең кіші формат ол пошта карточкасының форматы А6. Ең кең тараған форматтар DIN A5, A4 и A3 (Кесте 1).

Кесте 1. Барлық форматтар өлшемі

Беттегі жолдар әртүрлі орналасуы мүмкін. Олар кітапша (книжной или портретной - от англ. portrait) бет ориентациясы, керісінше альбомды бет ориентациясы болып бөлінеді (аль­бомды немесе ландшафты - ағыл. landscape).

Бетте мәтіндер мен өріс өлшемдері белгілі бір гормониямен орналасулары керек. Осыған байланысты нақты ереже бар. Өріс ені, яғни мәтінді беттің шекарасынан алшақтатату, бір бетте әртүрлі болуы мүмкін, ол мәтінді бетте беттеуге байланысты.

Болашақ жарияланымның дизайнын жасауда әртүрлі элементтер көп мөлшерде қолдануға болады. Олардың кең тараған бірнешеуі төменде келтірілген.

Абзацтың басындағы әріпті үлкен етіп жазу үшін қолданады, ол бірнеше жолды төмен түсіреді. Сонымен бірге мәтін оны қоршай орналасады. Тарау немесе бөлімнің басталуы және әсемдеу элементі ретінде қолданылады.

Иллюстрацияны, мәтін бөлігін, фонды қоршап тұрған сызық.

1 – сыртқы қаптау бетінің бүктемесі(суперобложка); 2 - форзац; 3 - фронтиспис; 4 - ти­тульды бет; 5 - сыртқы қаптау бетінің бүктемесі (суперобложка); 6 – кітап бөлігі; 7 – ляссе (Сурет 2).

Макет дайындауда модульдік тор көп көмектеседі. Модульдік тор болашақ жарияланымның дизайнын анықтайды және колонцифр, текст, ил­люстрация, тақырып және бастапқы немесе соңғы стадиядағы автор фамилиясы тұрған жолды т.с.с. орналасырады. Торды суретші өңдейді. Оларды шаблон немесе трафарет деп атайды.

Үлгілер банкісін жасаңыз. Газет, журнал, кітап, жылдық есеп оқығанда, жарнамалық беттер және брошюралар қарағанда солардың ішіндегі өте жақсы шыққан және кемшіліктері барын жинаңыз. Оларды «жақсылар» және «жамандар» деп екі топқа бөліп, несімен жақсы, несімен жаман екенін белгілеп папкада жинастырыңыз. Жеткілікті материал жинаған соң сіз өзіңізді техникалық және көркемдік редактор ретінде еркін сезінесіз.

Болашақ құжатыңыздың жоспарын құрыңыз. Неғұрлым қарапайым болса, солғұрлым жақсы. Осы ережелерді сақтай отырып, сіз аз қателесесіз. Қарапайым макеттер анық, жақсы оқылады және оқырмандардың көңілін аударады.

Құшаққа сыймайтынды құшуға тырыспаңыз. Мысалы, сіз бір бетті 30 колонка орналастыра аласыз, бірақ оны кім оқиды? Жалпы ереже: қос бетте үш арнайы типографиялық эффектіден артық қолданбаңыз. Сіздің макетіңіз сіздің құжатыңыз туралы нақты түсінік беруі керек. Егер сіз қандайда бір өнім туралы жарнама жасасаңыз, онда ғылыми түрде емес, сіздің макетіңіз жарнама түрінде болсын.

1. 
   Макет сызбасы дегеніміз не?
   
2. 
   Форматты қалай таңдаймыз?
   
3. 
   Бет ориентациясы дегеніміз не?
   
4. 
   Өрістер деген не?
   
5. 
   Дизайн элементіне не жатады?
   
6. 
   Модульдік тор деген не?
   
7. 
   Макеттеуге арналған қандай бес кеңес бар.
   

Көпбағанды беттеу – мәтінді бірнеше бағандарға орналастыру.

Бағандардың санын анықтауда оның ені шрифт өлшеміне әсер ететінін ескеру керек. Неғұрлым ені кіші болса, солғұрлым шрифт кіші болады немесе керісінше.

Бетті беттеу – мәтін блоктарын, иллюстрацияларды, колонтитулдарды, тақырыпты және басқа да әсемдеу элементтерін бетте белгілі бір ретпен орналастыру.

Жолақты үш бағанды етіп беттеу үшін де сол әдістер қолданылады тек, баған санына 3-ті көрсетуіміз керек. Біз күрделі жағдайын қарастырайық, онда тақырыбымыз екі бағанның бойында орналасады (Сурет 5). Кесте 2-де орындалу технологиясының алгоритмі келтірілген.

1. 
   «Беттеу» ұғымын қалай түсінесіз?
   
2. 
   Қандай беттеу көп бағанды деп аталады?
   
3. 
   Бағандарға қандай талаптар қойылады?
   
4. 
   Көпбағанды беттеу технологиясын түсіндіріңіз.
   
5. 
   Ортақ тақырыпты көп бағанды беттеудің әдістерін түсіндіріңіз.
   

Мәтіндік процессор баспа басылымдары үшін үлкен мүмкіндіктерге ие: әртүрлі шрифтарды қолданады, көп бағанды беттеулер, стилдерді қолдану, колонтитулдар жасау, графикамен жұмыс және басқа да көптеген мүмкіндіктері бар. Алайда басылымды типографиялық деңгейде басып шығару үшін бізге арнайы беттеу бағдарламалары қажет. Енді Word және PageMaker бағдарламалардың функцияларының айырмашылықтарына тоқталайық.

Жоғарыда айтылған айырмашылықтардан басқа мәтіндік процессорда жоқ БЖ-нің құралдары мен функциялары бар.

1. 
   PageMaker-дегі барлық жұмыс «монтаж үстелі» деп аталатын арнайы өрісте ұйымдастырылады. Оның ерекшелігі – бұл беттеуге арналған әртүрлі материалдарды бір уақытта бір бетке орналастыруға болатындығы, олар: мәтіндік блоктар, суреттер, басылымның бірнеше беттері т.с.с.
   
2. 
   Беттік-шаблондарды жасау, яғни беттерге қайталанатын элементтер енгізілуі: колонтитулдар, колонцифрлар, графикалық әсемдеу, бағандарды бағыттауыш, сонымен бірге осындай бірнеше беттерді қоя алуы.
   
3. 
   Модульдік тор қоюуы және модульдік кітапханаларды қолдана алуы. Модульдік тор – бұл беттерге ақпараттық блоктарды орналастыру сызбасы.
   

Сонымен кәсіби баспа жүйе ең алдымен басылымды беттеуге арналған, ол мәтіндік процессорда мүмкін емес функцияларды орындайды. Көпбетті басылымды сауатты түрде беттеу кезінде әр беттің төменгі шекарасы бір деңгейде орналасуы керек. Ал мәтіндік процессорды бұндайға жету практика жүзінде мүмкін емес, ал баспа жүйесінде көлденең бағыттауыштар мен беттік шаблондар арқылы беттеуге болады.

БЖ-де жұмысқа егер сіздің мәтініңіз және иллюстрацияларыңыз дайын болғанда және болашақ басылымның қағаздағы жоспары құрылған кезде ғана кірісе аласыз. Ал мәтіндік процессорда мәтінді теріп, өңдеп, грамматикасын тексеріп, ал иллюстрацияны сізге ыңғайлы кез келген графикалық редакторда өңдеп әкеліп орналастыруға болады. Осыдан кейін БЖ сіздің басылымға дайындағандарыңызды кәсіби түрде өңдей алады.
Бекіту сұрақтары

1. 
   БЖ не үшін пайдаланылады?
   
2. 
   БЖ және мәтіндік процессоры қандай бірдей функцияларды атқара алады?
   
3. 
   Басылды дайындау үшін бір ғана БЖ қолдану мүмкін бе?
   
4. 
   Беттік-шаблон дегеніміз не?
   
5. 
   Модульдік тор дегеніміз не?
   
6. 
   Мәтіндік процессордағы графикалық объектілермен жұмыс істеу БЖ-дегіден айырмашылығы қандай?
   
7. 
   «Сұйық» жол дегеніміз не?
   

Бет өлшемді таңдау кезінде басу құрылғысына байланысты таңдайды. А4 форматты кез келген қазіргі принтерлерде басуға болады, ал А3 формат арнайы модификацияланған принтерлерде ғана басуға болады. Беттің ориентациясын кітапша және альбомдық етіп таңдауға болады.

Беттердің өрісін таңдағанда басылым бір жақ бетті немесе екі жақ бетті басылым екендігін анықтап алған дұрыс. Бір жақ бетті басылымда басылымның мазмұны баспа бетінің бір жақ бетінде ғана орналаса алады, оларға реферат, диссертация, баяндамаларды жатқызуға болады. Бұл жағдайда жоғарғы, төменгі, оң және сол жақ өрістерді айырмашылығы болады. Журнал және кітап басылымдарын дайындағанда екі жақ бетті басылымды таңдайды. Мұнда айналы өріс түсінігі, сол және оң өрістер орнына ішкі және сыртқы өріс түсінігі қолданылады.

Бет параметрін орнату

Мәтіндерді енгізуде келесі ережелерді сақтаған дұрыс.

Қазіргі кездегі барлық мәтіндік процессорларда жаңа жолды бастау автоматты түрде мәтіндерді теруден басталады, ал абзацтың біткенін пернесін басу арқылы аяқтаймыз және жаңа жолға көшеміз.

Тыныс белгілерінен кейін міндетті түрде бос орын тастау керек. Рим цифрлары латынның бас әріптерімен жазылады. Арнайы таңбалар енгізу келесі кесте 2-де көрсетілген.

• 
  символ стилі, символ түрлерін береді;
  
• 
  абзац стилі, абзац түрлерін береді.
  

Автоматты түрде бұл құжатта қолданған стильдер тізімі ғана сақталады. Барлық стиль тізімінде шрифт түрі, түсі, өлшемі және абзац өңдеу әдісін көруге болады.

Стильдерді өзгертуге, өңдеуге және жаңа стиль жасауға болады. Ол үшін: Формат  Стили и форматирование ... командасын таңдаймыз. Ашылған Стиль сұқбат терезесінде стиль тізімін үш тәсілмен көруге болады:

• 
  барлық стиль тізімін көру;
  
• 
  қолданылған стиль тізімін көру;
  
• 
  арнайы стиль тізімін көру.
  

1. 
   Бет параметрі дегенді қалай түсінесіз?
   
2. 
   Бет өлшемін қалай алуға болады?
   
3. 
   Бет параметрін қалай орнатамыз?
   
4. 
   Мәтін енгізу кезінде қай жағдайда пернесін қолданады?
   
5. 
   «Бөлінбейтін дефис», «Бөлінбейтін пробел» таңбалары қай уақытта қолданылады?
   

1. 
   Вид  Колонтитулы командасын орындаймыз;
   
2. 
   Колонтитулдар саймандар тақтасы пайда болады, сондағы колонтитул батырмасын шертеміз; (Сурет 1).
   

3. 
   Колонтитул батырмасын шертіп, Парақтар (Страницы) жолын таңдау арқылы бет нөмірлерін қоямыз, ал автомәтінді (мысалы ай, күн, жыл т.б.) енгізу үшін осы жерде қажетті мәтінді таңдау жеткілікті және авторлық құқық, тақарып жолы, сізідің аты-жөніңіз, компания атын енгізу үшін осы колонтитулге теріп енгізу жеткілікті.
   

Колонтитулдерді алып тастау үшін:

1. 
   Вид  Колонтитулы командасын орындаймыз;
   
2. 
   Жоғарғы/төменгі колонтитулдер батырмасын шертеміз;
   
3. 
   Беттің нөмірін белгілейміз.
   
4. 
   Егер мәліметтерді өшіру керек болса, онда колонтитул ішінде Delete пернесі көмегімен символдарды өшіреміз.
   

1. 
   Биәріп құратын абзацта тышқанды шертеміз;
   
2. 
   Формат Буквица… командасын орындаймыз;
   
3. 
   БАшылған сұқбат терезеде қажетті шамаларды береміз де, ОК батырмасын шертеміз (Сурет 2).
   

Сурет 2. Буквица сұқбат терезесі

1. 
   Тышқан курсорын мәтін қойылатын орынға орналастырамыз.
   
2. 
   Меню қатарынан кірістіру (Вставка) Word Art объектісі командасын орындаймыз немесе сурет салу тақтасындағы Word Art объектісі қосу батырмасында тышқанды шертеміз. ашылған терезеде мәтінді жазу стилінің өзімізге ұнаған біреуін таңдап аламыз да, Word Art жинақталған сұхбаттасу терезесі Ок батырмасын шертеміз (Сурет 3).
   
3. 
   Word Art мәтінін өзгерту терезесі ашылады. Осы терезеден қажетті мәтінді оның форматын көрсете отырып, теріп жазамыз да ок батырмасын шертеміз.
   

• 
  Кірістіру-объект (Вставка-объект) командасын орындаңыз
  
• 
  объектіні кірістіру (Вставка-объекта) сұқбат терезесінде даярлау (Создание) парағына өтіңіз.
  
• 
  объект типі (Тип объекта) тізімінен MS ClipArt .
  
• 
  бөлімдер (Разделы) тізімінен қажетті бөлімді таңдап алыңыз.
  
• 
  ұнаған суретті таңдап кірістіру (Вставить) батырмасын басыңыз.