Балаларға мейірімді қалалар Балалар өмірінің сапасын бағалау мәселелері мазмұНЫ

Сарань – серіктес шахтерлар қаласы, Қарағанды көмір бассейніндегі көмір өндіретін орталықтардың бірі. Сарань аса қиын кезеңдерді басынан өткізді, дағдарыс қалаға айтарлықтай із қалдырды. Соған қарамастан қала, әсіресе тұрғындардың белсенді әрекеті арқасында, қайта жаңғырды. Сарань қаласын барлық жағынан өте оңай құрылымдауға болады. Бұл жерде орталық, мөлтек аудандар және өнеркәсіптік аудан дәл анықталады. Қала шағын, тұрғындар арасындағы қарым-қатынастар тым тығыз және араласу жиі. Айырықша ерекшелігі – тұрғындар қала өмірімен біте қайнасып жатыр яғни қала өміріне тартылған.

Өскемен – «Қызыл шығыс», бай тарихы бар, үлкен өнеркәсіптік қала. Өскеменді орналасқан аумағындағы жер бедерінің ұқсастығына қарап Алматымен салыстырады және кейде «шағын Алматы» деп те атайды.

Өскемен – көптеген әлеуметтік жаңалықтардың орталығы. Тап осы қалада балаларға мейірімді қала жобасы бастау алған еді. Қала Алматы сияқты күрделі болмағанымен, өзіндік ерекшеліктерден кенде емес. Мысалы, мұнда «жаңа» қала (Сол жағалау) бар, қала аудандарының құрылымы мен сыртқы келбеті қатты өзгеріске ұшырай қойған жоқ, символдық мәнге ие көне атаулар сақталған (өзгерістер тегеурініне қарамастан олар жоғалмай отыр).

Алматы – бүгінгі таңда Қазақстандағы ең ірі қала, елдің қаржы және бизнес-орталығы, аз уақыт бұрын елдің әкімшілік орталығы болған. Қаланың әлеуметтік құрылымы өте күрделі: аудандардың көп болуы (қаланың әкімшілік бөлінісі), мекемелер мен ұйымдар (әлеуметтік-кәсіби құрылым), символдық кеңістіктер (мәртебелі және мәртебелі емес тұрғын аудандар, үйлер, көне және жаңа аулалар, әкімшілік, сауда, ойын-сауық және тұратын жерлер), адамдар арасындағы биресми қатынастар және әртекті өмір сүру бейнесі негізінде пайда болып жататын локальды көріністер. Негізгі көші-қон ағыны да Алматыға қарай бағытталған (тек Астана ғана бәсекелес бола алады). Игіліктердің болуы және оларды бөлу тұрғысынан алғанда да Алматы - ең дәулетті қалалардың бірі және сол байлықты сыртқы, көзге көрініп тұратын жағынан да байқауға болады. Басқа ірі қалалар сияқты Алматы да көліктің көптігінен, тұрғын үйдің жетіспеушілігінен, қылмыстан және урбанизацияның басқа да осал тұстарынан зардап шегіп отыр.

Балалар өмірінің сапасы индексінің мәні үш қалада да орташа деңгейдің шегінен шықпайды. Шағын қала Сараньда балалар өмірі сапасының ең жоғары шамаға ие болуы - күтпеген жағдай болды. Бұл «қалада неғұрлым дамыған инфрақұрылымның болуы - балалар өмірі сапасын айқындауда шешуші фактор емес» деген зерттеу болжамын дәлелдеді.

Қалыптасқан жағдайды түсіндірсек. Әлеуметтанулық сұрау салу кезінде балалар өмірінің сапасы тұрғындардың субъективті бағалауы арқылы анықталады. «Сапалы өмір» туралы түсінік, қалаларды былай қойғанда, халықтың әртүрлі топтары арасында саналуан. Игіліктердің болуы және өмірдің жоғары деңгейі міндетті түрде сапалы өмір белгісі емес екенін Алматыдағы жағдай дәлелдеп берді.

Сарань - шағын қала, мұндағы игіліктердің шоғырлануы, өмірдің динамикасы мен тұрқы ірі қалалармен салыстырғанда тіптен басқа. Сарань дағдарыстан кейін жақында ғана бой көтере бастады. Ірі қалалардың тұрғындары аса талапшыл болып келетіні мәлім, әсіресе әңгіме балалар өмірінің сапасы туралы болып отырған жағдайда талап арта түседі.

Төменде Қазақстанның үш қаласы: Алматы, Өскемен мен Сараньдағы балалар өмірінің сапасы параметрлерінің арақатынасы көрсетілген сызба берілген. Сызбадан Сарань қаласындағы балалар өмірінің сапасын көрсететін қисық сызық (балалар өмірінің сапасы профилі) Алматы және Өскемен қалалары профильдерінің үстіңгі жағына орналасқан. Алматы мен Өскеменде салыстырмалы түрде кейбір қолайлы салалар Сарань қаласында әлі де күрмеуі шешілмеген сала болып қалып отыр. Мысалы, қалалық орта және тұратын жер. Сонымен қатар керісінше, алматылықтар мен өскемендіктер үшін экология мәселесі өте қиын болса, сараньдықтар үшін ол аса өзекті емес (сызбаның ең жоғары нүктесі).

Үш сызбада да өмір сапасының қисық сызықтары «Ерекше мұқтаждықтары бар балалардың интеграциясы» нүктесіне келгенде жедел төмендейді, содан соң жоғары көтеріледі де «материалдық игіліктер» нүктесінде түйіседі. Демалыс және мәдениет - тағы да бір осал салалардың бірі. Мысалы, Сарань мен Өскеменде тиісті объектілердің жеткілікті мөлшерде жоқ екені туралы айтылатын болса, Алматыда бұл қызметтің қымбаттылығы мен көлікке байланысты қиындықтар мәселесі бар. Үш қалада да балабақшалар жетіспейді.

Үш қаланың ешқайсысында өз тұрғындары «балаларға арналған қала» деп атамады. Бұл жағдайды түсіну оңай, себебі қалалар әлеуметтік-экономикалық қызметке сәйкес сол қызметті атқара алатын ересек азаматтар үшін салынған және «құрастырылған». Балалар ересектер өмірінің бір бөлшегі болды, міне сондықтан зерттеушілер қала мен баланың өзара қарым-қатынасы туралы пайымдауларында «барлық қала - балалары бар ересектер қаласы» деп тұжырымдайды.

Осындай жағдайда нұсқаулар беру өте қиын. Ең алдымен бұл қиындық балаларға мейірімді қалалық ортаны қалыптастыру туралы мәселенің қойылуының жаңалық болумен түсіндіріледі. Бүгінгі таңда тұрғындарға ақпараттық ықпал етуді күшейтудің кешенді шаралары, түсіндіру жұмысы қажет. Бұл ұсынысты жүзеге асырудың күрделі екенін түсіне отырып, дегенмен балалық шаққа құқықтық тұрғыдан қарым-қатынасты насихаттауда бұқаралық ақпарат құралдарын, әлеуметтік жарнаманы, баспасөз өнімдерін пайдалану мүмкіндіктерін көрсеткіміз келеді (ең болмағанда мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс аясында).

Мүгедек балалар туралы, олардың қоғамға интеграциясының маңыздылығы жөнінде мамандар біраздан бері көп айтып келеді және жобаларды талқылап отырады. Осыған қарамастан әлеуметтік мәселелерді талқылаудан алшақ адамдар мүмкіндіктері шектеулі балалар жөнінде аз біледі, оларды қала көшелерінде көрмейді және осындай балаларды тәрбиелеудің инклюзивті түрлері идеясына көбіне немқұрайлы қарайды. Осы тығырықтан шығудың жолы да - әсіресе үкіметтік емес секторды қатыстыра отырып, ақпараттық ықпал ету.

Қаладағы балалар өмірі сапасын анықтауда шешуші салалар ретінде осы зерттеуде алынған бағыттар бойынша мәселелерді шешу анағұрлым күрделі болмақ. Бастаманы жүзеге асыру үшін әр қадамды сипаттаған шаралар бағдарламасы қажет екені түсінікті.

Елде балаларға мейірімді Мектеп бағдарламасын енгізу жұмысы басталды. Осы принцип бойынша балабақшаларға арналған бағдарлама дайындауға болады.

Балаларға арналған инфрақұрылымды дамыту – бір күннің ісі емес, ол көлемді бюджеттік салымдарды және сауатты мониторингті талап етеді. Бәрінен бұрын балаларға қатысты ресми статистиканы жасау керек және оны үнемі жаңалап отыру қажет.

«Шағын істер» аясында балалар мекемелері мен ұйымдарының қызметкерлері арасында кәсіби дағдыларды жетілдіру бағытында жұмыс істеуді ұсынуға болады. Бұл жерде жұмысты «Балаға мейірімді қызметкерлер» принципі бойынша тренингтер топтамасынан, арнайы әдістемелік әдебиет немесе үйретуші фильмдерді дайындап, шығарудан бастаған дұрыс болуы мүмкін.

«Балаларға мейірімді қала» жобасының өзін таныстыру керек, қала тұрғындары осындай бастама бар екенін білуі тиіс.

Өмірдің тек дәулетті және материалдық игіліктерге толы болуы ғана емес, сондай-ақ оның сапалық принциптері бар екені балалық шақтан санаға әбден сіңісуі тиіс. Ал ересектер сапалы өмір - тұлғаның құқықтары, бостандықтары және қадір- қасиеті мойындалатын өмір екенін түсінулері қажет.