эдеби теориялыц бт м
-
дагдыларын
колдана бшетш окушыларга арналып жасалынды» деп арнайы
ескерте усынады. Багдарламада керсеплгеш ндей эдеби-теориялык бйпм
мазмуныныц н еп з1 орта буын сыныптарга калыптасатыны, эдеби-ториялык
б ш м беру салмагы 5-9 сыныптарга тусетпп ацгарылады. Ал жогары 10-11
сыныптарда «К,азак эдебиет Ь> оку пэншщ б ш м мазмунына: эдебиеттщ
теориялык мэселелер!, курамдас б елктерк эдеби агымдар мен багыттар,
эдеби керкем шыгармаларды тутас талдау жуйесй эдеби шыгарма жэне
болмыс, .улттык мэдениет, эдебиет жэне улттык рух, эдебиет жэне галамнын
шындык бейнеск
эдебиеттщ
езге
гылымдармен
байланысы,
казф п
эдебиеттеп заманауи мэселелер, эдеби окырмандык мэдениет, сез енер! жэне
шыгармашылык даму, керкем шыгарманьщ стильдк ерекш елктер! езек
етшш, эдебиет туралы б1ртутас угым калыптастыру кезделген.
Эдебиеттщ тектер
/
мен турлерг, оныц мектептег! эдеби б ы т
мазмунына цатысы.
Эдебиеттану гылымында эдебиеттщ тектер! мен
турлер! туралы калыптаскан, орныккан угым бар. Эдетте керкем шыгарма уш
улкен текке ж к тел ед 1. Олар: эпикалык тек, лирикалык шыгарма теп,
драмалык тек. Эпикалык; тектер керкем кара сезбен де, елецмен де жазылады.
Эпикалык немесе эпостыц турлерше: миф, ацыз, ертеп, мысал, очерк,
новелла, эцпме, дастандар, батырлар жыры, лиро-эпостык жырлар, баллада,
поэма, повесть, роман, роман-эпопея жатады.
1 Казак здебиет
1
пэш бойынша казак мекгептерше арналган багдарлама. V - IX, X -
XI сыныптар, - А., 2013.
Казак, эдебиетщ де л ирики кал ык тектщ жанрларын атауда ©
1
р
1
з д ш к
сакталмаган. К ен е грек дэутршен басталып, Еуропа эдебиетш де калы птаскан
ода, элегия, романс, сонет, мадригал, дифирамб, дума, ноэль, кантата,
канциона, эпиграмм а, т.б. сиякты ж анрлы к атаулармен коса ш ыгыс эдебие-
т ш д е п ©лецмен ж азы латы н касида, газал, рубаи, маснауи, кита, муфрэд, т.б
атаулар да шинара казак поэзиясы нда кездеседь Бул к^бы лы стьщ б1р себеб1,
шыгыс эдебиет» мен баты с эдеби етш щ тел эдеби еттеп сабактасты гы мен
ы кпалына байланы сты десек, екш ид б!р себебш казак эдебиетш де осы
ж анрлардьщ эркилы дамуы нан в д еу ге болады. Ода немесе касида делш ген
мадак жы рлары ж ы раулар поэзиясынан белгш ь Онын жаркы н дэлел
1
- эйгкп
Казтуга!I ж ы раудьщ «М адак» жыры. Окуш ылар шагын келем д
1
м адак ©лен-
дер) н т е м е н п сы ны лтан бастап, кейш Казтуган ж ыраудьщ «М адак» жырымен
8
сыныпта, кеш н баска авторлар ш ы гармаш ы лыгы нда да танысады.
Элегия, романс, эпиграмма, сатиралы к елендер, терттагандар, газал
елендер атаулары казак эдебиетш де де жш .ушырасады. КазаК поэзиясында
хандык дэугр эдебиетшен калыптаскан жанрлардъщ тел атауларьг. арнау,
толгау елендерх, кешшрек эн, эзш т.б. елендер кеп. Кебше казак эдебиетшде
лирикальщ тектщ жанрльщ атауларынан гер1, шыгарманьщ кетерген
такырыбын меже ету, лирикальщ шыгарманьщ мазмунын айкындау максаты
басым келедь ЗДабдолов: «Лириканы такырыбына карай топтап талдау оны
жазган акынньщ творчествольщ б т м ш пайымдау ушш айрьщша м э т бар
нэрсе: эр туршен акыннын, эр кырын тануга болады»1,-деген пиар бшд1ред1.
Мектеп багдарламасында табигат лирикасы, кощл-куй лирикасы, саяси-
элеум егпк лирика т.б деп белу басымдыгы, оны окытуда да осы болшюже
суйену эдебиеттану гылымындагы ой-пш рлерге де катысты болса керек.
Ал драмалык шыгармалар мектеп багдарламасында ете аз камтылган.
Орта буында б!р гана шыгарма Ш.Муртазаньщ «Бесеудщ хаты» (8-сыныпта)
драмалык шыгармасы, эдебиеттщ тарихи курсын камтитын 10-11 сынып
тарда монографиялы окылатын каламгерлер шыгармашылыгы аукымында
гана карастырылады.
Мектеп багдарламасында эдеби жанрдьщ барлык тур! окытылады. 5-
сыныпта эпостык шыгармалардан басталып, орта жэне жогары сыныптарда
лирикальщ, драмалык шыгармалар бершедг Окушылар мектеп кабыргасында
жанр туралы маглумат алып, эпикалык, лирикальщ жэне драмалык шыгар
маларды окып талдайды. Эдеби жанр турлерш окыту аркылы окушылардыц
б ш м децгейш арттырып, шыгарманьщ керкем кырларын таныту, талгамын
калыптастыру максаты кезделедг
Эдеби теорияльщ угымдарды калыптастырудьщ мацызды саласы -
жанр турлерш таныту. Ортацгы сыныптардьщ багдарламалык материал 1.1 эр
жанрлы ауыз эдебиет! турлершен, жеке авторлар шыгармаларынан туралы.
Мугалхм керкем мэтшдердщ такырыбы мен кешпкерлерш, идеялык мазму-
нын талдап кана коймайды. Сол мэтшнщ турш де атап, кай жанрга жата-
тынын, сол жанрдьщ езш дж ерекше:иг!н таныстырып отырады. Жанрльщ
ерекшелж деген - керкем мэтшнщ езге шыгармалардан езш айырып, таны-
татын ерекшелж. Ол - такырыбы мен идеялык мазмуны жагынан гана емес,
езш дж табигатынан, баяндалу, бейнелену туршен де шыгарманьщ образы,
композициясы, т ш , келем1 жагынан да танылады.
Э дебиетп окытудагы методикальщ жумыс турлер1 керкем мэтшшн
жанрльщ ерекшелитне де байланысты езгерш, алмасып отырады. Жанр таби-
гаты сабакта кандай эдю-амалдар колдануды куш бурын айкындауды керек
етедк
Окушылардыц эдебиет теориясынан алатын б ш м келем1 эр сыныптын
багдарламасында мелшерл1 турде керсетшген жэне окулык-хрестоматиясына
енпзшген. Алайда бул мэселе ЭЛ1 тиянакты шешшмей келедг
5-7 сынып багдарламасында
эдебиет теориясынан бершетш б ш м
жиынтыгын мелшерлеп белгшегенде, алдымен окушылардыц жас ерекшелН,
б ш м келем1, эр сыныпта еттлетш эдеби материалдык ерекшелжтер! ес-
кершедг
1 К^абдолов 3. С ез е н е р
1
, А., Ж азуш ы 1985. -271 б.
145
|
