Қазақстандағы отбасылық орналастырудың жағдайы

39
кәмелетке  толмаған  баланың  ата-анасын  алмастырушы  (in  loco  parentis) 
ретінде сөйлейді . Мекеме, үй тобы немесе асырап алушы (фостерлық) ата-
аналарға шығындар өтемі төленеді . 
АҚШ жетім балаларды орналастырудың негізгі түрлері мыналар: 
• фостерлық (асырап алушы) жанұялар (foster families) – 75% балалар;
• оңалту орталықтары (Residential Treatment Centers);
• топтық үйлер (Group Homes) .
Фостерлық жанұя құрылымның ең тиімді түрі болып табылады . Қандай да 
бір себептермен фостерлық жанұяға орналастыру үшін жарамсыз балалар 
топтық үйлер немесе оңалту орталықтарына беріледі . Бұндай үйлер өзінен 
институционалдық мекеме ретінде келіп, онда алты баладан көп емес және 
минимум бір тәрбиешіден тұратын, балалармен тәулік бойы болатын мекеме 
болып табылады . Бұл мекемеде уақытша болуы, кейін фостерлық жанұяға 
анықтауға, баланы асырап алуға немесе ата-анасының жанұясына оралу-
ына мақсатталған . Осындай мекемелерде балалардың болуының мақсатқа 
лайықтылығы балалардың дамуы мен бейімделуі туралы сұрақтармен айна-
лысатын ғалымдарда үлкен күмән туғызады . 
АҚШ-та  баланы  асырап  алу  тәуелсіз,  тәртіптен  тыс  (independent 
adoption) немесе баланы асырап алушы Агентік (adoption agency) арқылы 
жүзеге асады . Баланы асырап алушы Агенттігі өздері жұмыс істейтін штат-
тан  лицензия  алады .  АҚШ  үкіметі  арнай  вебсайт  (the  Child  Information 
Gateway) қолданады, онда лицензиясы бар агенттіктердің тізімі ұсынылған . 
Баланы асырап алу бойынша агенттіктер жекеменшік секілді мемлекеттік 
те болып келуі мүмкін . Жеке меншік агенттіктер кішкентай балаларды асы-
рап алуда мамандандырылса, ал мемлекеттік агентіктер әдетте қазіргі кез-
де асырап алушы жанұяларда немесе институционалдық мекемелерінде 
тұратын  балаларға  көмектесуге  мамандандырылады .  Тәуелсіз  баланы 
асырап алу заңды тұлғаның (attorneys) қолдауымен жүзеге асады . Осын-
дай жағдайда асыранып алушы балалардың негізгі тобын жаңа туған ба-
лалар құрайды . Жаңа туған балалардың 55% жуығы асырап алынуға осын-
дай  түрде  беріледі .  Негізінен  асырап  алушылар  балалар  тәрбиеленген 
фостерлық  жанұядан  болуы  мүмкін  немесе  баланың  туған-туысқандары 
болып табылады . Егер АҚШ мемлекеттік фостерлы қамқорлық жүйесіндегі 
бала  18  жасқа  толғанға  дейін  ата-ана  жанұясына  оралмаса  немесе  асы-
ранып алынбаса, олар осы жүйенің бөлігі болудан қалады және мемлекет 
олар үшін жауапты болудан қалады .
2-тарау. Халықаралық тәжірибе

40
Ұлыбританияда кәмелетке толмаған балаларға (childrenlookedafter не-
месе  childrenincare)  күтімнің  орнын  басу  сұрақтары  муниципалдық  білім 
беруді  жүргізуде  орналасқан .  Муниципалдық  кеңес  «біріккен»  ата-ана 
статусын алады және осындай балаларға заңдық шешімдердің барлығын 
қабылдайды .  Біріккен  ата-ана  міндеті  Кеңестік  комитетке  (Corporate 
Parenting  Advisory  Committee)  жүктеледі .  Комитет  муниципалды  кеңестің 
қамқорлығында жүрген қамқорлықтағы балалармен үнемі кездесіп отыра-
ды .  Күтуді  алмастырушы  жүйеде  баланың  барлық  болу  уақытында  әрбір 
балаға  бекітілген  әлеуметтік  жұмысшы  бала  үшін  тікелей  жауапкершілік 
алады . Әлеуметтік жұмыскер балаға күтім бойынша жеке жоспар құрады, 
онда баланың қызығушылықтары мен хоббиін қолдау, жанұясымен, доста-
рымен байланысын қамтамасыз ету, діни және мәдени тәрбие, денсаулық,  
білім беру саласының қажеттіліктері қандай түрде қанағаттандырылатыны 
сипатталады . Күтуді алмастырушы жүйеге бала түскеннен кейін 4 жұмадан 
кейін жоспарды бағалау жүргізіледі, одан соң 3 айдан кейін және әрбір 6 
айдан кейін бағалау жүргізіліп отырады .
Ұлыбританияда күтуді алмастырудың негізгі түрлері: 
• 
фостерлық жанұя (75%  бала);
• 
кішкентай балалар болашақ асырап алушылармен бірге өмір сүре 
алады, егер бұндай шешім бала мүддесі үшін оңтайлы екеніне сот 
келіссе немесе егер ата-ана баланы асырап алуға құжаттарын тап-
сырса;
• 
үлкен  жастағы  балалар  және  ерекше  қажеттілігімен  (мысалы, 
мүгедек  балалар)  балалар  арнайы  мектеп-интернаттарына  неме-
се балалар үйіне орналастырылуы мүмкін . Ұлыбританияда АҚШ-та 
секілі осындай құрылым түрлерінің тиімділігі сыналады;
• 
16  жастан  бастап  балалар  жартылай  тәуелсіз  шартында 
(әлеуметтік  жұмыскердің  бақылауымен)  өзінің  үйінде  немесе 
мамандандырылған жатақханаларда бөлек өмір сүре алады .
Туған ата-ананың қамқорынсыз қалған балаларды тұрақты орналастыру 
спектор түрлерінің көбейуі 1990 жылдардың аяғындағы саясаттың басым 
жақтарының бірі болып табылады . Балалар туралы Заңды (1989 г .) еңгізу 
уақытынан бастап, балаларды тұрақты орналастырудың негізгі нұсқалары 
мыналар болып табылды:
1) баланы асырап алу; 
2) фостерлық жанұяда ұзақ уақыт тұру; 
3)  соттың  шешімі  бойынша  ұзақ  уақыт  тұру .  Балалар  туралы  Заңның 

41
(2002)  жаңа  редакциясында  2005жылдан  бастап  балаларды  тұрақты 
орналастырудың  тағы  бір  түрі  қарастырылған  –  ерекше  қамқорлық 
(Special Guardianship) . 
 
Берілген  форма  асырап  алуға  беру  мақсатына  сәйкес  емес  балалар 
үшін құқықтық тұрақтылықты қамтамасыз етеді .Қамқоршы оның тәрбиесіне 
байланысты кез-келген шешім қабылдауға құқық алады және балаға күтім 
бойынша  барлық  аспектілері  бойынша  өзіне  толық  жауапкершілік  ала-
ды .  Берілген  орналастыру  формасы  бала  мен  оның  туған  ата-анасының 
арасындағы  заңды  байланысты  бұзбаса  да,  қамқоршы  ата-ана  міндетін 
жүзеге асыруға айрықша құқығы бар . Бала құқығын қорғаумен байланысты 
жалпы сипаттағы араласудан басқа, олар тәрбие процесіне тікелей арала-
суды тоқтатады және бала жергілікті билік органдарының қорғау объектісі 
болудан  қалады .  Сонымен  қоса  жергілікті  билік  өздеріне  қамқорлық 
міндетін  алған  адамдарды  қолдау  үшін  қызмет  спектрін  қамтамасыз  ету 
міндетті . Берілген баланы орналастыру формасы соттың шешімінде қарсы 
келтірілмесе  де,  ол  бала  мен  ата-анасына  немесе  басқа  да  туыстарына 
(байланысқа ата-ана құқығы сотпен шектелген жағдайдан басқа) ешқандай 
шектеу  қарастырылмайды .  Осы  жағдайда  қамқоршылардың  асырап 
алушыларға қарағанда баланың өмір сүру жағдайы туралы әрі қарай сотың 
қайта қарауынан аз қорғалған және баламен құқық қарым-қатынасы шек-
телген болып келеді . 
Ұлыбританияда  балалардың  фостерлық  жанұяда  тұрудың  мынындай 
формалар кең таралған:
• Жедел қысқа уақыт тұру: егер баланы бірнеше күнге бір жерде қалдыру 
керек болса; 
• Қысқа уақыт тұру: бала үшін болашаққа жоспар дайындалғанға дейін, 
ол жанұяда бірнеше жұма немесе бірнеше ай өмір сүреді; 
• «шағын каникулдар»: егер бала мүгедек болса, егер тәртібіне байла-
нысты  ерекше  қажеттіліктер  немесе  қиындықтар  болса,  оны  уақытша 
(оның ата-анасы немесе тұрақты асырап алушы жанұя демалып жатқан 
уақытта) фостерлық жанұяға бағыттай алады;
•  Арнайы  дайындалған  фостерлық  ата-анамен  тұру:  егер  сот  балаға 
кәсіби  күтім  (мысалы,  тәртібімен  қиындықтар  болған  жағдайда)  қажет 
деп шешсе;
• Ұзақ уақыт тұру: бөтен жанұяда амалсыздан тұратын кейбір балалар 
асыранып алынғылары келеді, осындай жағдайда олар асырап алушы 
жанұяларда кәмелеттік жасқа толғанға дейін өмір сүруге қалады;
2-тарау. Халықаралық тәжірибе