326
алға тартуға болады. Келесі кезеңде дедукция жолымен шынайысын
ғана қалдырып, қате индукцияларды ысырып тастау мүмкіндігі бар.
Егер логикалық-дедуктивтік жолмен біз осы индукцияның негіздеріне
қайтып оралсақ, онда оның шынайылығына сене аламыз.
7. Дедукция. Дедукция деп индукцияға қарсы, жалпы білімдерден
жеке-дара білімдерге, жалқылыққа өтуді түсінеміз. Индукция мен
дедукция өзара бір-бірімен ажырамастай байланысқан. Оның үстіне,
олардың әрқайсысы зерттеудің белгілі бір сатысында қолданылады.
Белгілі бір теориялық негіздерсіз индукция, көп болғанда, фактілерді
реттей алады, ал индуктивтік қорытуларсыз жалаң дедукция
схоластикалық теориялауға айналады. Танымдағы дедуктивтік
қорытулардың орасан үлкен қуатына Жаңа дәуір таңы атқан кезде-
ақ Р.Декарт назар аударған. Қазіргі заман ғылымы мен әдістемесінде
дедукция деп жаңа білімді шығару үдерісі танылады, ол кезде логика
ережелерінің негізінде пайымдардан белгілі бір ой тұжырымы жаса-
лады.
Дедуктивтік деп аталатын бірқатар пәндер бар, олай аталуының
себебі – олардың негізінде кейбір ортақ ұстанымдар, постулаттар,
тұжырымдар жатыр. Оған қоса, бастапқы қағидалар дәлелдеусіз
алынған, өйткені олардың шынайылығы дау тудырмайтын және
адамзаттың мыңжылдық тәжірибесінде тексерілген сөзсіз шындық деп
саналады. Оларды ашып көрсете отырып, ғалымдар әртүрлі теориялық
тұжырымдар жасайды. Ондай ғылымдарға математика, логика,
теориялық механика, ішінара юриспруденция жатады.
Теорияны дедуктивтік құрудың міндетті шарты бастапқы
тұжырымдардың бір-біріне қарама-қайшы еместігі, сондай-ақ олардың
бір-біріне тәуелсіздігі болып табылады.
Дедуктивтік әдістің негіздері өте ерте заманда-ақ пайда болған:
Евклидтің «Бастауын», Пифагордың теоремаларын, Фалестің
пікірлерін еске түсірсек те жеткілікті. Сол кездің өзінде дедуктивтік
әдістің ой-пікірлерді жүйелі түрде ретке келтіріп, оларды қисынды
құруға көмектесетіні байқалған.
XIX ғасырда Н.И.Лобачевский геометрияны басқа тұжырымдар
негізінде де құруға болатынын дәлелдеген. Ол жаңалық тұжырымдық
әдістің эвристикалық күшін көрсетті. Бұл математика пәндерінің аса
қарқынды дамуына жеткізді.
Бүгінгі ғылымда тұжырымды әдісті физика, биология сияқты
іргелі ғылымдарға тарату үрдісі бар. Алайда тұжырымды әдісті басқа
ғылымдарға қолданудың белгілі бір өзіндік шектері бар екенін ескеру
қажет.
327
8. Бұрмалау. Ағылшын философы К.Поппердің пікірі бойынша,
эмпириялық танымның мақсаты шынайы теориялар құруда және олар-
ды дәлелдеуде жатқан жоқ, себебі – ол мүмкін емес, өйткені кез келген
теория ерте ме, кеш пе, өзінің осал тұстарын байқатып, ескіреді. Олай
болса, оның негізгі мақсаты жалған ғылыми болжамдарды айқындап,
оларды теріске шығару болуға тиіс. Бұны, есіңізде болса, ол бұрмалау
деп атаған.
Білімді бұрмалаудың әлеуетті мүмкіндігі оның ғылыми сипа-
тын көрсетеді. Бұрмалауға ұшыраған ғылыми болжамдарды ба-
тыл лақтырып тастау керек, ал қалған болжамдардың ішінен
шынайы болуы мүмкіндерді емес, әдеттегі көзқарастар аясына сый-
майтын, өзгешелігімен ерекшеленіп тұрғандарын таңдау қажет. Сол
жағдайда ғана ғылымның серпінді дамуын қамтамасыз етуге бола-
ды. Бұрмалаудан өткен ғылыми болжамдардың орнына бірте-бірте
ақпараттың көбірек жиынынан тұратын жаңалары келеді.
К.Поппер шындық мәселесіне де жаңалық енгізді. Шындық –
ешқашан жеткізбейтін мұрат, біз үнемі соған жетуге ұмтылумен бо-
ламыз.
Әлбетте, ғылымда бұрмалаудың рөлінің орасан зор екенін жоққа
шығаруға болмайды. Дегенмен көптеген ғылыми болжамдардың
ішінен таңдау жасағанда, әрдайым оның көпфакторлы үдеріс екенін
есте ұстау керек, бірінші кезекте, бір немесе басқа теориядан келіп
шығатын әлеуметтік, рухани-адамгершілік салдарларын ескерген жөн.
9. Экстраполяция. Экстрополяция деп жаңа ғылыми нәтиже-
лерге қол жеткізу үшін, бір ғылымның үлгілерін, идеяларын,
тұжырымдамаларын басқа ғылымдарға көшіру айтылады. Мысалы,
А.Эйнштейн жылу энергиясы шығуының кванттық сипаты туралы
М.Планк идеясын жарық құбылыстарына ауыстырып көшіре оты-
рып, фотоәсер табиғатын терең түсіндіру мүмкіндігіне қол жеткізді.
Әлеуметтік-гуманитарлық таным саласында құқық пен мораль
нормативтік пәндер ретінде бір-бірлерінің жетістіктерін, тәжірибелерін
алмастырып жатады. Экстраполяция ғылымның өзінің, ғылыми білім
ықпалдастығының қажеттіліктерінен туады. Екінші жағынан, қандай
да бір ғылымның бір немесе басқа идеясына ғылымның басқа сала-
ларында қажеттілік тууы оның өміршеңдігін, демек, шынайылығын
көрсетеді.
10. Модельдеу. Модельдеу, яғни үлгі жасау деп, әдетте, адамның
нақты бар, ғылыми зерттеулердің нысандары болып табылатын заттар-
ды басқа нәрсеге ұқсастыққа келтіріп, қайтадан жасайтын әртүрлі
328
құрылғыларды дүниеге келтіруі айтылады. Ол зерттеліп жатқан
заттың, ең болмағанда, жанама жолмен зерттеу үшін қолжетімділігі
үшін істеледі. Леонардо да Винчидің өзі де құстың ұшуын егжей-
тегжейлі зерттеудің қиындығын, бірақ оны қайталап істеп көруге бо-
латынын айтқан. «Су астында жүзу туралы жаз, сонда ауада ұшуға
жетесің», – деп кеңес береді ол. Осының барлығын мысалмен көрсетуге
болады. Тауда ГЭС салу қажет болды дейік. Ол – тәуекелді және қаражат
қажет ететін іс. Сондықтан жобалау барысында таудың құрылыс салу
жоспарланып отырған телімінің көп есе кішірейтілген үлгісі жасала-
ды және сол бойынша тиісті зерттеу жүргізіледі. Немесе географиялық
және топографиялық картаны алайық. Олар Жер бетінің кішірейтілген
үлгілері болып табылады, солардың көмегімен планетаның бір немесе
басқа аймағының ерекшеліктерін көз алдымызға елестете аламыз. Құс
қанаты құрылысының үлгісін жасай отырып, ғалымдар ұшу аппарат-
тарын жетілдірді. Кибернетикалық машиналар адам миының кейбір
қасиеттерінің үлгісін құрайды. Бұндай мысалдарды көптеп келтіруге
болады.
Модельдеу негізгі екі түрге: заттай және логикалық (қисынға
негізделген) немесе виртуалдық (нақты емес) деп бөлінеді. Зат-
тай үлгілер нақты бар заттардың көп рет кішірейтілген неме-
се үлкейтілген (егер микроәлем құбылыстары зерттеліп жатса)
материалдық көшірмесі болып табылады. Адам қолымен жасалған соң,
олар қашанда түпнұсқаның көшірмесі болады, сондықтан көшірме зат
дөрекілеу болып шығуы мүмкін. Соның салдарынан үлгіге бақылау
немесе әртүрлі сынақтар жасау барысында зерттелуші нысанның
табиғаты туралы қате пікірлер тууы ғажап емес. Алайда бұл үлгі
жасаудың рөлін еш кемсітпесе керек, өйткені табиғатта тікелей зерттеу
қиын немесе мүлде мүмкін емес нысандар аз кездеспейді.
Заттай үлгілер аса күрделі, қымбат тұратын техникалық жүйелерді
сынау барысында кең пайдаланылады. Мысалы, ұшақтың жаңа
үлгісінің көп рет кішірейтілген көшірмесі ол техниканың ұшу сипатта-
масын жақсырақ елестету үшін, аэродинамикалық құбыршек арқылы
өткізіледі.
Логикалық немесе мақсат-мұратқа сай (идеал) үлгілерге кел-
сек, олардың арасындағы нышан-пішін беру және қатаң қисынды
байланыстар негізінде зерттеушінің санасында құрылады. Есептеу
техникасының қарқынды дамуына байланысты, соңғы онжылдықтар
ішінде мақсат-мұратқа сай үлгілердің рөлі мен маңызы анағұрлым
көп өсті. Заттай үлгілер айтарлықтай күш-қуат, қаржы қаражаттарын,
Достарыңызбен бөлісу: | 
