25
КАСПИЙ ТЕҢІЗІ ЭКОЛОГИЯСЫ
Каспий теңізі- Еуропа мен Азия аралығында
орналасқан жер шарындағы бірден бір тұйық су айдыны.
Оның көлемі-390 мың км
2
.Каспий теңізі солтүстіктен
оңтүстікке дейін 1200 км,батыстан шығысқа дейін 196-435
км аралықты қамтиды. Каспий теңізінің жағалау ұзындығы
-7000км, мұхит деңгейінен 27 м төмен жатыр.Жағалау
шекарасының 29%-ы Қазақстанға (2340км), 16%-ы
Ресейге,
20
%-ы
Әзербайжанға,
21%-ы
Түрікменстанға,14%-ы Иран Ислам Респуликаына тиесілі.
Теңіз екі климаттық белдеуде орналасқан.Солтүстік-
шығыс бөлігінің климаты қоңыржай континентті,ал
оңтүстік-батысы субтропикалық климатты құрайды.Жазда
Каспий теңізінің беті қатты қызады, температура барлық
бөлігінде бірдей: шілдеде орташа температура +24°С
+26°С, қыста қаңтар айының орташа температурасы -7-
11°С.Судың тұздылығы солтүстігінде 0,2-2%,
орталығында 10-12%, оңтүстігінде 13-14%. Каспийдің
солтүстік жағалауы таяз,көбіне қайраңдардан тұрады.
Каспий қайраңы өте ерекше табиғат туындысы әрі
өсімдіктер мен жануарлардың қолайлы ортасы.Мұнда
“
Қызыл кітапқа
”
енген өсімдіктер мен жануарлар көптеп
кездеседі. Тұйық су айдыны болғандықтан мұндағы
организмдердің басымы эндемиктер.Теңіздің құнды
байлықтарының бірі-бекіре тұқымдас балықтар.Олардың 5
түрі тіршілік етеді. Бекіре тұқымдастардың дүниежүзілік
қорының
70%-ы
осы
теңіздің
үлесіне
тиетінін
мақтанышпен айтуға болады. Каспий ойпаты өзінің
табиғат ескерткіштерімен фаунасы және флорасының
көптүрлігімен ерекшеленеді. Мұнда өсімдіктердің 945,
балдырлардың
64,
фитопланктондардың
414,
26
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Оқу құралы
зоопланктондардың 100 ден аса түрі тіршілік етеді.Каспий
теңізі кәсіптік балықтарға бай.Теңізде балықтың 76 түрі
кездеседі. Бағалы балық –қортпа ұзындығы 6-7м-ге, ал
салмағы 1800кг-ға дейін жетеді,100 жылға дейін тіршілік
етеді. Бекіренің ұзындығы 2,3 м, салмағы 100кг-ға дейін
болады.Шоқырдың ұзындығы 2,2м, салмағы 40-80 кг-ға
дейін жетеді.Каспий теңізі жыл құстарының да сүйікті
мекені.Теңіз жағалауларында 3-3,5 млн құстар қыстап
қалса,ал
жыл
құстарының
саны
10-12
млн-ға
жетеді.Каспий теңізінің экологиялық жағдайы соңғы
жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты
қалыптасты. Каспий теңізі деңгейінің көтеріліп, тартылуы
жердің табиғи-тарихи эволюциясына байланысты.Тарихи
деректер бойынша 1820-1930 жылдар аралығында Каспий
теңізінің су деңгейі көтерілген.Оның себептерін ауа
райының құбылысымен және антропогендік факторлар мен
түсіндіруге болады.Еділ өзені теңізге құятын барлық
судың 80%-ын құрайды.Сондықтан теңіз суының толысуы
Еділ өзені мен тығыз байланыста болды. Соңғы жылдары
теңізден Қарабұғазкөл шығанағын бірде бөліп,бірде қосу
Каспий теңізінің байырғы қалыптасқан табиғи тепе –
теңдігін бұзған антропогендік іс-әрекеттің зардабы ретінде
қабылданды.Теңіз суының ырғақты ауытқуы табиғаттың
заңдылығы
екенін
адам
баласы
кейін
түсінді.Мәселен,1940-1950 жылдардағы теңіз деңгейінің
төмен түсуін антропогендік факторларға жатқызады.Оның
да басты себебі бар еді.Өйткені осы жылдары теңізге
құятын су мөлшері Еділден 12%-ға,Теректен 60%-ға
төмендеген.Осы факторларды ескеріп,теңіз суы деңгейінің
азаюы тежеу мақсатымен 1980 жылдары Қарабұғазкөлді
теңізден бөлу үшін ұзындығы 100 метр табиғи бөгет
салынды.Бөгет салынған бұғаздың суы небәрі 3-ақ жылдың
27
ішінде кеуіп кетіп, айналасына теңіз тұзы аралас шаң-
тозаңдар
тарады.Әсіресе
теңіздің
түбінен
тұз
өндірушілерге қиындық туды,тұздың сапасы төмендеп
кетті.Өйткені Қарабұғазкөл елімізде тұз өндіретін бірден-
бір ірі Қарабұғазсульфат комбинаты мен әлемге әйгілі
еді.1978 жылдан бастап теңіз деңгейі өздігінен көтеріле
бастады.Ғасырдың аяғында оның деңгейі 3 метрге жуық
көтерілді .Судың көтерілуінен жүзден астам мұнай
бұрғылары, ондағы мұнай қоймалары,6 мұнай –газ
кешені,жүздеген елді мекендер коммуникациялық желілер,
өнеркәсіп орындары су астында қалды.Каспий теңізінің
көтерілуі оның маңындағы мемлекеттерге көптеген
проблемалар туғызып отыр. Оның бастысы-экологиялық
жағдайлар.Біріншідан,су
деңгейінің
көтерілуі
теңіз
жағалауындағы
табиғи
жайылымдардың
көлемін
тарылтып,құстар мен жануарлардың мекенін басып
қалды.Суға тосқауыл үшін соғылған бөгеттер жағалаудың
фаунасы мен флорасына зор шығын келтірді.Балықтардың
уылдырық шашу аясы мен құстардың ұя салу тығыздығы
кеміп,биокөптүрліктің азайып кету проблемасын туғызып
отыр. Екіншіден, теңіз деңгейінің көтерілуі судың,ауа мен
топырақтың ластануына,одан әрі экологиялық апатқа
ұшырады. Судың мұнай өнімерінің ластануы 1980 жылдан
бастап күшейе түсті. Су құрамында пестицид және ауыр
металдардың көбеюі бекіре сияқты бағалы балықтар, теңіз
мысығы, құстардың жаппай ауруға ұшырап, қырылып қалу
фактілерін жиілетті. Соңғы,мәліметтер бойынша бекіре
балықтарын аулау 40%-ға азайды.Үшіншіден,су деңгейінің
көтерілуі теңіз жағалауларындағы мұнай ұңғыларын,мұнай
қоймаларын,балық комбинаттарын,елді мекендерді су
басып,орасан зор шығын келтіре бастады. Төртіншіден,
мұнай игеруге шетелдік инвесторларды тарту Каспий
28
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Оқу құралы
теңізінің экологиясын одан әрі шиеленістіре түсуде.
Мұнай өңдірумен бірге ауаға шығатын ілеспе газдардың
көтерілуі аймақтың ауа ағынында зиянды газдар үлесін
көбейтіп отыр.Каспий проблемасы бүгінгі таңда күрделі
мемлекеттік экологиялық проблемаға айналды. Каспий
мұнайын игеру жоғары қарқынмен жүргізіліп, ұзақ
жылдарға жоспарлануда. Бұл өзекті мәселе тек Қазақстан
ғана емес Ресей, Әзербайжан, Түркменстан және Иран
Республикаларына да тән ортақ іс. Ең бастысы Каспий
теңізінің фаунасы мен флорасының әр түрлілігін сақтап
қалу. Каспий проблемасы БҰҰ деңгейінде айқындалуда.
Каспий итбалығы
Соның бірі 1999 жылы Көкшетау қаласында
“
Каспий
теңізінің
биокөптүрлілігін
сақтаудың
белсенділігін бағалау
”
тақырыбында өткен бірінші
аймақтық семинар болды. Мемлекет аралық деңгейде
өткен кеңестің мақсаты-Каспий теңізінің экологиялық
проблемаларын шешудің ең тиімді жолдарын қарастыру.
29
Теңіз экожүйесінде туындап отырған проблемаларды
саралап және баға бере отырып,экологиялық апаттарға
жол бермеуге және оны тез арада шешуге мақсат қойылды.
Бұл игі істер адам баласының дүние жүзілік маңызы бар
Каспий сияқты су айдынын сақтап қалу шараларының
бастамасы.
Достарыңызбен бөлісу: |
