Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
58 
алу  үшін  көз  мөлшермен  түсірісті  қолданады.  Көз  мөлшермен 
түсірісітің құндылығына оның қарапайымдылығы, аз еңбек қаражатын 
және  аз  уақытты  қажет  ететіні  жатады.  Түсірістің  жылдамдығы 
сызықтың  қзындықтары  мне  бұрыштарды  жеңілдетілген  әдістермен 
өлшеу  арқылы  тездетіледі,  ал  жергілікті  жердің  жер  бедерін  көз 
мөлшермен жүргізілген горизонтальдар арқылы кескіндейді. Нүктелердің 
биіктік белгілерін барометрлік нивелирлеумен анықтайды. 
Көз мөлшермен түсірісті жүргізу үшін сызба қағазы жапсырылған 
картон  немесе  фанер  папкасы  –  планшет,  планшетке  бекітілген  оны 
бағдарлауға арналған компас, бағытты сызуға, ара қашықтықты салуға 
және нүктелерді нысаналауға қажетті нысаналау сызғышы, өлшеуіш-
циркуль, қарындаш және сызғыш болуы қажет.  
Көз мөлшермен түсірісте ара қашықтықтар қадаммен немесе көз 
мөлшермен  өлшеніледі.  Қадам  масштабын  құру  үшін  әр  адам  өзінің 
қадамының  орташа  мәнін  алдын  ала  анықтап  алуы  қажет.  Ол  үшін 
күні бұрын белгілі бір ара қашықтық (мысалы, жүз метр) бірнеше рет 
қадаммен  өлшеніледі.  Осы  100  метр  ара  қашықтықты  қадаммен 
өлшегенде  орта  есеппен  жүз  он  сегіз  қадам  болды  делік.  Демек,  бір 
қадамның  ұзындығы  100:118=0,85  м  болады,  егер  түсірістің  сандық 
масштабы 1:10000 болса, онда ұзындық масштабтың табаны 2 см-200 
м-ге  немесе  200:0,85=235  қадамға  сәйкес  келеді.  Масштаб  табаны 
үшін, мысалы, 250 қадамға тең шаманы алған қолайлы. 
Табан шамасын анықтау үшін пропорция құрамыз 
 
 
2 см – 236 қадам 
 
 
x см – 250 қадам 
Бұдан  
x=(250*2):232=2,16 см 
Масштаб табанын 2,16 см деп қабылдап, қадам масштабын құрады, 
оны  қолданып  планда  метрмен  алынған  ара  қашықтықтарды  салуға 
болады.  
Түсіру  алдында  түсірілетінучаскені  рекогносцировкалауды  және 
бұрылу  нүктелерін  белгілейді.  Түсірудің  негіздеу  сызықтарын 
жолдармен,  тоғай  жолымен,  байланыс  сызықтарымен  және  т.с.с. 
сәйкестендірген  қолайлы.  Түсіру  жүргізілетін  сызықтар  жүрістік,  ал 
бұрыш нүктелері түсіргі нүктелері деп аталады.  
Түсіруді  планшетті  бағдарлаудан  бастайды.  Бастапқы  тұру 
нүктесін  түсірілетін  аудан  немесе  маршруттың  бөлігі  қағаз  бетінде 
қолайлы орналасатындай етіп тандайды. Планшетпен қағазды компастың 
магнит  тілінің  солтүстік  шеті  N  әрпімен  белгіленген  штрихпен 
беттесетіндей  етіп  бағдарлайды.  Осыдан  кейін  полярлық  тәсілмен 
түсіруге  тиісті  барлық  нүктелерді  нысаналайды,  ал  ара  қашықтықтарды 
көз  мөлшермен  анықтайды.  Сонан  кейін  қиылыстыру  арқылы 

 
59 
түсірілуге  тиісті  барлық  заттарды  сызады,  ол  нүкте  үшін  жолдың 
бұрылуын,  ағашты  және  т.с.с.  елеулі  көрініп  тұрған  затты  тандайды. 
Осы бағытпен жүріп отырып қадам санын санайды. Қадам масштабы 
көмегімен алынған ара қашықтық планшетке түсіріледі.  
Санақ  нүктесінен  басқа  нүктеге  ауысу  кезінде  жүрістің  екі 
жағынан перпендикулярлар немесе полярлық тәсілдерімен толықтыру 
түсірулері жүргізіледі. Жергілікті жердің жер бедерін горизонтальдармен 
кескіндейді.  
Бірінші  станциядағы  түсірулер  біткеннен  кейін  келесі  станцияға 
көшеді  де,  планшетті  магниттік  меридиан  немесе  жүріс  сызығының 
сызылған бағыты арқылы бағдарлап, түсіріс жұмыстарын орындайды. 
Негізгі  жүрісті  тұйықталған  полигон  түрінде  салады.  Жүріс 
тұйықталғанда  ұзындық  қиыспаушылығы  жүріс  периметрінің  1/50-
нен  артық  болмауы  тиіс.  Жүрісті  үйлестіру  параллель  сызықтар 
графикалық әдісімен орныдалады. Қажет болған жағдайда полигонның 
ішінде диогональ жүрістерді салады.  
Көз  мөлшермен  түсірісте  мынадай  қалыптасқан  ережелерді 
нұсқау  етіп  алу  ұсынылады;  қиылыстырулар  үш  нүктеден  кем 
жасалынбауы  тиіс,  түсірілген  контурлардың  орындары  мүмкіншілік 
болған  сайын  тексерулері  тиіс;  әрбір  жаңа  санақ  нүктесінде  бұрын 
сызылған  бағыттар  тексерілуі  және  толықтырылуы  тиіс;  планды 
безендіру  далада  жүргізілуі  қажет;  егер  далада  өңдеудің  кейбір 
нәрселері  бітпеген  болса,  онда  оны  сол  күні  кешке  дейін  міндетті 
түрде аяқтаған жөн. 
Бақылау сұрақтары: 
Жоспарлық түсірілімдердің қандай түрлерін білесіздер? 
Буссольдік түсірілім қалай жүргізіледі? 
Теодалиттік түсірілім қалай жүргізіледі? 
Көз мөлшерлік түсірілім қалай жүргізіледі? 
Жоспарлық түсірілімдердің маңызы қандай? 
 
13. Жоспарлық - биіктік түсірілімдер 
13.1 Мензулалық топографиялық түсіру 
Мензулалық  топографиялық  түсіру  (мензульная  топографи-
ческая  съемка)  –  мензуланың  (арнайы  сызу  үстелі),  кипрегельдің 
(оптикалық аспап) және қашықтық өлшегіш төрткілдің көмегі арқылы 
орындалатын  жергілікті  жерді  түсіру.  Жергілікті  жердің  барлық 
элементтері  мен  объектілері  геодезиялық  пункттерден,  түсіру 
желілерінің  нүктелерінен  және  қосалқы  нүктелерден  толығымен 
планшетке түсіріледі. Мензулалық топографиялық түсіру аэрофототүсіру 

 
60 
жүргізуге  болмайтын,  мысалы,  инженерлік  іздеу  кезінде  (түсіру 
масштабы 1:500 1:50000) қодданылады.  
Түсірісті жасау жергілікті жердегі нүктелердің планшеттегі өзара 
орындарын  графикалық  түрде  анықтауға  негізделген.  Нүктелерге 
дейінгі  арақашықтық  кипрегельдің  қашықтық  өлшеуішімен  және 
қашықтық  өлшеуіш  рейкамен  өлшенеді,  ал  бұрышты  графикалық 
түрде  салады.  Құрылыс  салынған  аумақты  түсіргенде,  арақашықтық 
кипрегельдің объек- тивіне бекітілген арақашықтық өлшеуіш саптамамен 
өлшенеді.  Мензулалық  түсірістің  артықшылығы  -  оның  көрнекілігі; 
бұлай  түсіру  процесі  кезінде  планды  жергілікті  жермен  салыстыруға 
болады;  кемшілігі  -  жұмыстың  негізгі  бөлігі  далада  өтетіндіктен, 
қыста жөне жауын-шашыңды күндері жұмыс істеуге болмайтындығы, 
жабдықтардың  қолайсыз  үлкендігі,  барлық  жұмысты  бір  ғана 
орындаушының атқаратындығы. 
Мензулалық  түсіріс  шағын  учаскіде  мензула  мен  кипрегельдің 
көмегімен  атқарылады  және  тікелей  далада  ттопографиялық  планды 
жасауға мүмкіндік береді. Түсіріті жасау жергілікті жердегі нүктелердің 
планшеттегі өзара орындардың графикалық түрде анықтауға негізделген. 
Нүктелерге  дейінгі  арақашықтық  кипрегельдің  арақашықтық 
өлшеуішінің және қашықтық өлшеуіш рейканың көмегімен өлшенеді, 
ал  бұрышты  графикалық  түрде  салады.  Құрылыс  салынған 
территорияны  түсіргенде  ара  қашықтықты  кипрегельдің  объективіне 
бекітілген ара қашықтық өлшеуіш саптамамен өлшейді.  
Мензулалық  түсірістің  артықшылығы  оның  көрнекілігі  болып 
табылады,  себебі  түсіру  процесі  кезінде  планды  жергілікті  жермен 
салыстыруға  мүмкіндік  туады,  ал  кемшілігі:  жұмыстың  негізгі  бөлігі 
далада  өтетіндіктен,  қыста  және  жауын  –  шашынды  күндері  жұмыс 
істеуге  мүмкіншілігі  болмайтындығы,  жабдықтардың  қолайсыз 
үлкендігі, істелетін жұмысты бөлудің қиыншылығы, себебі өлшеулер 
және планды сызуды тек қана бір орындаушы жасайды. 
Мензулалық түсірісте түсіргі жүйесінің жиі болуы талап етіледі. 
Түсіргі  жүйе  жергілікті  жердің  жағдайына  және  түсірістің  қажетті 
дәлдігіне  байланысты  графикалық  немесе  аналитикалық  әдістермен 
құрылуы мүмкін. Аналитикалық әдістерге қиылыстырулар, теодолиттік 
және тахеометриялық жүрістер, ал графикалық әдістерге геометриялық 
жүйе,  қиыстырулар,  мензулалық  және  буссольдік  жүрістер  жатады. 
Ашық  жерлерде  жүйелерді  құрады,  ал  жабық  жерлерде  жүрістер 
жүргізіледі. 
1:5000  және  одан  ұсақ  масштабпен  алынған  түсірістер  үшін 
геометриялық  жүйелерді  құрған  да  әрбір  нүкте  үш  пункттен 
қиылыстыруы  керек,  ал  қиылыстыру  бұрыштары  30°  және  150°-тан