Қазақ әдебиетінің

Бірінші тарау — ел-билеушілер туралы.

Екінші тарау — халық бұқарасы жайында.

Үшінші тарау — қанағат-ынсаптың пайдасы жөнінде.

Төртінші тарау — тілге сақ болудың пайдасы туралы.

221

Алтыншы тарау — кәріліктің адамды кәріп етіп қоятыны туралы.

Жетінші тарау — тәлім-тәрбиенің әсері жайында.

Сегізінші тарау — әңгімелесудегі әдептілік мәселесі туралы.

Бәрі прозалық қисса-хикаят түрінде айтылады.

Сағди Ширази өз “Гулстанын” ұйқасқа құрылған прозамен жазған. Ара-кідік өз ойын өлең жолдарымен түйіп, қорытындылап кететін тұстары да бар. Аудармашы Сайф Сараи да солай істеген. Тек кейде аудармашы-ақын Сағди жырларын тәржіма жасап жатпай-ақ дәл сол мағынадағы өз өлеңдерін текстке білдірмей қосып жіберіп отырады. Әйтсе де мұның өзі зор шеберлікпен жасалғандықтан аударманың идеялық мазмұнына да, көркемдік дәрежесіне де нұсқан келтірмейді. Қайта Сағди акынды Дешті қыпшаққа жақындата түседі.

Сағди жазған “Гүлстан” кітабын өзгертпей, сол күйінде аударуды С. Сараи өзіне мақсат етіп қоймаған. Қыпшақ ақыны парсы тілін жетік біле тұрып, Сағдидың кейбір прозалық хикаяларын, өлеңдерін аудармай тастап кеткен. Бірақ оның есесіне кыпшақ еліне жақын жеке эпизодтар мен жыр жолдарын қосып отырады.

Сайф Сараи шығарманың алғашқы беттерінін. бірінде ақын Сағдидің “Гүлстанын” түркі тіліне тәржіма жасауға себепші болған жәйіттерге қысқаша тоқталып өтеді: Илк йаз кунларинда бир кун бустан ичинда гуллар арасында бир неча зариф 'алимлар билап отуруп, инжа 'илминдан бахе қылып абийати ғариб ва аш ари ақиб оқудум еса ол алимларниң улусы аруз илминдан бир мушкил байтниң тақатту ын суал етти. Филхал жавабин ештип, айтти: ей адиби ғариб, саңа бир мувафик насихатим бар, қабул қылсаң хайр болғай айттим: буируң Айтти: шайх Сағди Гулистанын турки таржума қылсан, бир сақиби давлат атына йадгарин жеханда қалсун деп. Ол азизниң мубарак нафасин қабул етип айттим: инша аллақу та'ала, амма куватим за'иф турур, аның қавий ма'наларына. Айтти: и'анака аллаху, ей адиби ғариб.Ман дағы таңриға таваккал қылып хик-мат белин рағбат ели билан бағлап башладым, тамам болғай деп инша аллаху та ала. Бу китап аты ол сабабдан “Гулистан” болды ким'ажаийб хикайат ва ғарайиб

222

насайих ва анва латайиф билан мураттаб ва музаййан болып турур,ф

Мен сол күрметті адамньщ бата іспеттес лебізін қабыл алып, оған былай дедім: “Құдіретті құдай қаласа — айтқаныңыз орындалар, бірақ бойымнан күш-қуат қашқан шақта оның терең мән-мағынасын игеруге дәрменім жетер ме екен? Ол айтты: 0, жат елден келген қаламгер, сені құдайдың өзі қолдайды. Мен де жарат-қанға жалбарынып, белді бекем будым да, іске қызу кірісіп кеттім. Оны сәтті аяқтармын деп үміттенем. Бұл кітап сол себепті “Гүлстан” деп аталған. Ол өзі таңырқарлық әңгімелерден, тамаша ғақлия сөздерден, ұшқыр ой-пікірлермен құрастырылып, безендірілген”.

Сайф Сараи қара сөзбен оқырманына осы жәйіттерді егжей-тегжейлі түсіндіріп алады да, өз ойын одан әрі өлеңмен тереңдете түседі. Басқаша айтсақ, С. Саран “Гүлстанды” аударма жасау барысында текстіге өз өлеңдерін де зор шеберлікпен кірістіріп жіберген. Бұған бір мысал келтірейік:

Ей жехани илму устади хунар

Ма рифатниң манба и сақиб назар

Гул тиласа хатырлиң толы табақ

Бу гулистанидан оқы бир варақ

Гул жамали бир неча кунда кечар,

Бу Гулистан дайима коңул ачар.

Ол ажайиб ким ғарайиб мұнда бар

Хосрау-у Ширин ичинда қанда бар?

Бу латайиф бағы, бустани дурур

Булбул муғаннийи гулистани дурур.

Мазмүны:

Қайнарысың ғылымның, қайырымдысың қашанда

223

Жаның сенің құшақ-құшақ роза гүлін қаласа,

Көркемдігін розаның ұмытарсың сонда сен,

Ал, гулстан жаныңды қуанышқа толтырар.

Мұндағы ғажап тамаша

Тіпті “Хұсрау мен Шырында” да жоқ шығар.

Бұл әсемдіктің гүлстаны, гүлбағы

Бұлбұл — сол бақтың әншісі ғана емес пе?!

Бұдан кейн Сайф Сараи “Гулстанды” парсы тілінен түркі тіліне қандай мақсатпен аударғанын, яғни әлемдегі ең жақсы кітаптардың бірімен оқушысын таныстырғысы келгенін өлеңмен айтып өтеді. Сосын барып ол Сағди шығармасын аударуға тікелей кіреседі.

Сағди ғұмыр бойы ел аралап, жиһангез болған адам. Сондай саяхатта жүріп ақын қоғамдық өмірдің түрлі сатысында тұрған адамдарды көреді. Олар: саудагерлер, дәруіштер, ақындар, қолөнершілер, диқандар, малшылар, бектер, әкімдер, хандар, т. б. Ақын ел кезіп жүріп көрген-білген қызықты әңгімелерді, афоризмдерді аңыздарды, қанатты сөздерді, мақал-мәтелдерді жазып алып жүрген. Кейін соның бәрі “Гүлстан” кітабына арқау болған.

Сайф Сараи әрбір хикаяны бастар алдында Сағди Ширази атына мақтау сөздер айтып алып, сосын ғана автор идеясын жеткізетін хикаяларды баяндауға көшеді. Ақын түсіндіру, насихаттау жолымен қатыгез, әрі зұлым әкімдерді бауырмал, инабатты адам етуге бола-ды деп ойлаған. Сол үшін ақын адам бойындағы ең асыл қасиеттерді — әділдікті, мейірімділікті, ізгілікті, жомарттықты, т. б. мадақтайтын кызықты хикаяларға көбірек начар аударған.

Шығарма жақсылық пен жамандық, қатыгездік пен мейірімділік, патша мен диқан, шындық пен өтірік, әке мен бала, күйеуімен мен әйелі, інісі мен ағасы, т. б. аралық қарым-қатынасы, үндестігі қандай болу керек деген сауалға жауап беріледі.

Ақын осы мәселелердің біріне қатысты хикаяларды

224

Хикаят: “Бир султанның уч оғлы бар еди. Ики си узун байлы сахиб жамал, дағы бири қысқа бойлы еди. Бир кун султан бу қысқа бойлы оғлына хақарат көзи била бақты. Оғлан фарасат билан билди дағы айтты: ей әке, ұзын бойлы ақымақтан қысқа бойлы ақыл йахшырақ дурур”.

Аудармасы: “Бір сұлтанның үш баласы бар еді. Екеуі ұзын бойлы, келбетті, ал біреуі қысқа бойлы еді. Бір күні сұлтан сол қысқа бойлы ұлына ашу-ызалы көзімен қарады. Баласы бәрін ақылымен ұқты да, әкесіне айтты: ей әке, ұзын бойлы ақымақтан қысқа бойлы ақылды жақсы”.

Тағы бір х и к а я т: Ел билеуші бір сұлтан өз халқына тізесін қаттырақ батырып жіберіпті. Адамдар ел-жұртын тастап, басы ауған жаққа көшіп кете бастапты. Босап қалған уәлаятқа жау дереу ие болып алыпты.

Бұдан кейін осы пікірді дәлелдейтін төрт жол өлең берілген.

Сайф Сараи ақшаға, дүние-мүлікке негізделген феодалдық қоғам адамдарының психологиясын жақсы білген. Сол себепті кыпшақ ақыны шығарманың түпнұсқасындағы ақшаның “құдіреті” жайьшдағы хикаяларды өз елеңдерімен толықтыра түседі:

Куч билан битмас ишиң, ақча керак тур, ақча,

Акчалы киши мухтаж дагул дур кучка.

Мазмұны:

Қара күшпен іс бітпейді, ақша керек, ақша,

Ақшалы кісіге тіпті керек емес күш те.

Дегенмен ұлы ой алыбы Сағди Ширази да қыпшақ акыны Сайф Сараи да өз дәуірінің перзенттері еді. Олар “жақсыдан—жақсы, жаманнан — жаман” туылады деп ойлады:

Бөрінің баласы болур ақыбат

Атасы киби ол хайрами бөри.

Неча көп иедурсан, сана бир кун ол

Урур захм, андан сақына йури.

225

Мазмұны:

Әкесіндей жыртқыш аң болып шығады.

Қанша бақсаң да, күндердің күнінде

Захым Келтірер, одан сақ бол.

Тағы бір хикаяны мысал етіп келтірейік.

Хикаят: Меккеге қажы болу үшін бара жаткан бір топ жолаушы өзара жанжалдасып қалыпты. Қызыл кеңірдек болғанша ұрысып, шаштарын жұлысып, әбден төбелесіпті. Сонда төбелеске араласпай, жайбарақат түйе үстінде отырған бір жолаушы ұрыс-керіске таңыр-қап айтқан екен: “Ғажап, ә?! Сүйекпешка шахмат тақтасының қарсы жақ бетіне жеткенде күшейіп, табанда Ферзь болып кетеді, яғни бұрынғысынан қасиеті артады. Ал, қажы болуға келе жатқандар бүкіл сахараны кесіп өтіп, енді Меккеге жете бергенде бұрынғы ізгі қасиеттерінен айрылып қалғаны қалай?!”

“Гүлстан бит-түркте” әдептілік, тілге сақ болу, өсек айтпау, сыпайылық сияқты көптеген этикалық мәселелерді қозғайтын хикаяттар кеп. Мысалы: “Мың батпан келетін тасты қаңбақ құрлы көрмейтін бір алып палуан бұрқан-талқан болып ашуланып тұр екен.

— Бұған ие болған?— деп сұрапты біреу. Сонда әлгі палуанның көршісі тұрып:

— Мың батпан тасты ұршықтай иіретін көршім еді. Бүгін ол менің бір ауыз сөзімді көтере алмай, бүлініп жатыр—деп жауап беріпті”

Сайф Сараи парсы тілшдегі “Гүлстанды” қыпшақ тіліне зор шеберлікпен аударғаны даусыз. Шығарманың түпнұсқасындағы кейбір қиын ұғымдардың аудармашы қыпшақ тіліндегі эквивалентті баламасын тауып, оқырманға түсінікті етіп береді. Сол арқылы аудармашы өз қаһармандарынын, көңіл-күйін, психологиясын зор шеберлікпен ашып көрсетеді.

Сайф Сараи шығармасы әлемдік әдебиеттің алтын қорынан орын алған көркем туынды.

Алтын Орда дәуірі әдебиетінің аса көрнекті екілдерінің бірі Дүрбек ақын. Ақынның өмірі туралы мәлімет сақталмаған. Дүрбектің бізге жеткен жалғыз туындысы — “Жүсіп-Зылиха” дастаны. Дастан 1409 жылы жазылған.

Жүсіп пен Зылиханың махаббаты жайындағы қызықты сюжет Дүрбекке дейін де Шығыс елдерінде кең тарағаны мәлім. Бұл тақырыпқа кезінде Фирдаусий, Бал хий, Шерозий сияқты есімдері

226

Нәсір еді бұ қисса дағи фарси,

Еді әнгә жан кәзи наззораси.

Бар еді кәқгүлдә бұрундін бұ әзім,,

Түрки тили бірләму қилсам бұ нәзім —

дейді. Демек, бүрын бүл хикаяның тек парсы тілінде жырланғанын айта келіп, Дүрбек оны тұңғыш рет түркі тілінде жазып отырғанын ескертеді.

Бұл дастанньщ негізгі идеясы — ел билеушілер арасындағы тәж бен тақ үшін, байлық пен мансап үшін жиі-жиі болатын қанды соғыстардың, ағайын адамдар арасындағы бақталастық пен алауыздықтың, шектен тыс қатыгездіктің зардаптарын паш ету. Ақын ел басқаратын жандардың әділ, ақылды, мейірімді, жомарт болуын көксейді. Дүрбек өз оқырманын алға қойған мақсатқа жету үшін қажымай-талмай күресуге үндейді. Адам бойындағы ең асыл қасиеттерді — махаббатты, ақыл мен парасатты, мейірімділікті, бауырмал болуды көкке көтере жырлайды.

ТАРИХИ ТАҚЫРЫПҚА ЖАЗЫЛҒАН КӨРКЕМ ШЕЖІРЕЛЕР

Қазақ әдебиеті тарихының ежелгі дәуірін танып-білуде тарихи тақырыпқа жазылған көркем шежірелер ерекше зор роль атқарады.

Сан ғасырлар бойы атадан балаға ауызша да, жазбаша да мұра ретінде беріліп келе жатқан шежірелерді қазақ ойшылдары, ақындары мен жыраулары жақсы білген.

Ресми шежіре — тарих ғылымының бір тармағы іспеттес деуге болады. Дегенмен қазақ елі шежірені тарихи тақырыпқа жазылған көркем туынды деп таныған. Тіпті алғашта ресми тарих ретінде жазылған шежіренің өзін айтушы жыршы-жыраулар оған көркем теңеулер қосып, бірте-бірте шежіре текстін тарихи жырға айнал-дырып жіберетін болған. Соның өзінде, шежіренің негізгі сюжетін, тарихи фактыларын көбінесе дерлік өзгертпей сол күйінде сақтап қалып отырған.

Шежіре жазушылар өз дәуіріндегі саяси күрестің

227

кызу ортасында жүрген. Олар белгілі бір мағынада өз заманының тарихшы-ғалымы, саяси қайраткері секілді болған. Шежірешілер сан алуан тарихи құжаттарды, өздерінен бұрынырақ жазылған жылнама-шежірелерді жинақтап, оған өз дәуірінің аса маңызды оқиғаларын қосып жазып отырған. Сосын оны кітап көшірушілер — хуснихатшылар бірнеше дана етіп көшіріп жазатын болған. Көп томдық қолжазба-кітаптар осылайша өмірге келген.

Алдымен “шежіре” деген термин туралы айта кетейік. Қазақта “шежіре” деп айтылатым сөздің түп-теркіні арабтың “шаджарат” яғни “бұтақ”, “тармақ” деген ұғымынан туған. Ежелгі ру, тайпалардың, бүкіл бір халықтың шығу тегін, өсіп-өрбуін, даму тарихын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген шежіре-жылнамалар ұлттық мәдениеті бар елдің бәрінде де кездеседі. Мұндай шығармалардың көп томдық жинағын Англия, Франция, Германкя, Россия, көптеген Шығыс елдері кезінде қолжазба кітап етіп, ал бертін келе баспадан литографиялық, типографиялық әдіспен шығарып отырған.

Бұған ертедегі орыс әдебиеті тарихынан бірер мысал келтірейік. Мәселен, орыс әдебиетінің “Повесть временных лет” деп аталатын атақты жылнама-шежіресін Нестор деген кісі 1113 жылы Киев-Печорск монастырында отырып жазғаны мәлім. Міне, осы жылнама-шығарма сан ғасырлар бойы талай мәрте көшірілін келді. Бірнеше рет қайта өңделіп жазылды. Мәселен, орыс патшасы Владимир Мономахтың жарлығы бойынша бұл шежіре 1116 жыл қайта өңделіп жазылды. Кейінірек, Мономах патшаның ұлы Мстислав Владимировичтың айтуымен осы шежіре-кітапқа бірқатар өзгерістер енгізіліп қайта көшірілді.

Орыс елінің көне тарихын зор шеберлікпен баяндайтын бұл көркем туынды совет өкіметі жылдарынын. өзін-

228

де талай рет жеке кітап болып басылып шыкты. Сондай-ақ бұл керкем шежіренің тексті “Ежелгі орыс әдебиеті” хрестоматияларына енгізіліп отыр (Қараңыз: “Древняя русская литература. Хрестоматия. Москва, изд. “Просвещение”, 1980, с. 6—54). “Игорь жорығы туралы жыр” да осындай құнды шежіре, ежелгі орыс әдебиетінің теңдесі жоқ ескерткіші болып табылады.

Бұлардың бірқатары түрлі баспалардан жеке-жеке кітап болып басылып шықты.

Қазақ шежіресі толық жинақталып, бір ізге түсірілген жоқ. Бұл — алдағы уақыттың ісі. Рас, кене дәуір куәгері саналатын жылнама-шежірелердің бәрі бірдей нағыз көркем туынды емес. Тегінде мұндай шығармаларды екі топқа бөліп қараған жөн деп білеміз. Бірі — тарихи оқиғалардың жіпке тізгендей етіп, хронологиялық тәртіппен баяндайтын ресми жылнамалар. Ал, екіншісі — тарихта болған жеке қайраткерлердің өмір жолын яки тұтас бір ру, тайпа, яки халықтың шығу тегін, өсіп-өрбуін, кезеңдерін, т. б. сез зергерлеріне ғана тән шеберлікпен бейнелеп көрсететін көркем шежірелер.

Біз қазір дарынды қаламгерлердің қолынан шықкан осындай көркем шежірелер жайында сез қозғап отырмыз.

Сан ғасырлар бойы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа асыл мұра ретіндр табыс етіліп келген қазақтың мұндай жылнама-шежірелерін Н. Н. Гролеков, П. Н. Рычков, А.. И. Левшин, Г. С. Саблуков,

Б. С- Броневский, В. В. Григорьев, т. б. көптеген орыс ғалымдары жинап, кейбіреулерін баспаға ұсынып отырған. Бірқатарын орыс және Европа тілдеріне тәржіма жасаған. Мұндай кене мұраларды қазақ елінің ежелгі тарихынан ғылыми еңбектер жазу үшін кеңінен пайдаланып келген.

229

Сөйтіп, көптеген орыс ғалымдарының қыруар ғылыми ізденістерінің нәтижесінде қазақтың кейбір жазба мұралары сақтальш қалды. Мәселен, “Қыпшақ шежіресі”, “Түріктер шежіресі”, “Ұлы жуз шежіресі”, “Үш жүздің шежіресі”, “Диқанбай батыр шежіресі”, т. б. көптеген ежелгі мұралар бізге орыс ғалымдарының жазбалары арқылы жетті.

Бұл шежіре-дастан көріктеу кұралдарына, тұрақты сөз тіркестеріне мақал-мәтелдерге бай. Хафиз Таныш қазақтардың тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына тікелей қатысты түрлі атауларды өзгертпей, сол күйінде айтады. Бұл көркем туынды қазақ тілі мен әдебиетінің тарихын зерттеушілердің назарынан тыс қалмауы керек.

Қазақ халқының көне тарихына, әдебиеті мен мәдениетіне тікелей қатысты түрлі жазба ескерткіштерінің ішінен Әбілғазы Баһадурханның “Шежіре-и турік” (“Түріктер шежіресі”) атты кітабы елеулі орын алды. Бұл шежіре тоғыз тараудгн тұрады. Шежіренің 1—2 тарауларында Адам-атадан бастап, Шыңғысханға дейінгі оқиғалар, ал 3—5 тарауларында әлем әміршісінің Шағатай және Төле деген ұлдарының Мауараннахр, Моғолстан, Иран және Қашқария жерінде билік жүргізуі, 7—8 тарауларында Жошы балаларының Дешті Қыпшақтағы әкімшілік істері, қазақ хандары. шешендері мен ақындары туралы әнгіме болады.

Әбілғазының “түріктер шежіресі” негізінен прозалық шығарма болса да, тексте бәйіт және ғазал түріндегі поэзия үлгілері де баршылық. Автор қара сөздің өзін бейне бір ұзақ жыр-толғау секілді ырғақпен, ұйқаспен айтады. Мәселен: “Меңліхан тағы бир неша ил-лар ет жеп, кимиз ішіп, айдай, күндей сулулани құшып,

230

сынаптай йорғаларни мініп, көңлі ткген иерлерге учиб, ол дүниеге кетті.”¹

Бұл шежіре өткен ғасырда-ақ неміс тіліне, немісшеден француз тіліне, одан ағылшын тіліне аударылып басылып шықты.

Совет өкіметі жылдары Әбілғазының бұл еңбегі туралы белгілі ғалымдар А. Н. Кононов және С. Н. Иванов зерттеулері жарық керді.² Ал, қазақ тілі маманда-ры Ғ. Айдаров пен Б. Әбілқасымов “Шежіре-и түрік” кітабының зерттелу тарихына шолу жасап, ондағы тұрақты сөз тіркестерін тілдік тұрғыдан талдады.

Қазақ тілі тарихы мен қазақ әдебиеті тарихын танып білуде баға жетпес жазба ескерткіштердің бірі — Қадырғали Жалайыридың “Жамиғ-ат-тауарих” (“Шежірелер жинағы”) атты шығармасы. Бұл шежіре 1602 жылы Россияда жазылғаны мәлім. Мұнда XIV—XVI ғасырлардағы қазақ елінің ішкі және сыртқы жағдайы, басқа елдермен қарым-қатынасы, бірқатар қазақ хандарының генеалогиясы, сахарадағы саяси-әлеуметтік оқиғалар айтылады.

“Жамиғ-ат-тауарих” өз дәуірінің дәстүрі бойынша сол кездегі әдеби түркі тілінде жазылды. Соның өзінде, автор қазақ тілінің зор мүмкіндіктерін, ғажайып теңеулерін, айшықты сез тіркестерін, мақал-мәтелдерін, нақыл-ғақылия сөздерін кеңінен пайдаланған. Мұның өзі көркем проза үлгісіндегі шығарма ретінде танылған.

Қадырғали Жалайыри шығармасының көркемдік дәрежесін, әдеби құнын дәлелдеу үшін шежіреден бір ғана мысал келтірейік. “Жамиғ-ат-тауарихта” орыс патшасы Борис Годуновқа арналған мынадай мадақтау жолдары бар.“ Жумләт алькристиан падшаһ хазратлари Барис Федурауч улұғ бек ақ хан дур... айналасы алты х а н, тегүрәгі төрт х а н, дүнйаның төрт бурчын биләгән хан, халайқын адллік білән сургән хан, иәтім ләр гә рахим қылып, чығай лар ны тойдырған х а н, қыш уа

231

Міне осы мадақтау өзінің композициялық құрылымы тұрғысынан сол кездегі жыраулар поэзиясын еске тусіреді. Мұнда қара сөздің өзі бейне бір жыр-толғау секілді ырғақты, ұйқасты болып келеді. Автор белгілі бір сөздерді немесе тұтас сөз тіркестерін рефран ретінде бірнеше рет қайталап айту арқылы осы ұғымдарға оқушы назарын көбірек аударып отырады.

Бұл секілді сез қайталау әдісін кезінде қазақ жыраулары жиі қолданған. Мәселен Қазтуған Сүйінішұлы (ХУ-ғасыр) өзінің бір толғауында “туған жер” деген мағынада қолданылған “жұрт” сезіне ерекше екпін беріп, қайталап отырады:

Алаң да алаң, алаң жұрт,

Ағала ордам қонған жұрт,

Атамыз біздің бұ Сүйініш,

Күйеу болып барған жұрт.

Анамыз біздің Бозтуған

Келіншек болып түскен жұрт,

Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт,

Кіндігімді кескен жұрт,

Кір-қонымды жуған жұрт,

Карағайдан садақ будырып,

Қылшанымды сары жүн оққа толтырып,

Жанға сақтау болған жұрт.

Орта ғасырда сол заманның ортақ әдеби тілі болған шағатай тілінде жазылған “Шежірелер жинағы” қазір-гі түркі тілдерінің қайсысына жақындау түр деген сауал туады. Белгілі тіл маманы

Р. Сыздыкова “Жамиғ-ат тауарихты” тілдік түрғыдан еғжей-тегжейлі зерттей ке-ліп, “Қадырғали Жалайыридың ана тілі қазақ тілі болды, оның “Шежіресінде” түрақты тіркестерді пайдалану саласында қазақ тілінің элементтері едәуір орын алды” деген корытынды жасайды².

Демек, Қадырғали Жалайыридың “Шежірелер жинағы” да қазақ әдебиеті тарихының ежелгі дәуіріне арналған жинақтардан өзінің тиісті орнын алуы керек деп білеміз.

Шежіре жазушылар тарихи деректерге ғана емес, шығарманың көркем тілмен жазылуына да ерекше мән беріп отырғаны мәлім. Қазақ қауымы тіпті қара сөзбен

^! “Библиотека восточных историков...”, 1854 г., т. 2, часть 1, с. 3. ² Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. Алматы, 1983, 48-бет.

232

тұңғыш тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидің (1499—1551 ж.) “Тарих-и Рашиди” (“Рашидтің тарихы”) атты еңбегінде өзінің көркемдік ерекшеліктері, көріктеу құралдары, тұрақты сөз тіркестерін шебер қолдана білуі жағынан көркем туындыға жақын түр. “Тарих-и Рашидидің” авторы Хайдар Дулати өз дәуірінің дарынды сөз зергері, белгілі ақыны болғанын атақты Бабырдың өзі де кезінде мойындаған.¹

“Тарихи Рашиди” жылнама-шежіресінде негізінен XIV—XVI ғасырлар аралығында Моғолстан мен Қаш-карияда болған тарихи оқиғалар жазылған. Бұл еңбек екі дәптерден түрады. Бірінші дәптерде Моғолстанда билік жүргізген хандардың шежіресі беріліп, сондағы халықтың тарихы баяндалады. Ал, екінші дәптерді автор мемуарлық сипатта жазған. Мұнда қазақ елінің өз көршілерімен қарым-қатынасы кең көлемде, жан-жақты суреттелген. Шежіреде XV—XVI ғасырларда Орта Азия, Шығыс Түркістан, Ауғаныстан, Үндістанда болған маңызды тарихи оқиғалар көркем тілмен баяндалады.

“Тарихи Рашидидің” көркемдік сипатын, тіл шеберлігін бұл еңбекті басқа тілдерге тәржіма жасаған аудармашы ғалымдардың барлығы дерлік кезінде ерекше атап көрсетіп отырған. МәселенДнглияның аса көрнекті тарихшысы Э. Денисон Росс (1871—1940 ж) “Тарихи Рашиди” шежіресін ағылшын тіліне толық аударып, оны 1895 жылы Лондонда бастырып шығарған. Оны тек тарихи мұра ретінде ғана емес, көркем туынды ретінде де жоғары бағалаған.

Ал, бұл шығарманың қазақ тарихына қатысты тұстарын орыстың белгілі шығыстанушысы, тарихшы-ғалымы В. В. Вельяминов — Зернов (1830—1904 ж) орыс тіліне аударған болатын.

Сондай-ақ шежіренің кейбір бөлімдерін казақтың көрнекті ғалымы С. Ж. Асфендияров (1889—1938 ж.) та тәржіма жасаған. Хайдар Дулати шежіресінің қазақ тарихына қатысты жерлері 1969 жылы орыс тілінде жарық. көрді.²

Алма-Ата, 1969, с. 185—231. 9—93

веков.

233

“Бабыр-наме”— құнарлы, бейнелі тілмен жазылған, нағыз көркем туынды. Оған Бабыр жасаған жанды бейнелер, қанатты сөздер, табиғат суреттері, сан қилы теңеулер, т. б. көріктеу құралдары толық дәлел.

Кезінде қазақтың оқыған зиялылары “Бабыр-намені” қазақ халқының өз тарихы жазылған шығарма деп таныды. Мұнысы орынды да еді. Біріншіден, “Бабыр-наме” қазақ қауымының XV—XVI ғасырлардағы тарихына, рухани өміріне тікелей қатысы бар шығарма екені мәлім. Екіншіден, Бабырдың бұл мемуарлық еңбегі кезінде түркі тектес халықтардың бәріне бірдей түсінікті болған шағатай тілінде жазылған.