Қазақ Қаржы экономикалық академиясы

Үшінші буын (70 –79 –жылдар) 60 –шы жылдардың кезеңі интегралдық схемалардың құрудың өндірістік технологиясының шығуымен сипатталады. Кремний пластинасының үстінде мөлшері 1 см электрондық схеманы құру іске асырылды. ИС-лар үшінші буын машиналарының негізгі элементтік базасы болды. әрекет тездігі 1 млн оп/с жоғарылады, ал кейбір ЭЕМ-де оперативті жад бірнеше мегабайтқа кеңейді.

Төртінші буын (1980- осы уақытқа дейін). Төртінші буын машиналарының негізгі элементтік базасы үлкен интегралдық схемалар болды (ҮИС) және өт үлкен схемалар. 70-жылдарда ӨҮИС өнеркәсіптік өндіру дұрыс жолға қойылды, ол кремний кристалының бетінде бірнеше ондаған мың электрондық құрауыштардың орналасуымен ерекшеленді. Нәтижесінде машиналардың өлшемдері күрт төмендеді, әрекет тездігі секундына ондаған және жүздеген млн операцияға дейін жетті, жедел жад өлшемі мегабайтпен өлшене бастады.

• 
  Ғылыми-зерттеу және Инженерлік құрастырушы (ғылыми салада) жұмыстарда;
  
• 
  шаруашылық-экономикалық қызметтерді басқаруда (іс саласы);
  
• 
  білім;
  
• 
  тұрмыстық сала.
  

• 
  IBM фирмасынан басқа бұл типті компьютерлерді әлемде басқа да жүздеген өндірушілер шығарады.
  
• 
  Бұл типті ДК түрлерінің жиынтықтары құрыла бастады, олар өзара әрекеттездігімен, ішкі және сыртқы жадымен, функционалдық мүмкіндіктерімен ерекшеленеді.
  
• 
  Басқа типті ДК-лер де бар, мысалы, Apple фирмасының Macintosh компьютері.
  

Қосымша әдебиеттер: 12

1. 
   Дербес компьютердің негізгі құрылғылары
   
2. 
   Дербес компьютердің қосымша құрылғылары
   

1. 
   күй регистрлері (басқару)
   
2. 
   мәліметтер регистрлері.
   

• 
  орталық басқару құралы;
  
• 
  арифметико – логикалық құрылғы;
  
• 
  ішкі регистрлік жады;
  
• 
  кэш – жады
  
• 
  жүйелік шинаны басқару сызбалары, т.б. кіреді.
  

• 
  оперативті жадыдан командалар алу;
  
• 
  командаларды декодтау (яғни команданың мағынасын анықтау, орындалу әдісін, операциялар адрестерін анықтау);
  
• 
  командалар құрамында кодталған операцияларды анықтау;
  
• 
  өзінің ішкі регистрлері, оперативті жад мен СҚ, МП мен оперативті жад арасындағы ақпараттар алмасу үрдістерін басқару;
  
• 
  ішкі процессорлық және программалық үзілістерді өңдеу;
  
• 
  СҚ – дан берілген сигналдарды өңдеу және сәйкес үзілістерді жүзеге асыру;
  
• 
  компьютер құрамына кіретін әртүрлі құрылғылар жұмысын басқару.
  

1. 
   ДК-дің программалық жасақтамасының құрылымы
   
2. 
   Жүйелік ПЖ
   
3. 
   Программалау жүйелері
   
4. 
   Қолданбалы ПЖ
   
   1. 
      ДК-дің программалық жасақтамасының құрылымы
      

Іске қосылмаған компьтер темір мен пластмассадан дайындалған, бірақ оны іске қосқан соң ол түрленіп, жанданады: онымен мәтіндер теруге, ойындар ойнауға, мзыка тыңдауға және көптеген басқа амалдар орындауға болады. Оның барлығы ненің әсерінен болады деп ойлайсыздар?

Мұның барлығы әр түрлі программаларды пайдаланғандықтан болады, олардың біреуі компьютерді басқарады, екіншілері мәтінмен (текстпен), графикамен жұмыс істеуге мүмкіндік береді, үшіншілері басқа да маңызды функциялар атқарады екен. ДК және олардың жүйелерінің жалпы архитектурасында икемді құрылым болып программалық жасақтама табылады.

Программалық жасақтама (Software) – компьютерде шешілетін есептерді орындауды жасақтайтын программалар жиынтығы. Компьютердегі барлық программалар жиынтығы программалық жасақтама деп аталады.

Барлық ПЖ флоппи-дискілерде, CD –де жинақталады немесе Интернет желісі арқылы әкелінеді. Қызметіне қарай (функционалдық мүмкіндіктеріне байланысты) ПЖ жүйелік, қолданбалы және программалау жүйелері (инструментальдық құралдар) болып бөлінеді.

2. 
   Жүйелік программалық жасақтама
   

Жүйелік программалық жасақтама – компьютерді функционалдауды қолдауға арналған және есептеу жүйесінің құрылғыларын басқаратын программалық тәсілдердің жиынтығы. ЖПЖ-нің негізгі элементтеріне операциялық жүйелер, диалогтық (файлдық) қоршамдар, драйверлер мен утилиттер (сервистік программалар) жатады.

Жүйелік программалық жасақтаманың негізгі компоненті – ОЖ. ОЖ- компьютер мен қолданушы арасындағы диалогты қалыптастыратын, компьютерді және оның ресурстарын басқаратын (үйлестіретін) өзара байланысқан жүйелік программалардың жиынтығы.

ОЖ-ден ДК-дің жұмыс істеу сапасы, қолданушының жұмыс жасау икемділігі анақталады.

Қазіргі уақытта жүздеген ОЖ-лер құрастырылған. Олардың ішіндегі ең танымалдары - MS-DOS, Linux (Европада таралған), Unix (АҚШ-та таралған). Ең алғашқы ОЖ MS-DOS 1981 ж. Microsoft фирмасымен шығарылған.

Ресейде және біздің елімізде Windows операциялық жүйесі кең таралған. Бұл ОЖ басқа жүйелермен салыстырғанда тек өзінің интерфейсімен ғана емес (сыртқы түрі) және жұмыс істеу концепциясымен (тұжырымдамасымен) ерекшеленеді: Windows негізіне терезелік технология тән - әрбір программа үшін мәліметтермен амалдар орындауға арналған төртбұрышты аймақ (терезе пайда болады).

Қазіргі уақытқа дейін Windows ОЖ-нің келесі нұсқалары таралған: Windows 95, 98, 2000 (Millenium Edition), XP. Әрбір жаңа нұсқа алдыңғысын толықтырып, олардың мүмкіндіктерін кеңейтеді.

Файлдық жүйе мен аппараттық құралдарды басқарудан басқа ОЖ-нің негізгі қызметтеріне мәліметтерді енгізу-шығару, командаларды өңдеу, қолданушы интерфейсін қалыптастыру жатады.

Диалогтық қоршамдар – қолданушыға ыңғайлы интерфейс қалыптастыратын, қолданушы мен компьютердің арасындағы диалогты жеңілдететін, ОЖ-нің объектілерімен (файлдармен, каталогтармен) орындалатын базалық операцияларды көрнекі және қарапайым ететін программалардың жиынтығы. Сыртқы түріне қарай диалогтық қоршамдар текстік (NC), графикалық (Windows 3.1) болып бөлінеді.

Драйверлер – қолданбалы программалар мен ОЖ-нің сыртқы құрылғыларының өзара байланысын жасақтайтын программалар. Драйверлер тышқан, пернетақта, принтер және сканер сияқты құрылғылардан келіп түскен ақпаратты өңдеуге жауап береді.

Утилиттер (сервистік программалар) – қосымша сервис (дискеттерді форматтау, жойылған файлдарды қалпына келтіру, дискідегі файлдарды дефрагментациялау және т.с.с) қалыптастыратын көмекші қызметті программалар. Утилиттер дегеніміз – ОЖ-нің функционалдық мүмкіндіктерін кеңейтетін және толықтыратын қосымша құралдар.

Бұл топтың барлық программалары шартты түрде архивтеу программаларына, антивирустық программаларға және дискілерге қызмет көрсету программаларына жіктеледі.

Жүйелік программалық жасақтама (ЖПЖ) құрамына енетін программаларды күнделікті өмірмен ұқсастыққа келтіруге болады.

Программалау жүйесі – кез келген пәндік аумақта ерекше программалық құралдарды автоматтандыруға арналған құралдар жиынтығы. Оның құрамына программалу тілдері және арнайы программалық құралдар жатады. Программалау жүйелеріне күнделікті өмірмен байланыстырсақ, тұрмсытық техниканы жөндеуге арналған құралдармен ұқсастыққа қоюға болады.

Қолданушы компьютермен жұмыс істеген кезде уақытының көп бөлігін ҚПЖ-мен жұмыс істеуге жұмсайды. ҚПЖ – қолданушының нақты есептерін шешуге арналған программалар жиынтығы.

Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 6, 7, 8

Қосымша әдебиеттер: 12


Дәріс 6. Операциялық жүйелер, түрлері, қызметі.

Дәріс сұрақтары:

1. 
   Операциялық жүйелер, түрлері, қызметі
   
2. 
   Файлдар және файлдық жүйе.
   
3. 
   Windows операциялық жүйесі
   

• 
  ресурстарды (физикалық және логикалық) басқаруды, яғни компьютерлердің барлық ақпараттық құралдарының үйлесімді жұмысын;
  
• 
  үрдістерді басқаруды, яғни программалардың орындалуын, олардың аппараттық құралдар, мәліметтермен әсерлесуін;
  
• 
  пайдаланушы интерфейсін, яғни пайдаланушының компьютермен диалогын жүзеге асыруды жасақтайды. Бұлар ОЖ-нің негізгі атқаратын қызметін анықтайды.
  

Операциялық жүйе – ең машиналық-тәуелді программалық құралдар, сондықтан олар белгілі компьютер типтеріне бағытталады. Қазіргі замнға дейін ОЖ де ЭЕМ-дер дамуына сәйкес өзгерістерді бастан кешірген және көптеген әртипті машиналар кластарына сәйкес түрлері бар (OS/360, OS/370, OS/2, VMS/VAX, VNIX, LUNIX, MS-DOS, Windows 95, Windows NT, Windows XP, т.с.с.). Операциялық жүйелерді жіктеуді бірнеше ірі мінездемелерге байланысты қарастырайық (әдебиеттерде мұндай жіктеулердің әртүрлілері ұсынылады): алдына қойған мақсаттарына, есептерді өңдеу режімдеріне, жүйемен әсерлесу әдістеріне байланысты.

• 
  жалпы мақсаттағы;
  
• 
  арнайы мақсаттағы
  

• 
  бірпрограммалы (MS-DOS, MSX),
  
• 
  мультипрограммалы (OS/2, UNIX, Windows) режімдегі ОЖ.
  

• 
  мультипрограммалы режімде бірнеше программалардың бір уақытта орындалуы жүйенің өзімен басқарылады;
  
• 
  мультиесепті режімде мұндай басқаруды программалаушының өзі жүзеге асыруы қажет.
  

Есептеу жүйесімен диалогтық режімде әсерлесу мінездемелеріне байланысты:

• 
  бірпайдаланушылы (біртерминалды) (MS-DOS);
  
• 
  көппайдаланушылы (көптерминалды) (UNIX, Windows NT) ОЖ болып жіктеледі. Көппайдаланушылы ОЖ-де бір есептеу жүйесімен бір уақытта бірнеше пайдаланушылар өз терминалынан жұмыс атқаруына болады. Сондықтан көппайдаланушылы режім мультипрограммалы режім болуын қажет етеді.
  

ОЖ-дің көпроцессорлық өңдеуді қолдайтын маңызды қасиетіне байланысты көппроцессорлы ОЖ анықталады. Мұндай жүйелердің қатарына IBM фирмасының OS/2, Sun фирасының Solaris 2.x, Microsoft-тың Windows NT және Novell NetWare 4.1 жүйелері жатады.

Қазіргі уақытта әртүрлі ЭЕМ үшін әртүрлі типті операциялық жүйелер бар, бірақ олардың құрылымдарында бірнеше жалпы принциптер бар. Мұндай принциптерге келесілер жатады:

• 
  жүйенің негізі – ядросы болады. Ядро құрамына жиі қолданылатын модульдер: үзілістерді өңдеу модульдері, ОЖ және процессор ресурстарын бөлу модульдары, т.с.с. кіреді. Ядро құрамына енетін программалар ОЖ жүктелген уақытта оперативті жадқа орналасады және ЭЕМ қызметі кезінде әрқашанда сонда қалады. Мұндай программаларды резидентті деп атайды.
  
• 
  командалық процессор – пайдаланушыдан берілген қарапайым командаларды интерпретациялайды және орындайды, сондай-ақ олардың ядромен әсерлесуін жүзеге асырады;
  
• 
  утилиттер – компьютерлердің әртүрлі құрылғыларына қызмет көрсететін кішігірім программалар (мысалы, магниттік дискілерді пішімдеу утилиттері, байқаусызда жойылған файлдарды қалпына келтіру утилиттері, т.с.с) болады.
  

Файлдық жүйенің негізгі атқаратын функциялары:

• 
  файлдармен жұмыс істеу функциялары, яғни оларды құру, жою, атрибуттарын өзгерту, құрылымдарын анықтау, т.с.с.;
  
• 
  файлдарға қатынауды басқару функциялары;
  
• 
  файлдарда сақталған мәліметтермен жұмыс істеу функциялары, яғни оларды оқу, жазу, көшіру, іздеу және т.с.с.
  

• 
  енгізу/шығару құрылғыларында сақталған файлдар;
  
• 
  файлдар құрылымы;
  
• 
  файлдар және олардың құрылымдарымен жұмыс істеу функциялары.
  

1. 
   .com, .exe, .bat - орындалатын файлдар;
   
2. 
   .txt, .doc – мәтіндік файлдар;
   
3. 
   .pas, .bas, .c, .for – белгілі бір программалау тілдеріндегі программа мәтіндері, сәйкес Паскаль, Бейсик, Си, Фортран;
   
4. 
   .xls – электрондық кестелер файлы;
   
5. 
   .dbf – мәліметтер қоры файлы, т.с.с.
   

1. 
   жолдан – файлмен байланысу жолы немесе оның дискідегі каталогтар тізімі, олар \ белгісімен (UNIX-те / ) бір-бірінен бөлінеді;
   
2. 
   файлдың өз атауынан;
   
3. 
   кеңейтуден ( бірақ ол міндетті емес, негізгі атаудан (•) арқылы бөлінеді)
   

Windows 95 және Windows 98 операциялық жүйелерінде каталог терминінің орнына қаптама термині қолданылады. Сонымен мұнда файлдардың тек қана логикалық деңгейде ұйымдастырылуы ғана қарастырылды.