«Ќаржы, салыќ салу жјне саќтандыру» кафедрасы

КІРІСПЕ....................................................................................................................3

1. 
   Инвестициялық жобалардың мазмұны мен оның түрлері........................5
   
2. 
   Инвестициялық жобаларды іске асыру кезіндегі техникалық
   

2.1 Инвестициялық жобалардың қолайлығын бағалау тәсілдері..................11

2.2 «Дастархан» кафесінің инвестициялық жобасы........................................19
3 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ ТАЛДАУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ РЕТІНДЕ ҰТЫМДЫ КӨРСЕТКІШТЕРДІ ҚОЛДАНУ..............................................................................................................25
ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...........................................................34

‌‌ КІРІСПЕ

Пайда болған қиындықтарға қарамастан, менің тапсырмам бойынша Үкімет экономиканы орнықты өсіру бойынша шаралар қабылдады» - деп айтылған.

Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр. Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз керек. Осыған орай, инвестициялық жобаларды талдауда оның тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды ерекшелеудің маңызы зор.

«Инвестициялар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы экономиканы жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің “көлеңкеден” шығуына жағдай жасауы тиіс.

Менің бұл курстық жұмысты таңдаған себебім: Кез-келген істі бастау үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің, ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты талдап, зерттеп білу.

Курстық жұмыстың мақсаты – қазіргі кездегі инвестициялық жобаның теориялық және практикалық мәліметтері негізінде зерттеу жұмысын жүргізу.

Қойылған мақсатқа жету үшін алдымызға келесідей міндеттерді қоямыз:

- Инвестициялық жобалардың мазмұны мен оның түрлерін қарастыру;

- Инвестициялық жобаларды іске асыру кезіндегі техникалық-экономикалық есептердің сатылары мен түрлерін талқылау;

- Инвестициялық жобалардың қолайлығын бағалау тәсілдерін талдау;

- «Дастархан» кафесінің инвестициялық жобасын талқылау;

- Инвестициялық жобаларды талдаудағы мәселелері мен шешу жолдарын зерттеу.

Жұмысты жазу барысында әдістемелік негізі ретінде отандық және шетел ғалымдарының инвестициялық жоба саласындағы еңбектері, статистикалық мәліметтер, монография, газет-журналдар мәліметтері пайдаланылды.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБА ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ

1. 
   Инвестициялық жобалардың мазмұны мен оның түрлері
   

Кез-келген ұйымның дамуы мен өмірлік қызметінің тұрақтылығының шарты болып нақты бір инвестициялық жобаға инвестицияны салу тиімділігі табылады. Инвестициялар туралы шешімді қабылдау мәселесі жоспардың мазмұны және оның жүзеге асуының тізбегі, күтілетін шешімге қаншалықты сәйкес келетінін қарастыратын көз-қарастан болжамды дамудың жоспарын бағалауда құрылады.

Инвестициялық жоба (investment project) - алға қойған мақсаттарға жету үшін инвестицияны салу бағдарламасы немесе жоспар. Кейде инвестициялық жоба деп жобаны жүзеге асыру бойынша негіздеу және сәйкес жұмыстарды жүргізу үшін қажетті ұйымшылды-құқықтық, аналитикалық, инженерлі-техникалық, экономикалық және есепті-қаржылық құжаттар жүйесін түсінеді.

Тәжірибеде жүзеге асырылатын көптеген әртүрлі инвестициялық жобалар әртүрлі белгілерден тәуелді топтастырылуы мүмкін. Инвестициялық жобалардың топтастырылуына жалпы үйлесу көз-қарасынан келесі белгілерді көрсетуге болады:

• 
  жоба типі - жобаның іске асырылуы жүзеге асатын қызмет аясынан тәуелді (ұйымдық, технологиялық, экономикалық, әлеуметтік, аралас);
  
• 
  жоба масштабы – моножоба, мультижоба, мегажоба (моножоба – әр түрлі және типті жоба, мультижоба – моножобалардан тұратын жобалар жиыны, мегажоба - өзінің құрамына моно және мультижобаларды қосатын салалардың, аудандардың даму бағдарламасы);
  
• 
  жоба түрі – жобаның пәндік аумағының мінезі бойынша (инновациялық, оқу-білімдік, аралас және т.б.);
  
• 
  жобаның ұзақтығы – жоба циклінің жүзеге асу уақытының ұзақтығы бойынша (қысқа мерзімді – 1 жылға дейін, орта мерзімді – 1-3 жыл, ұзақ мерзімді – 3 жылдан жоғары).
  

Өнеркәсіптік ұйымдарда жүзеге асырылатын инвестициялық жобалардың топтастырылуы жалпы үйлесуден құрылып жатқан жобаға өзінің белгісі бойынша ерекшеленеді.Өнеркәсіптік өндірісте жобалардың топтастырылуы келесі түрлерде болуы мүмкін (сурет 1).

(1 жылға дейін)

(3 жылға дейін)

(3жылдан жоғары)

Жобалар циклінің ұзақтығы

Сурет 1. Өнеркәсіптік өндірісте инвестициялық жобалардың топтастырылуы.

Өнеркәсіптік ұйымдарда инвестициялық жобалардың топтастырылуын құру сұрағы тәжірибеде қалыптасқан шарттар тізімінен тәуелді. Бұндай шарттар ретінде – нақты бір уақыттағы өнеркәсіптік ұйымның алдында тұрған мақсаттар, ресурстардың қаржылық және басқа да түрлері бойынша шектеулер және т.б. бола алады. Сол уақыттада жалпы жағдайда инвестициялар жобалардың нақты бір түрімен еріп жүруі мүмкін. Инвестициялар көлемі мен оларды салу уақыты нақты инвестициялық жобадан тәуелді. Өнеркәсіптік ұйымда нақты бір уақытта жобаның маңызы максималды нәтижелерді алу үшін шешілуі қажет мақсаттары мен есептерімен анықталады [1.,324б].

Инвестициялар инновациялық, конверсиондық, реабилитациялық, бизнес-процестердің реинжинирингі, сапаны жалпылама басқару және басқа жобалар түрлерін өзіне қоса алады.

Инновациялық жобалар – бұл қойылған мақсаттарға жетуге бағытталған, өзіне ғылыми-зерттемелік және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарды жүргізуді, өндірістік, ұйымдық, экономикалық және қаржылық есептемелерді қосатын инновациялық шаралар жүйесі. Бұл жобалар өнеркәсіптік жобалар үшін ғылыми-техникалық бағдарламалар құрамында қалыптасуы немесе жеке ұйымдардың құрылыстық және жаңа қуаттылық ісіне енуімен ғылым мен техниканың дамудың мағыналы бағыттарына нақты мәселелерді шешуі мүмкін.

Конверсионды жобалар – басқа өнімді шығаруға техникалық және технологиялық бөлімдерді қосатын басқарудың барлық жүйесін қайта құру үшін арналған шаралар жиыны. Мысалы, әскери бағыттағы өнімнің орнына азаматтық өнімді шығаруы бойынша өнеркәсіптік ұйымды қайта құру.

Реабилитациондық жобалар - өз қызметінің тиімділігін жоғарылату мақсатында және өзіндік шаруашылық субъектілер ретінде сақтауда «шығынды» ұйымның «сауығуына» бағытталған істердің жиынтығы.

Бизнес-процестердің реинжинирингі – ұйым қызметінің көрсеткішінің тез жақсаруына жету үшін технологиялық және ұйымды-іскерлік бизнес процестерді радикалды қайта жобалау мен іргелі қайта мағыналауға бағытталған бағдарламалар.ISO 15531-1 стандартына сәйкес процесс (латын тілінен processus – ілгерілеу) деп ұйымның әртүрлі мағынасын қамтитын және бір мақсатқа жетуге бағытталған функцияның құрылымдық жиының түсіндіреді.

Бизнес-процесс ұйымның ұйымдық құрылымдық элементтерінің анықталған өзара іс-әрекеттер ережесі шегінде мақсатты түрде орындалатын технологиялық және ұйымдық-іскерлік процестер жиының білдіреді. Бизнес-процестер реинжинирингі (БПР) ұйым қызметінің тиімділігін арттыратын жаңа технологияларды білдіреді.

Сапаны жалпылама басқару (TQM – Total Quality Management) – минималды мүмкін құнмен клиенттерді толығымен қанағаттандыру арқылы ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметін енгізу әдісі. Ұйымның әрбір қызметкері бұл жағдайда нақты өкілеттермен бөлінеді, өзінің жұмысы сапасына толығымен жауап береді және оның еңбек сапасын жоғарылату жолын өзбетінше іздестіру құқығын оған толығымен ұсынады.

Басқа жобалар - өзіндік жұмысты жүргізумен, жеке технологиялық процестердің жетілдірілуімен, құралдарды жаңартумен және т.с.с. байланысты жобалар.

Типтеріне байланысты жобаны келесідей топтастыруға болады:

• 
  әлеуметті-техникалық, қызметшілердің өндірістік еңбегін жоғарылатуға және жұмыс орындарында шарттарды жақсартуға бағытталған;
  
• 
  ұйымдық-басқарушылық, өндірістің ұйымдастыруын жақсартуына қатысатын және басқарушылық қызметінің еңбекті өндіруін жақсарту;
  
• 
  ақпараттық, ақпараттық ағындарын жақсартуымен және олардың автоматтандыруымен байланысты;
  
• 
  интегрирленген, жоғарыда келтірілген жобалар типтерінің жеке элементтерінен тұрады;
  
• 
  басқалары, жоғарыда келтірілген тізімге кірмейтін жобаларды бейнелейді.
  

Циклдың ұзақтығы бойынша жобалар жалпы жағдайлар сияқты қысқа мерзімді (1жылға дейін), орта мерзімді (3жылға дейін), ұзақ мерзімді (3 жылдан жоғары) болуы мүмкін.

Барлық көптеген әртүрлі инвестициялық жобалар жоғарыда қарастырылғандардан ерекшелігі басқа белгілерден тәуелді топтастырылуы мүмкін. Сондықтан, келтірілген топтастыру аяқталуына үміттенбейді. Сонымен қатар, тәжірибеде инвестициялық жобалар бойынша есептерді шешу барысында ол пайдалы болуы мүмкін [2., 38б].

2. 
   Инвестициялық жобаларды іске асыру кезіндегі техникалық-экономикалық есептердің сатылары мен түрлері
   

Инвестициялық жоба – күрделі жұмсалымның экономикалық мақсатқа лайықтылынған, оның іске асыру көлемі мен мерзімін негіздеу, сондай-ақ инвестицияны іске қосуының тәжірибелік амалын (әрекетін) жазу (суреттеу).

Бір сөзбен айтқанда инвестиция – табыс немесе пайда табу үшін ақшалай қаражаттарды жұмсау.

Оңтайлылық (оңтайландыру) – оңтайын, яғни белгілі бір техникалық-экономикалық міндеттер шешімінің межелі критерийлер мен айқындалған шектеулерден ең жақсы нұсқасын табу процесі.

Инвестициялық жобалар келесі топтастыру белгілер негізінде ажыратылады:

1. 
   жобалау объектінің деңгейі бойынша;
   
2. 
   бағалау кезеңінің ұзақтығы;
   
3. 
   жобаның нақтылығы (жуық немесе толық, жете);
   
4. 
   серпінділік (динамикалық);
   
5. 
   оңтайландыру критерийлері (пайымдау негізі).
   

1-ші деңгей. Шаруашылық-технологиялық кешен (тау-кен байыту комбинаты, тау-кен металлургия комбинаты). Ол негізгі өндірістік өндіру, байыту, балқыту процестерін кірістіреді.

2-ші деңгей. Шаруашылық-технологиялық кешеннің құрылымдық элементі (шахта, карьер, байыту фабрика, қайта өңдеу цехы);

3-ші деңгей. Тау-кен кәсіпорынның құрылымдық элементі (аршу, шахтадағы ішкі көлігі, карьерлік көлік);

4-ші деңгей. Кен қызу жөніндегі технологиялық процестер мен операциялар (бұрғылау, арттыру, тиеу, тасымалдау, қоймалау).

Бағалау кезеңінің ұзақтығы мынадай:

а) болашақ - 15-20 жыл;

б) ұзақ уақытты (мерзімді) - 5-15 жыл;

в) орта мерзімді - 2-5 жыл;

г) ағымдағы - жыл, ай;

д) жедел - тәулік, ауысым.

Экономикалық есептер инвестициялық жобалардың техникалық-экономикалық негіздеу сатысында болашақ кәсіпорын қызметінің 3 түрі бойынша бағалау кезеңінің әр жылындағы табыстар мен шығындарды анықтауды қарастырады:

• 
  инвестициялық;
  
• 
  операциялық (өндірістік) және қаржылық.
  

Жобаның қандай түрі болмасын және олардың техникалық, технологиялық, қаржылық, салалық және аумақтық ерекшеліктеріне қарамастан инвестициялық жобалар тиімділігін бағалау негізінде мына келесі принциптер жатыр:

• 
  жобаның барлық өміршендік кезеңі бойы қарап талқылау;
  
• 
  барлық ақша ағындарын үлгілеу;
  
• 
  әр түрлі жобалар нұсқаларын салыстыру талаптарының салыстырымдылығы;
  
• 
  оң нәтижелікпен барынша жоғары тиімділік принципі;
  
• 
  уақыт факторын есепке алу;
  
• 
  алдағы шығындар мен кірістерді ғана есепке алу;
  
• 
  инвестиция жобаларының барлық аса маңызды салдарын есепке алу;
  
• 
  жобаға әр түрлі қатысушылардың түгелін есепке алу;
  
• 
  инвестициялық жобалардың тиімділігіне айналмалы капиталдың қажеттілігінің әсерін есепке алу;
  
• 
  инфляцияның әсерін есепке алу;
  
• 
  сандық нысанда белгісіздік пен тәуекелділіктің әсерін есепке алу.
  

Есептік кезең қадамдарға, уақыттың бөліктеріне бөлінеді, сол уақыт ішінде қаржы көрсеткіштерді бағалау үшін пайдаланылатын деректер жиналады.

Есеп қадамдары олардың нөмірлерімен (0,1,2...) айқындалады.

Инвестициялық жоба, басқа да қаржы операция сияқты табыс алумен және шығындар жасаумен байланысты болғандықпен ақша ағындарын (нақты ақша ағындарын) туғызады.

Ақша ағыны (CF) – ақша қаражаттарының түсуі мен жұмсалуы.

Әр қадамда ақша ағынының мәні сипатталынады:

• 
  түсімен – осы қадамдағы ақша түсімнің шамасымен;
  
• 
  жұмсалумен (жылыстауымен) – осы қадамдағы төлемдерге тең;
  
• 
  сальдо (актив балансы, нәтиже) – түсім мен жұмсалу арасындағы айырма.
  

1. 
   инвестициялық қызметтен ақша ағыны F^u (t);
   
2. 
   операциялық қызметтен ақша ағыны F⁰ (t);
   
3. 
   қаржы қызметтен ақша ағыны F^k (t).
   

Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтер мен қаржы инвестицияларын сатып алу және сату.

Қаржы қызметі – меншікті капител мен қарыз қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын кәсіпорын қызметі.

Әр заңда тұлға ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беруге тиіс. Онда мынадай ақпарат берілуі тиіс:

1. 
   ағымдағы есеп беру кезеңіндегі түсетін және талап етіп алынатын ақша қаражаттар туралы;
   
2. 
   есеп беру кезеңі бойынша кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтер туралы.
   

Инвестициялық қызметтердің нәтижесінде пайда болған ақша қаражаттары қозғалысының мысалы:

1. 
   ақша қаражаттардың түсуі:
   

• 
  негізгі құралдар, басқа да ұзақ мерзімді активтерді және материалдық емес активтерді сатудан түскен түсімдер;
  
• 
  қаржылық инвестицияларды өткізуден;
  
• 
  басқа заңды тұлғаларға берілген несиелерді алу;
  
• 
  басқа түсімдер.
  

2. 
   ақша қаражаттарын алу (отто):
   

• 
  күрделі жұмсалымдар;
  
• 
  негізгі құралдарды, ұзақ мерзімді активтерді және материалдық емес активтерді сатып алу;
  
• 
  қаржылық инвестицияларды сатып алу;
  
• 
  басқа заңды тұлғаларға несие беру;
  
• 
  басқа да төлемдер болыптабылады.
  

Жүріп тұрған кәсіпорында айналымнан тыс актив құралдарының аванс қолайлылығын ақырғы бухгалтерлік баланс мәліметтерінен инвестициялық түсім көрсеткіштерінің көмегімен бағалауға болады. Бағалау үшін келесі формула қолднылады:

Р_u=ЧП/(ВПБ-КО)×100

Р_u – инвестиция рентабельділігі, %

ЧП - Салық және т.б. төлеуден қалған таза табыс;

ВПБ – баланс пассив валютасы;

КО – қысқа мерзімді міндеттемелер;

Алынған результат өткен кезең көрсеткіштерімен салыстырылады және айналымнан тыс активтерге құралдарды салу қолайлылығының қорытындысы шығарылады.

Рентабельділікке қайту көрсеткіші инвестицияны сатып алу кезеңін көрсетеді (П_о) (жыл)

П_о=(ВПБ – КО)/ЧП

Нақты жобаларға, ұзақ мерзімге сатып алуда (5 жылдан жоғары) нақты инвестициялардың қолайлылығы өте қиын. Инвестициялық көрсеткіштер есебі ақшаның уақыт аралығындағы бағасына негізделеді. Бұл концепция ақшаның ертеңгісіне қарағанда бүгінгісіне көңіл бөледі. Көптеген шетелдік инвесторлар осындай ойлауға барады, өйткені:

1. 
   тәуекел бары, салынған ақшалай қаражаттың болашақта қайтарылмау мүмкіндігі;
   
2. 
   егер ақша бүгін қолда бар болса, онда олар үлкен түсім әкелетін инвестицияға салына алады, болашақта көп түсім түсіреді.
   

Жоба зерттеулері «жобамен» және «жобасыз» жағдайларды салыстыру бағыттары негізінде жүргізіледі, яғни түсімдер өзгеруін, нақты жоба негізінде талдау. Мұнда жоба тартымдылығы түсім өзгерісіне тең болады. Жобаны жүзеге асыру нәтижесі минус шығындарды өзгерту.

Нарықтық экономикада жоба тартымдылығының критериі болып (түсім) салынған капиталдан түскен түсім саналады. Жоба табысынан тек қана капитал өсімі ғана емес, оның өсімі, ол ақшаның сатып алу қабілетін белгілі бір мезгіл ішінде, түсімнің қажетті өсімін және инвестор тәуекелінің өтімділігімен байланысты табады. Осыдан инвестициялық жоба тартымдылығы инциатор үшін оның түсімін белгілеу болып табылады. Жобалық талдау практикасында екі нақты проблеманы шешу проект тартымдылығы үшін қолданылады: статистикалық (жай) модельдер және динамикалық модельдер.

Статистикалық модельдер бағасы факторын ескермейді және бухгалтерлік есеп мәліметтері қолданылады. Олардың негізінде түсімнің жай нормасы және нақты жобаны сатып алу кезеңі анықталады.

Жай түсім нормасы – бұл түсімнің компанияның қаржылық есебіне байланысты қолдануы.

П_НПЧП/И×100; П_НП=(ЧП+АО)/И×100

Мұнда:

П – жай түсім нормасы (бухгалтерлік),%;

И – жоба инвестициясының шығымы (исходные инвестиции);

АО-амортизациялық аударымдар.

Жай түсім нормасы көрсеткіштері болып инвестицияны сатып алу кезеңі табылады (П_о). Ол келесі формулалар бойынша есептелінеді:

П_о=И/ЧП×100; П_о=И/(ЧП+АО) ×100

Жай табыс нормасы ретінде инвестицияны сатып алу минималды кезеңі таңдалады (жылдарда). Көрсетілген көрсеткіштер есебі (бойынша) келесі формалар мен жүзеге асырылады (кесте 1):

1-кесте

Жай түсім нормасы көмегімен инвестициялық жоба рентабельділігін есептеу.

Бұл түсім негізі болып оның жоба үшін қолайлығы мен жайлылығы табылады. Мұны қолдану кезінде:

• 
  кейбір шығындардың ақшалай емес мінез-құлқы (аммортизациялық аударымдар);
  
• 
  өткен өтімдіктен түсімдер, жаңалармен өзгертулер;
  
• 
  алынатын табысты қайта инвестициялану мүмкіндігі және ақшаның уақытылы бағасы;
  
• 
  бір жобаны анықтау мүмкінсіздігі; жай түсім нормасы бірдей, бірақ инвестиция көлемі әртүрлі;
  

• 
  ағымдағы таза баға немесе таза дисконтты табыс (Net Present Value, NPV);
  
• 
  түсім индексі (РГ);
  
• 
  капитал салудың дисконтты кезеңі (РРР);
  
• 
  жобаның ішкі түсім нормасы капиталдың маржалық қолайлығы (Interal Rate of Return. IRR);
  
• 
  капиталдың маржалық қолайлығын мидифицированный тәсілі (MIRR) [5., 68б].
  

PV=FV/1+r^t

Мұнда:

FV – болашақ ақшалай түсімдер бағасы (future, value);

T – есептеу кезеңі, жыл (айлар).

Әр түрлі қолайлық көрсеткіштері негізінде дисконтты ставкалар таңдала алады (r):

1. 
   орташа депозиттік немесе несиелік ставка (валюталық немесе рубльдік несиелер ставка (валюталық немесе рубльдік несиелер бойынша);
   
2. 
   түсім нормасының нақтылығы инвестор үшін инфляция типінің есебімен қажет, сонымен бірге тәуекел көлемі мен инвестиция үшін де;
   
3. 
   ағымдағы түсім нормасы;
   
4. 
   түсімнің альтернативті нормасы.
   

Нақты таза ағымдағы баға (NPV) ақшалай түсімдердің нақты сомасын эксплуатация кезеңіндегі және оның реализациясына инвестицияланған ақша сомасының арасындағы өзгерісті, ерекшелікті көрсетеді:

NPV=PV-I

Мұнда,

PV – ақшалай түсімдердің нақты бағасы.

Дисконтты ставка қолданылады, мұнда PV анықталады тәуекел есебімен дифференциалданады.

Мысалға, коммерциялық банкке несиелеу пәніне екі проект бизнес-жоспары (келді) әкелінді, келесі параметрлермен (кесте 2):

Жоба өтімділігі негіздемесі: капиталдық шығындар жиыны бір уақытылы жүргізіліп отырады; жоба эксплуатациялау мерзімі әртүрлі, сондықтан дисконтты ставкалар бірдей емес.

Ақшалай түсімдердің нақты есебі 3 кестеде көрсетілген.

ДМ=1/(1+r)*; ДМ=1/0,1=0,909

ДМ₂=1/(1+0,1)²=0,826; ДМ₃=1/(1+0,1)³=0,752;

Аналогиялық есептеулер №2 жоба бойынша жүргізіледі. Осыдан барып оның көрсеткіштерінің көмегімен анықтаймыз:

NPV₁=45.468 – 33.12 = 12.348 млн.тг.

NPV₂=43.744 – 31.68 = 12.064 млн.тг.

Жобалар бойынша NPV салыстыру, оның біріншісі екіншісіне қарағанда үлкен роль атқаратындығы анықталады. NPV₀₁ үшін 0,284млн.тг. (12,348-12,064) немесе 2,3%жоғары, екіншісіне қарағанда.

Алайда №1 жоба бойынша капитал салымының көлемі 1,44млн. Тг немесе 4,5% көп, ол болашақ кезең ақшалай түсім берілімі 4,8млн тг аз, №2 жобамен салыстырғанда.

Жоба өтімділігі кезіңде №1 инициатор қосымша қаржыландыру көзін табуы қажет, яғни 1,44 млн. тг. көлемінде. Соңдықтан ол үшін ең қолайлы нұсқаны таңдауы қажет.

Болатын жоба өтімділігінен байланысты капиталдық салым көптеген этаптарда жасалатын болса, онда NPV көрсеткіштерінің есебі келесі формула бойынша анықталады:

NPV¹ =

Мұндағы:

FV_t – жобаның жиынтық кезең реализациясы интервалы бойынша проектінің болашақ кезең қаржысының ағыны;

І_t – инвестиция сомасы t жобаның жиынтық кезең өтімділігі бойынша;

R – жалпы жиын интервалдар саны.

Сонымен бірге, атап өту керек NPV көрсеткіші жобаның белгілі бір уақыт аралығындағы қолайлылығын көрсету ғана емес, болашақ кезең өтімділігі да көрсету, табу болып табылады.

Инвестор үшін жобаның ағымдағы таза құны түсім немесе нөлге тең болуы қажет емес, ол салынған капиталға қосымша табыс әкелмейді. NPV негізгі – құндылығы болып, бұл көрсеткішті әртүрлі жобалар үшін қосымшалау. Жобаның ақшалай ағымының есептік бағасының дұрыстығының кілттік аспектілерінің ірі болып, сыртқы және ішкі анализ базасындағы сатылым көлемінің ауа райы табылады. Ішкі мәліметті меңгеруде кәсіпорынның болашақ езең жұмыстары ескеріледі, ол сыртқы талдау кезінде әр тауар үшін қолайлы баға болып табылады, сонымен бірге сатып алушылардың өнімге деген көзқарасы бағаланады. өндірістік бағдарламаларға талқылау кезінде материалдық ресурстар, жұмыс күші, инвестициялық шығындар немесе олардың қаржылану көздерінің қажеттілігін бағалау жүргізу қажет. Осының барлығын талқылағаннан кейін инвестициялық жобалардың нақты ақшалай ағымын (CASH-FIOW: CF) анықтауға болады. Ақшалай ағымының анализі үшін келесі формуланы қолдануымызға болады:

ЖА=ТТ+АА-ИШ±ҰҚ

Мұндағы:

ТТ – салық салудан қалған таза табыс;

АА – амортизациялық аударымдар;

ИШ – инвестициялық шығындар (капиталдық салымдар, айналым капиталының өсімімен қоса);

ҰҚ – ұзақ мерзімді қарыз өзгерісі (+өсім; - түсім).

Түсім индексінің көрсеткіші келесі формуламен шешіледі;

PV=PV/I

Мұндағы,

PV – нақты ақшалай түсімдердің бағасы;

І – инвестиция соммасы, жоба өтімділігіне жөңелтілген.

Екі жоба бойынша көрсеткіштер қолданылады, олар бойынша түсім индексін анықтайық: PV₁=1.373(45.468÷33.12);

PV₂=1.380(43.744÷31.68).

Осыдан, жоба қолайлылығы берілген параметр бойынша бірдей. Жобаның болашақ өтімділігімен байланысты болса, онда инвестициялар екі этапта жүргізіледі, кәсіпорынның түсім индексінің есебі келесі формуламен жүргізіледі:

PI¹=

I_t – λ – жоба өтімділігі кезеңінде жалпы инвестиция соммасы;

PV_t – t интервал бойынша жоба өтімділігі кезеңінің нақты ақшалай түсімдерінің бағасы;

n – жалпы есеп кезеңі кезіндегі интервалдар саны;

r- дисконттау ставкасы.

Егер PI≤0 болса, жоба алынбайды, өйткені инвестор үшін қосымша пайда әкелмейді. Реализация PI≤1.0 жобалары алынады.

Салынған құралдар сатып алыну кезеңінің жисконтталғандығы – жобаның бағалық қолайлық көрсеткіштерінің тараған түрінің бірі. Ол мына формула бойынша анықталады:

APB=I/PV_t

Мұндағы, АРВ – жобаның сатып алынуының дисконтталған кезеңі, жыл;

І – инвестиция сомасы, жоба өтімділігіне апарылған;

PV_t – t кезеңіндегі орташа қаржылық түсімдер көлемі.

Екі инвестициялық жобалар бойынша капиталдық шығындардың сатып алынуының кезеңін анықтайық. Осы мақсатта орта жылдық қаржылық түсімдердің соммасын қояйық.

№1 жоба бойынша 15,156 млн.тг (45,468:3) тең.

№2 жоба бойынша 10,936 млн.тг (43,744:4) тең.

Орта жылдық қаржылық түсімдер көлемінің тіркемесі бойынша дисконтталған кезеңі құрайды:

№1 жоба бойынша – 2,2 жылдық (33,12:15,156)

№2 жоба бойынша – 2,9 жылдық (31,68:10,936)

Бұл мәліметтер №1 жобаның инвестор үшін көп рөл атқаратындығы мәлімдейді. Жобаны ағымдағы таза баға немесе түсім индексі критерилерімен салыстырғанда, №1жоба көрніктілігі байқалып тұр. «Сатып алушылық» көрсеткішін бейнелей отырып, оның тек қана капиталдық салымдар қолайлылығын бағалауды ғана емес, сонымен қатар инвестициялық тәуекел деңгейін айтып өту қажет.

Ішкі пайда нормасы немесе капиталдық қолайлылығы (IRR) нақты жоба бағасы қолайлылығының өте қиын көрсеткіші болып табылады.

Бұл көрсеткіш жобаның түсім деңгейін сипаттайды. Капиталды ішкі табыс нормасына салудың бір уақытылығын мына формула бойынша анықтауға болады:

IRR=NPV/I×100

Мұндағы, NPV – қаржылық түсімдердің ағындағы нақты бағасы;

І – берілген жоба бойынша инвестициялар.

IRR-дің экономикалық мазмұны болып, жоба бойынша табыстар мен капиталдық шығындар, жобаның ішкі базасында табылады.

Ішкі табыс нормасы түсім ставкасы ретінде анықталады, онда жобаның нақты қаржылық түсімдерінің бағасы (CASH-FIOW: CF) тең, нақты капиталдық шығындардың бағасына, яғни NPV тең болады нөлге.

Бұл жағдайда: IRR=s, мұнда NPV=F(r)=0

Әр түрлі уақыттағы капиталдық салымдар осы жоба үшін IRR жоба келесі теңдікте тұрады:

Мұндағы, CF₁ – жоба өтімділігі бойынша жеке интервалдың ақшалай түсім соммасы;

IRR – жоба бойынша ішкі түсім нормасы;

n-жалпы есеп кезеңіндегі интервалдар саны;

t – капиталдың орташа өсу бағасына қарағанда (WACC);

0 – капиталдық шығындар жүргізудегі нөлдік кезең.

IRR-ден жобалар іріктенеді, түсімнің минималды көлемі алынады:

IRR>WACC

№1 жоба кезінде жоғарыда көрсетілген мысалда дисконттық ставканы анықтау қажет, ол бойынша нақты қаржылық түсім бағасы үш жылдық (45,468 млн.тг) құралдар сомасына әкелінеді.

(33,12 млн.тг). Бұл ставка көлемі 12,43%құрайды [(12.348/33.12×100)÷3]. Ол №1 жоба бойынша ішкі түсім нормасын көрсетеді. Кейде бұл ставка жай көрсеткіш алу болып табылады. №1 жоба бойынша IRR орта жылдық инфляция типінен жоғары (12,43%>9,0%).

№2 жоба бойынша IRR табылады. Ол 9,5% [(12.064/31.68×100)÷4] тең.

№2 жоба IRRорта жылдық инфляция типінен жоғары (9,5%>9,0%), бірақ №1 жобамен салыстырғанда аз көлемде болады. Бұл мәліметтер инвестор үшін №1 жобаның қажеттілігін көрсетеді.

Кездейсоқ жағдайлар кезінде жобаның салыстырмалылығы, ішкі түсім нормасы көрсеткішінің ең қолайлы қолданатын түрі екендігін айтып өту қажет.

Мысалға, оны салыстыруға болады:

1. 
   кәсіпорынның эксплуатационды қызмет процесі кезіндегі активтер рентабельділігі деңгейімен;
   
2. 
   кәсіпорынның инвестициялық орта табыс нормасымен;
   
3. 
   инвестициялаудың түсім нормасының альтернативті түрлерімен (банкке депозиттік салымдар кезіндегі, облигациялық мемлекеттік қарыздар т.б.).
   

IRR-дің дамытылған моделі болып табылады. Ол дисконтталу ставкасын дұрыс баға береді және проектіні түсім нормасының әртүрлі этаптарында көптеген проблемаларды шешуге көмектеседі. Модель мазмұны келесілерден тұрады:

1. 
   жобадан барлық ақшалай ағымдар, капиталдың орташа баға ставкасына келеді және соммаланады.
   
2. 
   алынған сомма нақты бағаға бірін ставкада келеді.
   
3. 
   табыстың нақты бағасынан инвестициялық шығындардың нақты бағасы алынады.
   

4. 
   жобаның таза құны инвестициялық шығындардың нақты бағасына бөлінеді және (MIRR=NPV/I×100) жобаның ішкі нормасының нақты көлемі анықталады (MIRR).
   

Сонымен инвестициялық шешімдер қабылдаудың негізгі критерилері мынадай:

1. 
   Қолайлы нұсқалардың нақтылығы;
   
2. 
   Инфляциядан болған шығын тәуекелі;
   
3. 
   Капиталдық салымдардың қысқа мерзімді анықталуы;
   
4. 
   Жоба дешевизналары;
   
5. 
   Ұзақ мерзімді жобаның тұрақты қаржылық түсімдерін сақтау;
   
6. 
   Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі бойынша инвестицияның жоғары рентабельділігі;
   
7. 
   Дисконттаудан кейінгі инвестицияның жоғары пайдалығы т.б.
   

Көрсетілген мысалы бойынша банктен несие алу арқылы таза табыс нормасы №1 жобаға қарағанда, №2 жобада жоғары. Қаржылық тұтқа қолайлығы 7,6%(10,0×0,76) инвестицияланған капиталға табыс нормасы ссудалық пайыз ставкасын жоғарлатты.

0. 
   2.2 «Дастархан» кафесінің инвестициялық жобасы
   

Курстық жұмыстың тақырыбы инвестициялық жобаларды талдау әдістері болғанына байланысты мен жеке фирма банктен несие алғаны бойынша дайын инвестициялық жобаны (тәжірибеде жүзеге асырылған) алдым және оның барлық бөлімдерін талдадым, өйткені өз бетінше жобаны құрмай немесе дайын жобаны талдамай қандайда бір ұсынысты беру мүмкін емес.

Инвестициялық жобаның мазмұны – «Дастархан» кафесі.

Резюме:

• 
  Жобаның мақсаты
  
• 
  Кәсіпорынды сипаттау
  
• 
  Жоба тиімділігінің көрсеткіштері
  

• 
  Нарықты сипаттау
  
• 
  Өнімді сипаттау
  

• 
  Тура шығындар
  
• 
  Жалпы шығындар
  
• 
  Қызметкерлер жоспары
  

• 
  Капитал
  
• 
  Кірістер мен шығыстар туралы есебі
  
• 
  Ақша ағындарының қозғалысы туралы есебі
  
• 
  Баланс
  
• 
  Есептелінген салықтар
  

Қорытынды

Жобаның мақсаты:

Жобаның мақсаты болып қала тұрғындары мен қонақтарына қызмет көрсету үшін қаланың Оңтүстік-Шығыс бөлігінде, Степной көшесінде кафені құру табылады.

Кәсіпорынды сипаттау:

Берілген жобаны салық салуды төмендету мен қаржылық есепті жеңілдету үшін заңды тұлға білімісіз жүзеге асыруы жоспарлануда.

Жобаны қаржыландыру үшін қоғамдық тамақтану белгілі салалардың бірі болып табылатын шағын кәсіпкерлікті қолдау бағдарламасы шегінде «Шағын кәсіпкерлікті қолдау қорынан» жылдық 20%-ға 2 жыл көлеміне 5млн.тг. соммасында жеңілдік несиені алу жоспарлануда.

Өндірісті ұйымдастыру үшін келесілерді иелену қажет:

• 
  технологиялық жабдықтар (кофе-автомат, микротолқынды пештер,тоңазытқыштар, бөлшек құралдар, ыдыс);
  
• 
  жиһаз;
  
• 
  интерьерды жақсартуға бағытталған бөлмеге кішігірім жөндеу жұмыстарын жүргізу. Бөлімшені ұзақ мерзімді жалға алу құқығына алу жоспарлануда.
  

Жоба тиімділігінің көрсеткіштері:

Есептеменің уақыт аралығы: 1...24 ай

Дисконттау ставкасы: 15%

Өтімділік мерзімі: РВР = 1...24 ай

Пайдалылық индексі: PI=1,39

Келтірілген таза табыс: NPV=12000$

Ішкі рентабельділік нормасы: IRR = 9999,0% [7., 5б].

Өтім жоспары:

Нарықты сипаттау:

Өнімді сипаттау

Есептемені жеңілдету үшін ұйғарылып отырған ассортимент өнім типі бойынша топтарға қалыптастырылған, баға және өзіндік құны орташаланған. Жеңілдетілген өнім тізімі 5 кестеде келтірілген. Әрбір тип бойынша өнімдер номенклатурасы 5-тен 15-ке дейін атауларды құрайды. Өнімнің өтімділік көлемі сандық түрде 6 кестеде келтірілген. Жоба күштілігіне шығу мерзімі 2 ай[10., 87б].

Өнім атауы	Өлшем бірлігі	Баға, тенге	Баға, $	Экспорт, %
Кофе	шыны аяқ	30,00	0,00	0
Балмұздақ	өлшем	50,00	0,00	0
Коктейлдер	100г	25,00	0,00	0
Пирожное	дана	40,00	0,00	0
Бутербродтар	дана	50,00	0,00	0
Ыстық тамақтар	өлшем	120,00	0,00	0
Десерттік тамақтар	өлшем	55,00	0,00	0
Алкогольді сусындар	бөтелке	250,00	0,00	0
Сыра	0,5	60,00	0,00	0
Куры - гриль	дана	550,00	0,00	0
Салаттар	өлшем	90,00	0,00	0
Шампанское	Бөтелке	350.00	0,00	0

Инвестициялық жоспар

Дайындау уақытында келесі жұмыстар көлемін орындау қажет:

1. 
   «Шағын кәсіпкерлікті қолдау қорынан» несие алу;
   
2. 
   Бөлмені жалға алуға келісім шарт құру;
   
3. 
   Өндірістік процесін ұйымдастыру үшін қажетті жабдықтарды сатып алу;
   
4. 
   Бөлмені жақсарту мен қайта жабдықтауды жүргізу;
   
5. 
   Жиһаз сатып алу;
   
6. 
   Қызметкерлерді қабылдауды жүргізу;
   
7. 
   Шикізат пен шығынды материалдарды жеткізуге келісім шарт құру;
   
8. 
   Қоғамдық тамақтану аясында тамақ өнімін сатуға, алкогольдік сусындар мен қызмет көрсетуге рұқсат алу.
   

Дайындау уақыты өткеннен кейін өндіріс басталады. Жоба қуаттылығына шығу уақыты екі айға анықталған. Ірі жарнамалық компанияны жүргізуді тиімді орналастыру түрінде жоспарланбайды. Бастапқы этапта осы ауданда жаңа жылдам қызмет көрсету кафесінің ашылуы туралы потенциалды клиенттерін ақпараттандыруға бағытталған кішігірім жарнамалық шараларды жүргізу мүмкін. Осы шараларға негізгі талап – минимум шығыны барысында жобаны мақсатты бағдарлау. Бұған кафе орналасатын ғимарат фасадасында хаттау жүргізу, осы ауданда бар кәсіпорындар мен ірі компаниялардың ұйымдастырушылық өкілдерін шақырумен тұсаукесер рәсімін жүргізумен, осы ауданда орналасқан кеңселік және әкімшілік тапсырмалар холласында жарнамалық хабарламаларды орналастыру жолымен жетуге болады.

Тура шығындар:

Өнім түрінің әрбір бірлігіне тура шығындар есебінің келесі схемасысы қабылданды:

• 
  материалдар атауы;
  
• 
  өлшем бірлігі;
  
• 
  физикалық өлшемде өнім бірлігіне материалдар шығыны;
  
• 
  өлшем бірлігіне бағасы;
  
• 
  өндіріс барысында материалдарды жоғалту пайызы [13., 76б].
  

Өндіріс процесінде келесі айлық тұрақты шығындар жоспарланған.

Өндіріс 7-кесте

Атауы	теңге	$	Төлемдер	Аралықта...
Салық төлемдері	11000	0	ай-сайын	жобаның барлығы
Бөлмені жалға алу	20000	0	ай-сайын	жобаның барлығы
Транспорттық шығындар	3500	0	ай-сайын	2-нен 24 айға дейін
Күзет	7000	0	ай-сайын	2-нен 24 айға дейін
Басқа да шығындар	15000	0	ай-сайын	2-нен 24 айға дейін

Қызметкерлер жоспары

Өндірістік процесін қамтамасыздандыру үшін келесі штаттық кесте қарастырылған:

Өндірісті жіберу алдында қызметкерлерді қабылдауды келесі талаптарды еске ала отырып жүзеге асыру жоспарлануда:

1. 
   берілген мамандық бойынша кәсіби дайындығы мен квалификациясының бар болуы;
   
2. 
   қоғамдық тамақтанудың іспеттес кәсіпорынында жұмыс тәжірибесінің болуы;
   
3. 
   коммуникабельділік, клиенттермен жұмыс істеу қабілеттілігі;
   
4. 
   сауда және қоғамдық тамақтану аясындағы жұмысты реттейтін нормативтік құжаттарды білу.
   

Қаржылық есептемелер үшін келесі шығындар мәліметтері қабылданды:

Жоба басталу күні: 01.11.2010

Ұзақтығы: 2 жыл

Шығыс құжаттары өзекті күні уақытынан жобаның басталу күніне дейін 4 ай

Жобаның негізгі валютасы: теңге [14., 49б]

Капитал

Жобаны қаржыландыру үшін «Шағын кәсіпкерлікті қолдау қорынан» жеңілдік несие 5 мың теңгені жылдық 20%-ға 24 ай уақытына алу жоспарлануда. Несие бойынша пайыздарды төлеу ай-сайын жүзеге асырылуы жоспарлануда. Несие келісім шарт қызметі уақытынан бастап 24 айдан соң бір соммамен несиені өтеу.

Қорытынды

Жүргізілген жобаның қаржылық-экономикалық талдауы көрсетілген жоба жоғары тиімділікпен жүзеге асырылуы мүмкін екендігін көрсетеді.

Сонымен, сату рентабельділігі өндірістің бірінші жылы 28,24% және екінші жылы 31,21% құрайды. Өзіндік капиталдың өсімінің жоғары деңгейі құралдардың жоғары айналымдылығы туралы айтады [17.,8б].

Есептеулер нәтижесінде жоба тиімділігінің келесі интегралды көрсеткіштері алынды:

• 
  Өтеу мерзімі: PBP = 1…24 ай
  
• 
  Пайдалылық индексі: PI = 1,39
  
• 
  Келтірілген таза табыс: NPV = 12000 $
  
• 
  Рентабельділіктің ішкі нормасы: IRR = 9999,0 %
  

Біріншіден, оның барлық ресурстары есептелмеген. Қаржылық, материалдық, еңбектік ресурстар есептелінген, бірақ ақпараттық ресурстар есебі жоқ, бұл қазіргі ақпараттық ғасырда өте маңызды болып табылады. Бұл жобадағы бір жетіспеушілік.

Екіншіден, жобаның өтелу мерзімінің есебі жоқ, сондықтан бұндай жоба несиені қалай алғаны түсініксіз. Бұл жобаның екінші жетіспеушілігі.

Үшіншіден, қаржылық коэффициенттер өнделмеген - аралық жабу коэффициенті, өтімділіктің сынау коэффициенті, абсолютті өтімділік коэффициенті, абсолюттік жабу коэффициенті, жылдам өтімділік коэффициенті, қорлар өтімділік коэффициенті, іскерлік актив коэффициенті және т.б., бұлар жобаны өндеу теориясы бойынша есептелуі керек, өйткені банк оларды міндетті түрде талап етеді. Олар нысана индикатор болып табылады, олар арқылы кәсіпорын жағдайының өзгеру бағытын белгілеуге болады, нақты фактілік коэффициенттер бойынша келешекте түзету талдауын жүргізуге сәтсіз тенденцияларды шығарумен байланысты. Бұл үшінші жетіспеушілік.

Төртіншіден, жобаның залалсыздық нүктесінің есебі жоқ. Өйткені залалсыздық талдауы қаржылық жоспарлаудың ең маңызды элементі болып табылады, өйткені банктер ол бойынша кәсіпорынның рентабельділігін бағалайды. Ол графикалық түрде берілуі қажет, яғни бұл шығындар, өндіріс көлемі мен пайда арасындағы өзара байланыс графигі - өндіріс көлемінің сынау нүктесін («өлі нүкте», рентабельділік нүктесі, залалсыздық нүктесі) мінездейтін шығындарды өтеу үшін қажетті жүзеге асыру көлемі

Осылайша, мен жобаны талдай отыра осы жобаны өндеушілер жіберген төрт жетіспеушілікті шығардым. Әрбір жобадан осындай немесе басқа да жетіспеушілікті табуға болады, сондықтан бұндай жобалар дамыған елдерде жасалатындай мамандандырылған маркетингтік фирмалар құруы керек. Бұл Қазақстандағы инвестициялық процестің бесінші жетіспеушілігі.

Талдау нәтижесінде инвестициялық жобаны жүзеге асыруын дамыту бойынша менің ұсыныстарым келесі:

1. 
   Жобада міндетті түрде ақпараттық ресурстар есебі болуы керек - яғни көздері, компьютерлер, факстер, қоршаған ортамен байланыс (іскерлік, саяси, қоғамдық, шетелдік және т.б.).
   
2. 
   Міндетті түрде жобаның өтеу мерзімі есебі болуы қажет. Жобаға салынған құралдар қанша жылдан кейін өтеледі. Бұлсыз ешқандай өзін қадірлеуші инвестор жобаны жүзеге асыру жұмысын алмайды.
   
3. 
   Жобаның қаржылық жоспарында есебі қаншалықты қиын болса да қаржылық коэффициенттер есептелуі қажет. Мүмкін сондықтан олар бұл жобада жоқ.
   
4. 
   Қаржылық жоспарда міндетті түрде залалсыздық нүктесінің есебі болуы тиіс, өйткені ол жаңа кәсіпорынның мүмкіншілігінің көрсеткішін бағалау болып табылады.
   
5. 
   Осы жобаларды өмірге енгізу бойынша мамандандырылған фирмаларды құру мақсатында инвестициялық жобаларды өндеу бойынша тез арада мамандарды дайындау қажет.
   

3. 
   ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ ТАЛДАУДАҒЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ РЕТІНДЕ ҰТЫМДЫ КӨРСЕТКІШТЕРДІ ҚОЛДАНУ
   

Іс-тәжірибе инвестициялық жобаларды қарастыру кезінде тиімділіктің сандық критерийлерінің неғұрлым жоғары кірістілік нұсқаны анықтауға әрқашан да бір мәнді мүмкіндік бере бермейтінін көрсетеді. Ұсынылып отырған балама жобаларды саралау кезінде көрсеткіштерді түсіндірудің күрделіктері туралы әңгімеленеді және мұндай пробремаларды шешудің мүмкін болатын жолдары көрсетіледі.

Жақсы нұсқаны таңдауды келесі ретте орындаған жөн:

1. Қаржы салынуы мүмкін ортаны анықтау ( өндірістік немесе өндірістік емес сала.)

2. Жоба қатысушысына жіберілетін тәуекел шекарасын белгілеу(жоғары, орташа, төмен тәуекел).

3. Қызмет аясы мен тәуекел деңгейінің сыйымды критерийін ескеріп таңдалған жобалардан едәуір ұтымдысын таңдау.

Берілген рет ұтымдылықтың сандық критерийлері негізінде талдау жүргізуге қажетті баламалы жобалардың сыйымдылығын қамтамасыз етілуі үшін сақталуы қажет.

Ең алдымен жобаларды сапалық сипаттамалары бойынша іріктеу қажет. Бұл алдымен тәуекел деңгейіне қатысты. Әртүрлі тәуекел деңгейлі жоболардың сандық көрсеткіштерін (мысалы, қолданыстағы өндірісті кеңейту бойынша жоба және жаңа технологияны өңдеу мен енгізу жобасы) салыстыруға болмайды! Содан соң жоба қатысушыларына жіберілетін тәуекел шекарасын анықтау қажет және алынған шекара көлемінде инвестицияларға жобаларды іздеп, таңдау қажет.

Сапалық көрсеткіштері бойынша сыйымды жобаларды іріктеген соң, оларды ұтымдылықтың сандық критерийлері бойынша салыстыруға болады. Бұл жерде шешім ұтымдылықтың бірнеше көрсеткіш негізінде қабылданса, таңдау қиынға түсетінің ескерген жөн, өйткені қолданылатың көрсеткіштер қандай жоба едәуір ұтымды деген сұраққа тура жауап бермейді.

Ұтымдылық көрсеткіштерін түсіндірудің негізгі проблемалары және оларды шешу жолдары:

1. 
   Салымдар көлемі. Ішкі табыстылық нормасының көрсеткіші (IRR) салыстырмалы мөлшер болып табылады. Сәйкесінше, компания капиталын арттыруға салым салу туралы қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді. Жобалар инвестициялар көлемі бойынша ерекшеленсе, бұл ерекше жақсы байқалады.
   

Әр жерде орналасқан базалар құрылысы жобасының негізгі көрсеткіштері

Егер жобаны таңдау ішкі табыстылық нормасы критерийі негізінде орындалса, онда жобалар тең мәнді болып саналады. Алайда таза ағымдағы баға көрсеткіші 1-ші жобаны 2-ші жобамен салыстырғанда үлкен табыс көлемін береді. Осылайша, егер компанияда 1-ші жобаға қажетті соммада қаржыландыру мүмкіндігі болса, онда ақша салудың дәл осы нұсқасын таңдаған дұрыс.

2. 
   Капитал бағасы. Ішкі табыстылық нормасының көрсеткіші (IRR) капитал бағасы IRR-ден төмен болатын жоба ұтымды деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Алайда, егер компанияда жобаны қаржыландырудың түрлі көздердің құрылымын таңдау мүмкіндігі бар болса, онда капитал бағасы және сәйкесінше салыстыру ставкасы әр жағдайда әртүрлі болады. IRR көрсеткіші капитал бағасы ауысатын кезде (IRR шегінде) анағұрлым тиімді жобаны “ұстауға» мүмкіндік бермейді.
   
3. 
   Тәуекел деңгейі. Тәуекел деңгейлері әртүрлі жобаларды салыстырғанда (бірақ таңдалған шекаралар ішінде орналасқан –жоғары тәуекел, орташа, төмен!) ұтымдылық көрсеткіштері анағұрлым тиімді жобаны тыңдауға мүмкіндік бермейді.
   

Мысал: Компания екі жобаны қарастырады: бар өндірісті екінші кірпіш зауытын салу жолымен кеңейту (жоба 5) және жаңа мұнай өндеуші қауыт құру (шағын МӨЗ, жоба 6). Бұл жобалар, әлбетте, тәуекел деңгейі бойынша ерекшеленеді (бірақ екеуі де орташа тәуекел деңгейлі жобалар тобының ішіне кіреді): 6-шы жоба едәуір тәуекелді, өйткені компанияның жаңа нарықтарға шығуымен және өндірістің, өткізудің және басқарудың жаңа технологияларын игерумен байланысты. Сондай-ақ жобалар болжамдық ақпараттың сенімділік деңгейі бойынша ерекшеленеді: кірпіш өндірісінің болжамды көрсеткіштері мұнай өңдеуші зауыттың табысы/ шығынына қарағанда тікелей кірпіш зауыттары – компания жұмысының тікелей сферасы болып табылады. Сондықтан 5-ші жобаға қатысты оның табыстары мен шығындары бар өңдірістің табыстары мен шығындарына ұқсас деп ұйғаруға болады (кесте 36).

Ұтымдылық көрсеткіштері бойынша 6-шы жоба тартымдырақ, бірақ 5-ші жобаға қарағанда анағұрлым тәуекелді. Тәуекел деңгейін есептеуде ескеруге болады:

• 
  дисконттау ставкасын ескеру: тәуекел деңгейі үлкен жоба табыстылыққа үлкен талаптар қоюы қажет, сәйкесінше үлкен салыстыру ставкасы болуы тиіс;
  
• 
  ішкі табыстылық нормасы (IRR) мен салыстыру ставкасының айырмасы бойынша жобаның мықтылық қорын есептеу (айырма үлкен болған сайын, мықтылық қоры үлкен болады).
  

Осылайша, жобаларды дұрыс салыстыру үшін 15% ставкадағы 5-ші жобаның NPV есептеу қажет (2983 мың АҚШ долл.) және 30% ставкадағы 6-шы жобаның NPV 91838 мың АҚШ долл.). Бұл есеп кезінде әртүрлі деңгейдегі салыстыру ставкасында 5-ші жоба едәуір тиімді екенін білдіреді.

4. 
   Инвестициялар масштабы. Таза ағымдағы бағаның мәні (NPV) инвестициялардың масштабына тәуелді. Үлкен инвестицияларды қажет ететін жобаларды, әдетте таза ағымдағы баға көрсеткіші жоғары болады. Басқаша айтқанда NPV критерийі бойынша едәуір қымбат жобалар тартымды.
   

Егер кәсіпорында 1-ші жобаға қажетті сомада қаржыландыру мүмкіндігі болса, онда сол жобаны таңдаған жөн.

Ресурстардың шектеулігінде және табымтың үлкен көлемін алу емес, үлкен табыстылық алу қажет болған жағдайда, басқарушылық шешімді ішкі табыстылық нормасы негізінде (IRR) қабылдаған жөн. Алайда, салыстырылатын жобалар үшін IRR мөлшері шамамен тең болатын жағдайы болуы мүмкін (1 және 2 жобаларда). Ондайда шешімді табыстылық критерий негізінде қабылдау мүмкін емес.

Қойылған проблеманы шешу үшін инвестиция табыстылығының көрсеткішін жобаның таза ағымдағы бағасын инвестициялық салымдар сомасына қатынасы негізінде анықтауға болады (кесте 37).

5. 
   Жобалардың өмір сүру мерзімі. Ұтымдылық көрсеткіштері жобаны қарау мерзіміне тәуелді (өтелу кезеңінен басқа). Мысалы, неғұрлым жоспарлау көкжиегі үлкен болса, соғұрлым таза ағымдағы баға мөлшері үлкен болады. Бұл қарастырылатын кезеңдер санының артуымен жинақталған табыстың мөлшері артатындығымен байланысты (себебі, инвестициялардың негізгі көлемі алғашқы кезеңдерде жүзеге асырылады).
   

Егер берілген ақпарат негізінде қорытынды жасаса, 4-ші жоба таза ағымдағы баға көрсеткіші бойынша да, ішкі табыстылық нормасының критерийі бойынша да жақсырақ болып табылады. Алайда, шын мәнінде есептеудің әртүрлі мерзімдері анағұрлым тиімді нұсқаны анықтауға мүмкіндік бермейді. Бұл жобаның есеп мерзімі үлкен болған сайын, оның NPV және IRR мәндері үлкен болуымен байланысты. Жобаларды салыстыру үшін бірдей мерзім ішіндегі кіріс пен шығысты болжауға болады. Егер 3-ші жобаны тағы алты жылға болжау қиындық туғызса (алыстағы болашақтың тұрлаусызыдығы себебінен), 4-ші жобаның орныдалу мерзімін 4 жылға дейін қысқарту қажет. Онда жоба көрсеткіштері 6-шы кестедегі мәндерге ие болады. Осылайша 3 жоба тиімді болып саналады, өйткені 4 жобаға қарағанда сол мерзім ішінде компания капталын едәуір арттыруға мүмкіндік береді. Жалпы алғанда әртүрлі мерзімді жобаларды салыстыру бойынша келесідей ұсыныстар беруге болады:

• 
  егер қысқа мерзімге берілген жоба шын мәнінде кейін де жұмыс атқарса (кәсіпорын өз қызметін тоқтатпаса),жобаның кірісі мен шығысын баламалы жоба мерзіміне тең мерзімге болжау қажет;
  
• 
  егер қысқа мерзімді жоба таңдалған болжамдық көкжиегінің соңында өз қызметін тоқтатса, онда әртүрлі мерзімдік жобалрды салыстырған жөн және оларды таза ағымдағы бағаның мөлшері негізінде (NPV) саралау қажет, өйткені бұл жағдайда ұзақ мерзімге қызмет ету мүмкін еместігі табыстың үлкен көлемін алмауға алып келеді.
  

1. 
   инвестициялық жобаларды қабылдау критерийлерін анықтау;
   
2. 
   инвестордың басыңқы критерийін үлкен деңгейде қанағаттандыратын ұтымдылық көрсеткішін анықтау.
   

• 
  жобаны іске асырудан түсетін табыстың үлкен сомасы;
  
• 
  салынған ақшаға табыстың үлкен нормасы;
  
• 
  салынған ақшаның жоғары өтімділігі;
  
• 
  инвестициялау тәуекелдерін минималдау.
  

1. 
   Егер қатысушыға басымдық ретінде жобаның жоғары өтімділігі саналса, онда ұтымдылығының негізгі критерийі өтелу мерзімі болып табылады.
   
2. 
   Егер инвесторда ұсынылған жобалардың кез-келгенін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қаржылық ресурстар болса, онда таза ағымдағы баға көрсеткішіне сүйену қажет. Бұл жобалардың біреуінде NPV мәні жоғары болса ивестор үшін табысты алудың экстенсивті жолын ашатын қолданылған ресурстардың үлкен көлемінен шығуымен түсіндіріледі.
   
3. 
   Инвестордың ресурстары шектеулі болса, басымдық критерий болып ішкі табыстылығы есептелінеді. Бұл жоба бойыншы анағұрлым жоғары рентабельділік нормасы қолданылған ресурстардың үлкен ұтымдылығынан шығуымен түсіндіріледі. Бұл өз кезегінде инвестор үшін табыс алудың интенсивті жолын ашады.
   
4. 
   Жоғары тәуекелді жобалар болғанда ішкі табыстылық нормасын таңдаған жөн (тәуекел неғұрлым жоғары болса, жоба соғұрлым табысты болуы керек).
   
5. 
   Жаңа технологиялар мен тауарлардың моральдық тозуының жоғары тәуекелі болғанда өтелу мерзімінің критерийі тиімді болады (сурет 2).
   

Сурет 2. Жобаларды таңдау және оларға сәйкес ұтымдылық көрсеткіштерінің критерийлері

NPV негізгі кемшілігі жоба тәуекелдердің анықтаудың мүмкін еместігі болып табылады. Бұл проблеманы шешу үшін келесіге жүгінуге болады:

• 
  жобаның тұрақтылық деңгейін бағалау үшін IRR қолдану (IRR мен салыстыру ставкасы бойынша);
  
• 
  салыстыру ставкасына тәуекел үшін сыйақы беру;
  
• 
  жоба тәуекелдерін арнайы тәсілдердің көмегімен талдау.
  

ҚОРЫТЫНДЫ

Инвестициялық жоба (investment project) - алға қойған мақсаттарға жету үшін инвестицияны салу бағдарламасы немесе жоспар. Кейде инвестициялық жоба деп жобаны жүзеге асыру бойынша негіздеу және сәйкес жұмыстарды жүргізу үшін қажетті ұйымшылды-құқықтық, аналитикалық, инженерлі-техникалық, экономикалық және есепті-қаржылық құжаттар жүйесін түсінеді.

Инвестициялық жобалардың топтастырылуына жалпы үйлесу көз-қарасынан келесі белгілерді көрсетуге болады:

• 
  жоба типі - жобаның іске асырылуы жүзеге асатын қызмет аясынан тәуелді (ұйымдық, технологиялық, экономикалық, әлеуметтік, аралас);
  
• 
  жоба масштабы – моножоба, мультижоба, мегажоба (моножоба – әр түрлі және типті жоба, мультижоба – моножобалардан тұратын жобалар жиыны, мегажоба - өзінің құрамына моно және мультижобаларды қосатын салалардың, аудандардың даму бағдарламасы);
  
• 
  жоба түрі – жобаның пәндік аумағының мінезі бойынша (инновациялық, оқу-білімдік, аралас және т.б.);
  
• 
  жобаның ұзақтығы – жоба циклінің жүзеге асу уақытының ұзақтығы бойынша (қысқа мерзімді – 1 жылға дейін, орта мерзімді – 1-3 жыл, ұзақ мерзімді – 3 жылдан жоғары).
  

Инвестициялық шешімдерді қабылдау кезінде кілтті этап болып - нақты инвестициялардың қолайлығын бағалау нақтылығынан салынған құралдар қайтарымдылығы мен кәсіпорынның даму перспективалары көрінеді.

Инвестициялар инновациялық, конверсиондық, реабилитациялық, бизнес-процестердің реинжинирингі, сапаны жалпылама басқару және басқа жобалар түрлерін өзіне қоса алады.

Жүзеге асыру масшатабы бойынша жобалар ұйымның барлық деңгейінде сияқты жеке цехтар, салалар және жеке жұмыс орындары деңгейінде де енуі мүмкін.

Циклдың ұзақтығы бойынша жобалар жалпы жағдайлар сияқты қысқа мерзімді (1жылға дейін), орта мерзімді (3жылға дейін), ұзақ мерзімді (3 жылдан жоғары) болуы мүмкін.

Инвестициялық жобалар келесі топтастыру белгілер негізінде ажыратылады:

1. 
   жобалау объектінің деңгейі бойынша;
   
2. 
   бағалау кезеңінің ұзақтығы;
   
3. 
   жобаның нақтылығы (жуық немесе толық, жете);
   
4. 
   серпінділік (динамикалық);
   
5. 
   оңтайландыру критерийлері (пайымдау негізі).
   

«Дастархан» кафесінің жүргізілген инвестициялық жобасының қаржылық-экономикалық талдауы көрсетілген жоба жоғары тиімділікпен жүзеге асырылуы мүмкін екендігін көрсетеді.

Есептеулер нәтижесінде жоба тиімділігінің келесі интегралды көрсеткіштері алынды:

• 
  Өтеу мерзімі: PBP = 1…24 ай
  
• 
  Пайдалылық индексі: PI = 1,39
  
• 
  Келтірілген таза табыс: NPV = 12000 $
  
• 
  Рентабельділіктің ішкі нормасы: IRR = 9999,0 %
  

1. 
   Жобада міндетті түрде ақпараттық ресурстар есебі болуы керек;
   
2. 
   Міндетті түрде жобаның өтеу мерзімі есебі болуы қажет;
   
3. 
   Жобаның қаржылық жоспарында есебі қаншалықты қиын болса да қаржылық коэффициенттер есептелуі қажет;
   
4. 
   Қаржылық жоспарда міндетті түрде залалсыздық нүктесінің есебі болуы тиіс;
   
5. 
   Осы жобаларды өмірге енгізу бойынша мамандандырылған фирмаларды құру мақсатында инвестициялық жобаларды өндеу бойынша тез арада мамандарды дайындау қажет.
   

Қазақстанның кемеліне жетіп, өркендеуі үшін инвестициялық жобалардың дамуы өте маңызды.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. 
   Бланк И.А. Основы инвестиционного менеджмента. Стереотип-М: ОМЕГО-Л Т-1-2010 -660с.
   
2. 
   В.В. Мыльник. Инвестиционный менеджмент. Учебное пособие для ВУЗов – 2003 – 272с.
   
3. 
   Риммер М.М. Экономическая оценка инвестиций. Учебник 2-е изд – Санкт-Петербург: Питер 2007 – 480с.
   
4. 
   Қабылбеков М.Ғ.// Вестник ҚазНУ. Серия экономическая – 2007 -№3.
   
5. 
   Тулеубаева М.К. ҚР инвестициялық қызметінің талдауы//ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы – 2004. -№5-5
   
6. 
   Аканаева Т.А., Букенов А.Ж. Копоративтік қаржы. Қарағанды 2004. 390б.
   
7. 
   Методические рекомендации по оценке эффективности инвестиционных проектов и их отбору. - М., 1994.
   

9. Крущвиц Л. Финансирование и инвестиции. Неоклассические основы теории финансов / Пер. с нем. Под общей редакцией В.В. Ковалева и З.А. Сабова – СПб.: Издательство “Питер”,2000.

10. М. Г. Лапуста, Ю. Л. Старостин “Малое предпринимательство”, М. Инфра-М, 1997 г.

11. Мамырова М.К. Эффективность инвестиций в промышленном производстве: Монография. – Алматы: Экономика,2001.-230 с.

12. Шапиро В. Д. и др. Управление проектами. СП б.:1996.

13. В.П.Савчук, С.И. Прилипко, Е.Г. Величко. Анализ и разработка инвестиционных проектов. – Учебное пособие. – Киев: Абсолют – В, Эльга, 1999.

14. Смирнов А.Л. Организация финансирования инвестиционных проектов. - М.: Консашванкир, 1993, С.6

15. «Бизнес-план». М. Дека, 1997 г.

16. Идрисов А.Б., Картышев С.В., Постников А.В. Стратегическое планирование и анализ эффективности инвестиций. – М.: Информ. – издат. Дом “Финиль”,1997.

17. «Вестник по налогам и инвестициям» №11-12,2001г.

18. Г. Джоунс “Торговый бизнес; как организовать и управлять”, М. Инфра-М, 1996 г.

19. Т. А. Слука “Энциклопедия малого бизнеса, или как вести свое дело”. Москва 1994 г.