л
32
∑
ЛАВАЛЬ СОПЛОСЫ – ЛЮМИНОФОР
610
ЛОКАТОР (латынша «локаре – кедергі келтіру, орналастыру») – оптикалық,
дыбыстық немесе радио арқылы нысанның орнын анықтауды жүзеге асыратын
құрылғы.
ЛОКАЦИЯ (латынша «локацио – орналастыру», «локус – орын»), дыбыстық
– нысан (объект) тудыратын дыбыстық өріс (пассивті локация) немесе арнайы
құрылғы тудыратын (активті локация) нысаннан шағылысқан дыбыс бойынша
нысан орналасқан бағытты және оған дейінгі ара қашықтықты анықтау.
ЛОРЕНЦ КҮШІ – электрмагниттік өрісте қозғалатын зарядты
бөлшекке әсер
ететін күш. Оң және теріс зарядталған бөлшектер магнит өрісінде қозғалатын
болса, олар бірінен-бірі қарама-қарсы жаққа ауытқитын болады (сызбаға қараңыз).
Егер бөлшектер сызба жазықтығында жоғарыдан төмен қарай қозғалатын болса
(а-жағдай) және сызбадағы сызылған дөңгелектің
жазықтығына перпендикуляр бізден қарама-қарсы
бағытқа бағытталған магнит өрісінде қозғалатын
болса, оң зарядталған бөлшек оңға қарай, теріс
зарядталған бөлшек – сол жаққа қарай бұрылады,
ал бейтарап (зарядталмаған) бөлшек ешқайда
бұрылмастан түзу бағытта өтетін болады. Сондықтан
бөлшектердің магнит өрісіндегі ауытқулары бойынша
олардың зарядтарының таңбасын анықтау мүмкін бо-
лады. Ғарыштық сәулелерді осындай әдіспен зерттеу
бойынша 1932 жылы массасы электронның массасына
тең, бірақ электронның зарядына тең оң зарядталған
бөлшек – позитрон ашылған.
Магнит өрісінде қозғалатын зарядталған бөлшекке әсер ететін күш
Лоренц күші
деп аталған. Сызбадағы б- және в-жағдайларда +q және -q зарядталған әсер ететін
Лоренц күштерінің бағыттары (Ғ
n
) көрсетілген.
Осы күшке арналатын формуланы алғаш
рет голланд физигі Хендрик
Лоренц (1853
– 1928) ғылыми-тәжірибелердің нәтижелері
бойынша қорытып шығарған:
F =еЕ +е/с [
Ԃ
В], мұндағы е – бөлшек заряды, Е – электр
өрісінің кернеулігі,
В – магниттік индукция,
Ԃ
– координат жүйесіне қатысты бөлшектің
жылдамдығы. Бұл формула зарядталған
бөлшектің кез келген мәндеріне тура болады;
Сол қол ережесі арқылы Лоренц күшін
анықтау
Лоренц күші
л
32
∑
ЛАВАЛЬ СОПЛОСЫ – ЛЮМИНОФОР
611
бұл формула электрдинамиканың электрмагниттік өріс формуласын зарядты
бөлшектің формуласымен байланыстыратын маңызды қатынасы болып табылады.
Формуладағы бірінші мүше (е
Е) (оң жақтағы) электр өрісіндегі зарядты
бөлшекке әсер етуші күш, екінші мүше – магниттің әсер етуші күші. Лоренц
күшінің магниттік бөлігі (~ [
Ԃ
В ]
Ԃ
⊥
В болғандықтан жұмыс істемейді, тек
бөлшектің траекториясын қисайтатын болады (бөлшектің энергиясын өзгертпейді).
Магнит өрісінің қозғалыстағы зарядты бөлшекке тигізетін ықпалы токты
өткізгіштің көлденең қимасы бойынша қайтадан үлестіруге әкеп соғады, бұл
жайт әртүрлі
термомагниттік және гальванимагниттік құбылыстарда білінетін
болады.
Лоренц күші векторының
Ғ
L
бағыты сол қол ережесі бойынша анықталады.
Ток бағыты ретінде оң зарядтың (+
q) жылдамдық векторының (υ) бағытын алу
керек (Ғ
L
– Лоренц күшінің векторы, В – магниттік индукция векторы) теріс
зарядтың қозғалысы жағдайында төрт саусақты жылдамдық векторының бағы-
тына қарама-қарсы ұстау керек.
ЛОРЕНЦ – МАКСВЕЛЛ ТЕҢДЕУЛЕРІ, Лоренц теңдеулері – жекелеген за-
рядты бөлшектер тудыратын классикалық электрдинамиканың іргелі теңдеулері.
Бұл теңдеулерді ХІХ ғасырдың соңында ХХ ғасырдың басында нидерланд
физигі Хендрик
Лоренц (1853 – 1928) тұжырымдаған электрондық теорияның
(микроскопиялық электрдинамиканың) негізіне алынған. Осы теорияда зат
(орта) электрлік вакуумда қозғалатын зарядты бөлшектердің (электрондардың
және атом ядроларының) жиынтығы ретінде қарастырылған. Лоренц-Максвелл
теңдеулерінде электрмагниттік өріс екі вектормен: микроскопиялық өрістердің
кернеуліктерімен – электрлік (е) және магниттік (h) кернеуліктермен сипаттала-
ды. Электрондық теориядағы бүкіл электр токтары конвекциялы токтар, яғни за-
рядты бөлшектердің қозғалысынан туындаған. Токтың тығыздығы j=ρϑ, мұндағы
ρ – зарядтың
тығыздығы, ϑ – зарядтың жылдамдығы.
Лоренц-Максвелл теңдеулері классикалық макроскопиялық Максвелл
теңдеулерін жалпылау нәтижесінде шығарылған. Электрондық теория бойынша
Лоренц-Максвелл теңдеулері кеңістіктің (оның ішінде атомаралық және атомішілік
өрістер, қарапайым бөлшектер ішіндегі өрістер де бар) кез келген нүктесінде өрісті
кез келген уақыт (t) сәтінде дәл сипаттайды. Вакуумда бұл теңдеулер Максвелл
теңдеулерімен дәл үйлеседі.
Классикалық электрондық теорияның заңдары өте кіші кеңістіктік-уақыттық
аралықтарда орындалмайтын болады. Бұл жағдайда электрмагниттік үрдістердің
(процестердің) кванттық теориясы – кванттық электрдинамика заңдары тура
