қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
542
543
Пайда болған көпіршіктердің көлемдерінің ұлғаюы үшін ондағы (көпіршіктің
ішіндегі) қысым сұйықтың бетіндегі және капиллярлық қысымдардан бірнеше
есе артық болуы қажет. Бұл шарт бумен жылулық тепе-теңдікте болатын бу мен
оны қоршаған сұйықтың қысымдары сұйықтың қайнау температурасынан артық
болғанда ғана орындалады. Күнделікті жағдайда осы қайнауды көреміз.
Бұл
көпіршіктік қайнау деп аталған.
Жылу ағынының шамасы ең үлкен (кризистік) мәніне (қайнаған су үшін
~1500 кВт/м
2
, Т – Т
қ
= 25 = 30ºС кезінде) жеткенде, қайнаудың екінші – ауы-
спалы режимі басталады. Осы жылу беру және будың пайда болуы кенеттен
төмендейді, оның себебі режим кезінде, бу көпіршіктерінің бір-бірімен қауырт
бірігуінен, қыздырылатын беттің едәуір бөлігі құрғақ дақтармен қапталады. Бүкіл
қыздырылатын бет жұқа бу қабыршағымен қапталған соң, қайнаудың үшінші –
қабыршақты режимі пайда болады. Осы режим кезінде, жылу қатты қызған
беттен сұйыққа жылу өткізгіштік және сәуле арқылы осы бу қабыршағымен
беріледі. Егер сұйық ыдыс қабырғасына жұқпайтын болса (мысалы, сынап, ле-
гирленген болат), онда қайнаудың қабыршақты режимі ғана байқалады. Егер
металл ауыр дене шынықтырылу мақсатында суға матырылған болса, қайнаудың
үш режимі кері бағытта өтеді: су қайнайды, алғашында дене баяу салқындайды
(қабыршақты қайнау), содан кейін салқындау жылдамдығы арта бастайды (ауы-
спалы қайнау) да, көпіршікті қайнау соңында ең үлкен мәніне жетеді. Көпіршікті
қайнау кезінде жылу бөліп алу, салқындатудың ең тиімді тәсілі болып санала-
ды. Бұл тәсіл
атомдық реакторлар мен
реактивтік қозғалтқыштарды сал-
қындатуда т.б. қолданылады.
Қысымды кеміту арқылы да қайнау температурасын төмендетуге бола-
ды. Сұйықтың қысымы төмендеген аймақтарда (мысалы, кемелердің еспе
қалақшасының артындағы құйынды аймақта) бу қуыстарының пайда болуы
(кавитация құбылысының байқалуы) осы құбылыстық салдары болып табы-
лады. Төменгі қысымдағы қайнау тоңазыту техникасында, физикалық ғылыми
тәжірибелерде т.б. қолданылады. Сыртқы қысымның төмендеуіне байланысты
қайнау температурасының төмендеуі
барометрлік қысымды анықтаудың негізі-
не алынған.
ҚАЙТА ЗАРЯДТАУ, и о н д а р д ы – оң зарядталған иондардың өзараәсерлесу-
ші бөлшектердің арасында электрондар алмастырылуы болатын кезде бейтарап
атомдармен, молекулалармен немесе қатты дене бетімен өзараәсерлесуі.
ҚАЙТА МАГНИТТЕЛУ – ферро- немесе ферримагниттік үлгінің сыртқы
магнит өрісінің ықпалымен магниттелу бағытын қарама-қарсы бағытқа өзгертуі.
қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
544
545
ҚАЙТЫМДЫ ҮРДІС (ПРОЦЕСС), термодинамикада– термодинамикалық
жүйенің бір күйден екінші күйге ауысып, соңынан бастапқы күйіне аралық күй
тізбегі арқылы қайтып оралуға мүмкіндік беретін, бірақ тура үрдістегіден кері
ретпен өтетін үрдісі. Егер үрдіс тепе-теңдік күй қаншалықты баяу өтетін бол-
са, оны тепе-теңдік күйдің үздіксіз қатары ретінде қарастыруға болады, яғни
қайтымды үрдістің берілген жүйедегі термодинамикалық тепе-теңдік үрдісінің
орнауымен салыстырғанда баяу өтуі қажет. Дәлірек айтқанда, қайтымды
үрдістің жүйенің тепе-теңдігін анықтайтын термодинамикалық параметрлерінің
(тығыздығы, қысымы, температурасы) шексіз баяу өзгеруімен сипатталады.
Мұндай үрдістер к ва з и с т ат и ка л ы қ немесе к ва з и т е п е - т е ң д і к үрдістер
деп аталған. Квазитепе-теңдік үрдістің қайтымдылығы оның кез келген аралық
күйі термодинамикалық тепе-теңдік күйі болады және сондықтан ол күй үрдістің
тура немесе кері бағытта өтетіндігіне «сезімтал» емес. Қайтымды үрдіс –
макроскопиялық термодинамиканың тепе-теңдік ұғымдарының негізгілерінің
бірі. Осы тепе-теңдік аясында
термодинамиканың І және ІІ бастамалары
тұжырымдалған.
Табиғаттағы нақты үрдістер шекті жылдамдықпен энергияның шашыратылу-
ымен (үйкеліс, жылуөткізгіштік т.б. нәтижесінде) қабаттасып өтеді, сондықтан ол
үрдістер қайтымсыз үрдістер болып табылады. Қайтымды үрдіс – өте баяу
өтетін табиғат үрдістерін идеалдандыру болып табылады, сол себепті олар үшін
қайтымсыз құбылыстарды ескермеуге болады. Қайтымды үрдістің микроскопия-
лық теориясы ст атистикалық физикада қарастырылады.Үйкеліссіз тербе-
летін маятниктің қозғалысы қайтымды үрдістің мысалы бола алады. Жалпы
алғанда, үйкеліссіз өтетін және серпімсіз соқтығысуларға қатыспайтын таза
механикалық үрдістердің барлығын да қайтымды үрдіс ретінде қарастыруға бо-
лады.
ҚАЙТЫМСЫЗ ҮРДІСТЕР (ПРОЦЕССТЕР) – өздігінен тек белгілі бір
бағытта ғана өте алатын үрдіс. Бұл үрдістерге: заттардың бағытталған кеңістік-
тік (диффузия және жылулық диффузия), жылу (жылу өткізгіштік), импульстік
(тұтқыр ағын) ауысулары жүзеге асырылатын диффузия, жылу өткізгіштік,
жылулық диффузия жатады. Бүкіл қайтымсыз үрдістер тепе-тең еме с үрдіс-
тер болып табылады. Қоршаған ортада қайтымсыз үрдістер жүзеге асырылып
өткен жүйені кез келген бір өзгеріс қалдырылмай бастапқы күйіне қайтару мүм-
кін болмайды. Тұйық жүйелерде қайтымсыз үрдістер энт ропияның артуымен
қабаттас өтеді. Ашық жүйелердегі (қоршаған ортамен энергия немесе зат алмаса
алатын) қайтымсыз үрдістер кезінде энтропия тұрақты қалпында немесе тіптен
