к
178
∑
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
494
495
Тербелмелі контур – тізбектеліп жалғанған конденсаторлардан, индуктивтілік
катушкалардан және резисторлардан құралған электр тізбегі.
Электрлік контур – тармақтарынан электр тогы өтетін кез келген тұйық тізбек.
КОНФУЗОР (латынша «конфундо – ендіремін, араластырамын») – ағында
ағын арнаның (құбырдың) жіңішкере келе қайтадан кеңейетін, көлденең
қимасы дөңгелек немесе тіктөртбұрышты пішінді болатын бөлігі. Осы бөлікте
сұйық немесе газ ағыны дыбыстық жылдамдыққа дейінгі шапшаңдықпен
еніп, потенциалдық энергиясын кинетикалық энергияға түрлендіріп бастапқы
жылдамдығын арттырады. Конфузор дыбыстан асқынжылдамдық шығару үшін
Лаваль соплосының алдына орналастырылады. Конфузор дыбыс жылдамдығына
дейінгі жылдамдық соплосы ретінде пайдаланылады. Конфузордағы ағын
диффузордағы ағынға кері сипатты болады.
КОРИОЛИС КҮШІ (француз ғалымы Гюстав
Кориолистің (1792 – 1843)
құрметіне аталған) –
инерциялық күштердің бірі;
материалдық нүктенің
салыстырмалы қозғалысына жылжымалы санақ жүйесі айналысының тигізетін
әсерін есепке алу үшін енгізілген. Бұл күш нүктенің массасы мен Кориолис үдеуінің
көбейтіндісіне тең және осы үдеуге қарама – қарсы бағытталады. Айналмалы
санақ жүйесінің айналыс осіне параллель болмай қозғалатын материалдық
нүкте Кориолис күшінің әсерінен жүйенің салыстырмалы жылдамдығына
перпендикуляр бағытта ауытқиды, немесе материалық нүкте әлгіндей
ауытқуға
кедергі жасайтын денеге қысым түсіреді. Бұл эффект Жердің тәуліктік айна-
луы салдарынан да пайда болады. Кориолис күші әсерінен
еркін түсетін дене тік
бағыттан шығысқа қарай ауытқиды; ал жер бетінде меридиан бағыты бойын-
ша қозғалатын дене қозғалыс бағытынан Солтүстік жарты шарда
оңға қарай,
Оңтүстік жарты шарда
солға қарай ауытқиды. Жердің айналысы баяу
болғандықтан, бұл ауытқулардың шамасы аз болады. Өте үлкен жылдамдықпен
қозғалатын денелерде (мысалы, алысқа ұшатын ракетада, артиллерия сна-
рядтарында), сондай-ақ ұзақ уақыт қозғалыста, (мысалы, өзен кемерлерінің
мүжілуі,
Бэр заңы бойынша), кейбір ауа және мұхит ағындарында т.б. пайда
болатын ауытқу шамаларының едәуір болатындығы байқалады. Корилис күші
техникада және басқа айналу жүйелерінде (гироскоп және турбина теорияла-
рында) ескеріледі.
КОРИОЛИС ҮДЕУІ, бұру үдеуі – нүктенің тасымалды қозғалыс, яғни санақ
жүйесінің жылжымалы қозғалысы кезінде пайда болатын толық үдеудің бір
құраушысы. Бұл үдеу нүктенің салыстырмалы қозғалысы кезіндегі тасымалды
қозғалыс пен тасымалды жылдамдық кезіндегі нүктенің салыстырмалы
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
494
495
к
178
∑
жылдамдығының (υ
сал
) өзгеруі салдарынан пайда болады. Кориолис үдеуі –
жылжымайтын санақ жүйесіне қатысты емес, нүктенің негізгі үдеуіне қатысты
бөліктің бір бөлігі болып табылады. Мысалы, нүкте Жер бетіндегі қозғалыс кезінде
оның (Жердің) айналысы салдарынан Жерге қатысты емес, жұлдыздарға қатысты
кориолис үдеуіне ие болады. Кориолис үдеуі ілгерілемелі тасымалды қозғалыс
кезінде (бұрылу бұрышының жылдамдығы және осы жылдамдық пен нүктенің
салыстырмалы жылдамдығының арасындағы бұрыш нөлге тең болғанда) нөлге
тең болады.
КОРПУСКУЛА (латынша «корпускулум – бөлшек») – классикалық (кванттық
емес) физикадағы бөлшек. Корпускулалық – бөлшектік қасиетке ие дегенді
білдіреді.
КОРПУСКУЛАЛЫҚ ОПТИКА – физиканың зарядталған бөлшектердің
(электрондардың және иондардың) электр және магнит өрістеріндегі қозғалыс
заңдарын зерттейтін саласы. «Корпускулалық оптика» атауы әлгі электр және
магнит өрістеріндегі бөлшектер қозғалысы мен оптикалық біртексіз орталардағы
жарықтың таралуының арасындағы ұқсастыққа байланысты қойылған атау.
КОРПУСКУЛАЛЫҚ – ТОЛҚЫНДЫҚ ЕКІЖАҚТЫЛЫҚ – кванттық
теорияның микронысандардың тәртібінде корпускулалық та, сондай-ақ толқындық
та ерекшеліктері бола алады делінетін түсінігі. Классикалық (кванттық емес)
физиканың түсінігі бойынша бөлшектердің қозғалысы және толқындардың таралуы
– принциптік тұрғыда әртүрлі физикалық үрдістер (процестер) болып саналған-
ды. Бірақ та жарықтың металдардың беттерінен электрондарды жұлып шығаруы
(фотоэффект) жөніндегі тәжірибелер, жарықтың электрондардан шашырауын
(Комптон эффектісі) зерттеу және басқа ғылыми тәжірибелердің нәтижелері
классикалық теорияларға сәйкес жарықтың толқындық табиғаты болатын нысан
екеніне назар аудартқан.
Мысалы, электрон, нейтрон, фотон бір жағдайларда классикалық траектория
бойынша қозғалатын және белгілі бір энергия мен импусльке ие, ал өзге
бір жағдайларда – бөлшектердің интерференциялық және дифракциялық
құбылыстарына тән толқындық табиғатын көрсетеді. Корпускулалық-толқындық
екіжақтылықтың алғашқы принципіне кванттық механика мен өрістің кванттық
теориясы жатқан.
Алғашқы корпускулалық-толқындық екіжақтылық жарық үшін негізделген.
ХІХ ғасырдың соңына қарай жарықтың интенференциясы, дифракциясы және
полярлануы бойынша жүзеге асырылған тәжірибелер жарық электрмагниттік
толқын болып табылады делінетін
Максвеллдің теориясын растаған. Мұнымен
