к
178
∑
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
464
465
түсіндіру үшін қажет болғанымен,
олар бос күйінде әзірше табыла қойған жоқ
(жоғары энергиялы үдеткіштермен ізделгенімен, олар ғарыштық сәулелерден де
және қоршаған ортадан да кездестірілген жоқ).
Қарапайым бөлшектер үдеткіштерімен жүзеге асырылған ғылыми тәжіри-
белер күшті өзараәсерлесуші бөлшектер – адрондардың белгілі бір құрылымы
болатынын аңғартқан, яғни олар
құрама нысандар болып табылады. Кварктер
(және олардың антибөлшектері –
антикварктер) туралы түсінік алғашында –
шектеулі құраушылардың жиынтығының әртүрлі байланысқан күйлері ретінде
байқалған бүкіл мезондарды, бариондарды және резонанстарды сипаттауға
мүмкіндік жасайтын адрондардың құрама модельдерінің шеңберінде пайда бол-
ған.
Бариондарды үш кварктің байланысқан күйі ретінде сипаттау, кварктер
спиндерінің 1/2 (бүтіннің жартысындай) болуын қажет еткен.
Кварктердің әртүрлі бес тобы бар деп болжалданған. Олар:
d-кварк
(down – төменгі), u
-кварк (up – жоғары),
s-кварк [stronge – ғажап (ғажапты-
лығы s = -1)], c
-кварк (charm – таңырқарлық),
b-кварк (beauty – сұлулық),
t-кварк
(top, truth – жоғарғы).
Алтыншы t-кварк болжалданған. Кварктерді х о ш и і с п е н (а р о м а т п е н)
сипаттау қабылданған. Оған ғажаптық, таңырқарлық, сұлулық, әдемілік жа-
тады, бұлардың барлығының ерекше заряды бар, олар өзараәсерлесулердің
көздері болып табылмайды. Хошиісті кварктер құрамына берілген кварк енетін
бөлшектерге ауысады.
Кварктік болжал бойынша,
бариондар үш кварктен (антибариондар – үш
антикварктен) құралған,
мезондар – кварктерден және антикварктерден
құралған. Алғашқы кездегі белгілі болған бүкіл адрондарды
үш типті кварк-
терден құруға болатын:
u, d және
s; олардың спиндері 1/2, бариондық заряды
1/3 және электр зарядтары сәйкес түрде 2/3, – 1/3 және – 1/3 (қарапайым заряд –
e-ге тең). Ғажап бөлшектің құрамына
s-кварк (ғажаптылықты тасушы) енген.
Кейіннен кварктер туыстығын кеңейту қажеттілігі туған. «Таңданарлық» с-кваркі
және «сұлу» t-кваркі енгізілген және адрондардың жаңа «туыстары» алдын ала
болжанған, олардың бірқатары («ғажап» мезондар, «ғажап» бөлшектер, ипсилон-
бөлшектер) ашылған. Өзге де кварк типтерінің, дербес жағдайда t-кварктердің
болуы мүмкін.
Бірқатар бариондар (мысалы, Δ
++
, Ω) бірдей үш кварктен құралған, олардың
күйлері бірдей болған, Паули принципі бойынша бұл жайтқа тыйым салынған.
Сондықтан кварктің әрбір типіне («хошиіске») қосымша ішкі сипаттама – «түс»
КАВИТАЦИЯ – КЮРИ НҮКТЕСІ
464
465
к
178
∑
деген үш мән қабылдай алатын кванттық сандар меншіктелген. Бариондарға үш
кварктің комбинациясынан құралған «түссіз» кванттық сандар сәйкес келеді.
КВАРЦТІК ГЕНЕРАТОР – құрамына кварцтіқ
резонатор енген, тербелмелі
жүйелі электрмагниттік тербелістердің автогенераторы. Жоғары тұрақты жиі-
лікті тербеліс шығаруға арналған. Электрлік сұлбасының құрылыстық принципі
әдеттегі
электрмагниттік тербелістер генераторындағыдай. Тербелістік жү-
йенің параметрлері энергияның көпшілік бөлігі кварцтік резонаторда шо-
ғырланатындай болып таңдалады. Кварцтік резонатор
кварц кристалынан
пластина, сақина немесе сом жолақ пішінді болып жасалған. Осындай
пъезоэлектрлік резонаторда энергия шығыны өте аз, сапалылығы жоғары ~10
4
÷10
5
,
оған қоса өлшемі кіші болады. Кварцтік генератор тұрақты температурада ва-
куумде орналастырылады. Мұның қуаты әдетте бірнеше Вт-тан аспайды.
КВАРЦТІК САҒАТ – уақытты дәл өлшеуге арналған, жүрісі
кварцтік
генератордың тербелістерімен анықталатын аспап. Уақыт өлшеудің дәлдігі
кварцтік резонатордың тербеліс жиілігінің тұрақтылығына тәуелді.
КЕДЕРГІ, э л е к т р л і к – 1) өткізгіштің немесе электр тізбегінің электр
тогына қарсы әсерін сипаттайтын шама. Тұрақты кернеу (ток) кезінде электр
тізбегі учаскесінің (бір бөлігінің) электрлік кедергісі (R) – осы учаскеде
электрқозғаушы күш болмайтын кезде тізбектің ұштарындағы кернеудің (U) ток
күшіне (І) қатынасына тең
скаляр шама. Осы жағдайда электрлік кедергі
омдық
немесе
активті кедергі деп аталады. Электрлік кедергі өткізгіштің материалына,
оның өлшемдеріне және пішініне тәуелді. Өткізгіштің көлденең қимасы (S) және
ұзындығы (ℓ) тұрақты болған кездегі құрамы біртекті өткізгіш үшін электрлік
кедергі: R=ρℓ/S, мұндағы ρ – өткізгіштің материалын сипаттайтын меншікті
электрлік кедергі. Көп жағдайда (әсіресе электрлік кедергінің физикалық табиғатын
қарастыру кезінде) ρ-дің орнына меншікті электрлік өткізгіштік (σ) енгізіледі:
σ = 1/ρ.
Металдардың электрлік кедергісі кристалдық торлардың жылулық
тербелістеріндегі өткізгіштік электрондардың шашыратылуына және
құрылымдық біртексіздіктеріне (қоспа атомдардың, торлардың ақауларына)
байланысты. Сондықтан әдетте электрлік кедергі (R) температураға (Т) және тек
Т→0 шамасына (нөлге ұмтылатын жағдайға) тәуелді, осы жағдайда жылулық
тербелістер электрлік кедергіге ықпал етпейді,электрлік кедергі толықтай
кристалдық құрылыммен анықталады әрі температураға (Т) тәуелді болмайды.
Өте төменгі температурада электрлік кедергі кейбір металдар мен қорытпаларда
күрт төмендейді (асқынөткізгіштік құбылысы болады). Электрлік кедергі
