Ж
104
∑
ЖАЗЫҚТЫҚ – ЖЫЛУ ТАСЫҒЫШ
340
341
л ы қ п о л я р л а н у – полярланған ақ жарық шоқтың анизотропты кристалл
және талдауыш арқылы өткен соң түрлі түске боялып көріну эффектісі кеңінен
пайдаланылады. Хроматикалық полярлануда полярланған сәулелердің интерфе-
ренциясы эффектілі түрде байқалады.
Жарықтың полярлануы және полярланған сәуленің заттармен өзараәсерлесу-
лері ғылыми зерттеулерде кристаллхимиясында және қатты денелердің құры-
лымдарын, кристалдардың оптикалық қасиеттерін, күйлер табиғатын, сондай-ақ
астрономиялық нысандар туралы ақпарат алу үшін қолданылады.
Әйнектен немесе су бетінен шағылған жарық ішінара полярланған бола-
ды. Сол себепті шағылған жарық дүкеннің витринасындағы нәрселерді айқын
байқауға кедергі келтіреді. Полярландырғыш сүзгісі болатын фотоаппаратпен
түсірілген витринаның көрінісі анық болып шығады. Күн сәулесінен қорғаныштық
көзілдіріктің әсері айтылған жайтқа ұқсас. Мөлдір материалдарда пайда болатын
кернеулерді байқау үшін оларды полярланған жарықпен сәулелеу жеткілікті.
Кәдімгі жарық толқынында электр және магнит өрістері көп жағдайда
толқындардың таралу бағыты арқылы өтетін жазықтықтарда тербеледі.
Полярланған жарықта әлгі тербелістер тек бір ғана жазықтықта тербеледі. Жарық
сүзгі арқылы өткен кезде белгілі бір жазықтықта жүзеге асатын тербелістен
өзгелерінің барлығын жұтады. Осыдан кейін полярланған жарық екінші сүзгіден
тек ол сәйкес бұрышпен бағытталған тербеліс мүмкін беретін жағдайда ғана
өте алады. Кері жағдайда жарық өте алмайды. Белгілі бір бұрышпен шағылған
жарық полярланған болады; күн сәулесінен қорғанысқа арналған полярланған
әйнек жарықтылықты кемітеді, осының нәтижесінде шағылған сәулені азайтады.
Кейбір химиялық заттардың, мысалы, қанттардың ерітінділері өтетін жарықтың
полярлану жазықтығын айналдырады. Осы эффект химияда ерітінділерді талдау
(анализдеу) үшін пайдаланылады.
ЖАРЫҚТЫҢ ПОНДЕРМОТОРЛЫҚ ӘСЕРЛЕРІ (латынша «пондус –
салмақ, ауырлық» + «мотор – қозғалтамын») – оптикалық жарықтың денелерге,
бөлшектерге немесе жеке атомдарға және молекулаларға тигізетін механикалық
әсерлері. Жарық өзі сәулелейтін денеге (жарықтың қысымын) немесе оны
шығарушы денеге [(жарықтың дүмпуін (тебуін)] импульс (қозғалыс мөлшерін)
және қозғалыс мөлшерінің моментін береді (С а д о в с к и й э ф ф е к т і с і).
Жарық өрісі электр өрісінің кернеулігімен сипатталатын болғандықтан жарықтың
пондермоторлық әсерлерін кері пъезоэлектрлік эффектіге, лазерлік сәуленің
ықпалымен пайда болатын электрстрикцияға жатқызуға болады.
Ж
104
∑
ЖАЗЫҚТЫҚ – ЖЫЛУ ТАСЫҒЫШ
342
343
ЖАРЫҚТЫҢ СЫНУЫ – оптикалық сәуленің (жарықтың) екі ортаның бөліну
шекарасы арқылы өтуі кезінде таралу бағытының өзгеруі. Сыну көрсеткіштері
n
1
және n
2
болатын біртекті изотропты мөлдір (жұтпайтын) ортаның ұзын жазық
ажырау шекарасындағы жарықтың сынуы мына екі заңдылықпен анықталады:
сынуға ұшыраған сәуле түскен сәуле мен ажырау бетіне нормал (перпендикуляр)
арқылы өтетін жазықтықта жатады; сәуленің түсу бұрышы (φ) және сыну бұрышы
χ
0
Снелльдің (Снеллиустың) сыну заңымен:
n
1
sin φ = n
2
sin χ байланысқан. Түскен
сәуле мен сынған сәуле өзара қайтымды болады.
Жарықтың сынуы жарықтың шағылысумен қабаттаса өтеді; сондықтан
сәулелердің сыну энергиясы мен шағылысу энергиясының қосындысы (бұлардың
сан жүзіндегі өрнегі Френель формуласынан шығады) түсетін шоқтың энергиясы-
на тең болады. Бұлардың салыстырмалы қарқындылықтары түсу бұрышына (φ),
n
1
және n
2
сыну көрсеткіштеріне және түсетін шоқтағы жарықтың полярлануы-
на тәуелді. Түсу бұрышының (φ-дің) кез келген мәнінде, φ=0 болмайтын кезде
жарықтың сынуы полярланған сәуле күйінің өзгеруімен қабаттасады.
Жалпы жағдайда ортаның сыну көрсеткіші (n) жарықтың толқын ұзындығына
(λ) тәуелді (жарық дисперсиясы); сондықтан монохроматты емес жарықтың сынуы
кезінде, оның толқын ұзындығы әртүрлі құраушылары әрқилы бағыттар бойынша
таралады. Линзалардың және басқа оптикалық құрылғылардың (жарық сәуленің
таралу бағытын өзгертетін және оптикалық кескіндер тудыратын) құрылысы
жарықтың сыну заңдарына негізделген.
ЖАРЫҚТЫҢ ТЕСУІ,
оптикалық тесу, лазерлік ұшқын – оптикалық
жиілікті электрмагниттік өрістердің әсерінен заттардың қарқынды иондануы
нәтижесінде плазмалық күйге ауысуы. Бұл жарықтың тесуі модуляцияланған
төзімділік режимде жұмыс істейтін рубин кристалындағы қуатты импульстік
лазердің сәулесін ауада фокустау (тоғыстау) кезінде 1963 жылы алғаш рет
байқалған. Жарықтың тесуі кезінде
линзаның фокусында күшті жарқылды
ұшқын пайда болады, бұл құбылысты бақылаушы
күшті дыбыс шығуымен
қабаттас байқайды.
Оптикалық жиілікте газды тесу үшін өте күшті 10
6
– 10
7
В/см электр өрісі қажет,
бұл шама лазер сәулесіндегі ~10
9
– 10
11
В/см
2
жарық ағынының қарқындылығына
сәйкес болады. Аса жоғары жиіліктік тесу атмосфералық ауаны өріс кернеулігі
~10
4
В/см кезінде-ақ теседі. Жарықтың тесуінің екі түрі болуы мүмкін. Мұның
біреуі өзінің табиғаты бойынша онша жоғары емес жиілікті өрістердегі газдың
тесуінен айырмашылығы жоқ. Әртүрлі себептермен өрісте пайда болған электрон-
дар, алғашында газ атомдарымен соқтығысу кезінде фотондарды жұтып энергия
