Ж
104
∑
ЖАЗЫҚТЫҚ – ЖЫЛУ ТАСЫҒЫШ
318
319
Исаак
Ньютон (1643 – 1727) ұсынды. Соңғы теория бойынша жарық дегеніміз –
жарық көзінен таралып жатқан ерекше ұсақ түйіршіктердің (корпускулалардың)
ағыны. Корпускулалық теория жарықтың түзусызықпен таралу, шағылысу және
сыну заңдарынан басқа көптеген жарық құбылыстарын (дисперсия, полярлану,
интерференция т.б.) толық түсіндіре алмады. 1678 жылы голланд физигі Христиан
Гюйгенс (1629 – 1695) бірқатар дыбыс құбылыстары мен жарық құбылыстарын
салыстыра отырып,
жарықтың толқындық теориясын ұсынды. Толқындық
теория бойынша жарық дегеніміз – жарық таситын ерекше серпімді ортаның
(Ә л е м д і к э ф и р) тербелмелі қозғалысы болды. ХVІІ – ХVІІІ ғасыр бойы
жарықтың табиғаты жайындағы осы екі теория арасындағы пікір таластары
тоқталмады. ХІХ ғасырдың бас кезінен бастап толқындық теория үстем бола ба-
стады. Бұл жөнінде ағылшын физигі Томас
Юнг (1773 – 1829) пен француз физигі
Огюстен
Френельдің (1788 – 1827) зерттеулерінің маңызы зор болды. ХІХ ғасырдың
60-жылдары ағылшын физигі Джеймс
Максвелл (1831 – 1879) электрмагниттік
құбылыстардың теориясын дамыта келіп,
жарық дегеніміз электрмагниттік
толқындардың дербес түрі деген қорытынды жасады. Оның дұрыстығын неміс
физигі Генрих
Герц (1857 – 1894) пен орыс физигі Александр Попов (1859 – 1906)
ғылыми тәжірибе жүзінде
толық дәлелдеді. Алайда
жарықтың электрмагниттік
теориясы жарықтың тара-
луына қатысты көптеген
м ә с е л е л е р д і д ұ р ы с
түсіндіргенімен, зат пен
жарықтың өзара әсерлесуіне
жататын фотоэффект,
люминесценция, абсолют
қара дененің сәуле шығаруы
сияқты құбылыст арды
түсіндіре алмады. Э н е р
г и я к в а н т ы жөніндегі
ұғымды енгізе отырып, 1900
жылы неміс физигі Макс
Планк (1858 – 1947) абсо-
лют қара дене мәселесін
шешті. Квант теориясы бой-
Ж
104
∑
ЖАЗЫҚТЫҚ – ЖЫЛУ ТАСЫҒЫШ
318
319
ынша заттың сәуле түрінде энергия
шығаруы мен жұтуы – ү з д і к т і
үрдіс. Зат жарық сәулесін энергияның
белгілі мөлшері –
кванттар түрінде
шығарады.
Жарықтың кванттық
теориясын ілгері дамытқандар Аль-
берт
Эйнштейн (1879 – 1955) мен
дат физигі Нильс
Бор (1885 – 1962),
ал кеңес физиктері Сергей
Вавилов
(1891 – 1951) пен Абрам
Иоффе (1880
– 1960) болды.
Жарықтың кванттары ф о т о н деп
аталған. Осы ғылыми атауды 1929
жылы американ физик-химигі Гилберт
Льюис (1875 – 1946) енгізген. Фото-
эффект, люминесценция, Комптон
эффектісі сияқты кванттық оптикаға
тән құбылыстар жарықтың фотондық табиғатына қатысты болса, интерференция,
дифракция тәрізді құбылыстар оның толқындық табиғатын айқындай түседі. Со-
нымен кәдімгі жарық табиғатының е к і ж а қ т ы қ ұ б ы л ы с екені анықталды.
Оның
әрі толқындық, әрі корпускулалық қасиеті бар болып шықты. Бұл
ж а р ы қ т ы ң е к і ж а қ т ы л ы ғ ы деп аталды. Жарықтың осы екі жақтылық
қасиеті бір-біріне қайшы келмейді, қайта бірін-бірі толықтырады. Ұзын тол-
қынды жарық сәулелерде жарықтың толқындық қасиеті, ал қысқа толқынды
сәулелерде оның кванттық (бөлшектік) қасиеті басым болады.
Ақ жарық – шашыраған күн жарығының түйсігімен үйлесетін қалыпты бей-
тарап түс түйсігін тудыратын күрделі спектрлі электрмагниттік сәуле.
Сызықтық полярланған жарық – жарық векторы кеңістіктің әрбір нүктесінде
өзгермейтін бағыт бойымен тербелетін жарық.
Табиғи жарық – жазықтық полярлануы мүмкін бағыттардың барлығында,
осындай кез келген жазықтықтағы когерентті емес жарық толқындарының
тербелістерінің қарқындылығы бірдей болатын жиынтығы.
ЖАРЫҚ АҒЫНЫ – сәуле ағынын бағалайты сәулелік шама, яғни жарық сезу
түйсігін тудыратын оптикалық сәуле қуаты. Егер жарық көзінен шыққан жарық
айналаға бірдей таралса, онда жарық ағыны мына формула бойынша анықталады:
Ф = W/t, мұндағы W – сәулелік энергия мөлшері, t – уақыт. Кез келген жарық көзінің
Жарықтың толқындық табиғатын жарық-
тың жіңішке шоғын екі саңылау (А) арқылы
өткізіп көрнекі түрде көрсетуге болады.
Саңылаулар арқылы өткен екі сәуле экранға
түскенде интерференциялық сурет шығарады.
Толқындардың екі дөңес немесе екі ойыс өркеші
түйіскен тұстарда (Б) жарық дақ, ал дөңес
өркештер мен ойыс өркештер түйіскен тұста
(толқындар бірін-бірі жойып) күңгірт дақ (В)
байқалатын болады.
Ж
104
∑
ЖАЗЫҚТЫҚ – ЖЫЛУ ТАСЫҒЫШ
320
321
уақыт бірлігінде айналаға таралатын сәулелік энергиясының мөлшері осы жарық
көзінің т о л ы қ ж а р ы қ а ғ ы н ы делінеді. Жарық ағынының Халықаралық
бірліктер жүйесіндегі өлшеу бірлігі – люмен (лм).
ЖАРЫҚ АЖЫРАТҚЫШ – жарық көзінен түскен жарықты өзінен өтетін және
шағылысқан жарыққа бөліп ажыратуға арналған
жартылай мөлдір оптикалық
айна.
ЖАРЫҚ ДИОДЫ (грекше «ди – екі рет» + «һодос – жол»), жарық шығарғыш
диод – электрондық-кемтіктік ауысулы немесе гетероауысулы не металл – жартылай
өткізгіштік жанаспалы жартылайөткізгіш кристалда жүзеге асатын
инжекциялық
электрлюминесценциялық құбылыс негізінде электр энергиясын оптикалық
сәуле энергиясына түрлендіретін жартылайөткізгіш аспап. Жарық диодында
тұрақты немесе айнымалы ток өтетін кезде осы ауысуға іргелес ауысу аймағына
(жанаспаға) артық ток тасушы – электрондар мен кемтіктер инжекцияланады;
бұлардың рекомбинациясы оптикалық сәуле шығарумен қабаттаса өтеді.
ЖАРЫҚ ДИСПЕРСИЯСЫ (латынша «дисперсио – шашырату») – заттың
сыну көрсеткішінің (n) жарық толқынының жиілігіне (v) [не толқын ұзындығына
(λ)] тәуелділігі; жарық толқындарының фазалық жылдамдығының оның жиілігіне
тәуелділігі.
Жарық дисперсиясының салдарынан ақ жарықтың призма
арқылы өтуі кезінде спектрлерге жіктеледі. Осы спектрді зерттеу арқылы 1672
жылы ағылшын физигі Исаак
Ньютон (1643–1727) жарық дисперсиясын ашқан.
Спектрдің берілген аймағы үшін мөлдір денелерде жарық толқындарының жиілігі
(v) артқанда (λ кемігенде), сыну көрсеткіші n де артады, n-нің λ-ге тәуелділігі
байқалатын құбылыс қ а л ы п т ы жарық дисперсиясы деп аталған.
Әртүрлі жиілікпен таралатын жарық толқындары белгілі бір ортада (зат ішінде)
түрліше фазалық жылдамдықпен тарайды. Призмадан немесе басқа бір мөлдір
денеден өткен жіңішке ақ жарық шоғы түрлі түсті спектрге жіктеледі. Жеті түстен
құралған бұл спектрдің е ң к ө б і р е к а у ы т қ и т ы н ы және е ң қ ы с қ а т о л-
қ ы н д ы с ы (ж и і л і г і ү л к е н і) – к ү л г і н с ә у л е, ал е ң а з а у ы т қ и-
т ы н ы және е ң ұ з ы н т о л-
қ ы н д ы с ы – қ ы з ы л с ә у л е.
Классикалық түсінік бой-
ынша атомдардың немесе
молекулалардың электрондары
жарық толқындарының электр
өрісінің әсерінен келіп түсетін
толқындардың жиілігіне тең
Ақ жарық
Призма арқылы ақ жарықты түрлі түстерге жіктеу
Достарыңызбен бөлісу: | 
