деректер ресми есептерде жуық шамамен алынған.
Аң аулаумен негізінен жергілікті тұрғын халық айналысты.
Олар түлкі, қасқыр, күзен, борсық, саршұнақ, қоян, үйрек,
қаздарды аулаған. Жүні қалың аңдарды қақпандармен,
сонымен қатар епті құстар және үйретілген иттермен ұстаған.
Құстарды аулағанда аулар, торлар және үйретілген иттер
қолданылды. Бұл кәсіптің көлемі туралы Константиновск
жәрмеңкесінде сатылған аң терілері мен құстардың сауда
айналымынан анықтауға болады. 1907 жылы сатылған
тауарлар: қасқыр терілері – 3450, түлкі терісі – 2300, қарсақ
терілері – 1234, суыр терілері – 65000, қоян терісі – 15000,
күзен терісі – 2140, борсық терісі- 3000.
Халық санының күрт өсуі және оның аң аулау кәсібіне
тартылуы, аң аулауда жыртқыштық әдістің қолданылуы
далалық аймақтарда жабайы аңдар мен құстардың санының
күрт қысқаруына, кейбір түрлердің мүлдем жойылуына әкеліп
соқтырды.
Қоныстанушы
шаруалар
мен
қала
тұрғындары
шаруашылығының ажырамас бөлігі – бау-бақша болды. Олар
жергілікті халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуде маңызды
роль атқарған картоп, орамжапырақ, сәбіз, шалқан, қияр және
басқа да көкеністер өсірді. Бау-бақшамен кәсіп түрінде негізінен
өздерінің өнімдерін қалалық базарларға шығаратын қалаға
жақын қоныстардың тұрғындары айналысты.
Балық
аулау
кәсібімен
негізінен
жергілікті
халық
айналысты.
Балық
Есіл,
Нұра
және
уездің
көптеген
өзендерінде ауланды. Бұл кәсіптің көлемі туралы да нақтылы
деректер жоқ, алайда 1911 жылы Ақмолада 12 балық сататын
орынның
болуы
бұл
кәсіптің
белгілі
бір
деңгейде
дамығандығын көрсетеді.
Ақмола
уезіндегі
орман
кәсібі
Моншақты
орман
саяжайында дамыды. Одан түсетін кірістер шамалы болды,
орман толықтай тек шаруа мен қала шаруашылығының
қажеттіліктерін өтеп отырды. Ақмола қаласының өзінде орман
тәлімбағы болды. Ағаш көшеттері жеке тұлғаларға аз ғана
бағаға сатылды.
Кіре тарту Ақмола уезінің село тұрғындары мен қала
тұрғындары арасында ерекше кәсіп түрі ретінде ертеден
белгілі болатын. Егер де ХІХғасырдың ң 90-шы жылдарының
ортасында ақмолалық көліктік конторалар жылына 320 мың
пұтқа дейін жүк тасыса, А.И.Троицкийдің көзқарасы бойынша
саудагерлер жалдаған ерікті кірешілер тауарларды анағұрлым
көбірек тасымалдаған [2: 18].
46
Салалық-қолөнершілік кәсіптің көлемі туралы 1911 жылға
арналған қаладағы қолөнершілердің саны туралы деректер
бойынша анықтауға болады [3].
Қызмет түрлері
Шеберле
р
Жұмысшыла
р
Оқушылар
1
2
3
4
47
І. Азық – түлік өнімдерін даярлау:
Тоқашшылар,наубайханашылар,
кондитерлер
Шұжықшылар
Аспазшылар, ас үй қызметкерлері
ІІ. Киім-кешек дайындау:
Тігіншілер
Сәнгерлер
Етікшілер иен кебісшілер
Пима жасаушылар
ІІІ. Баспанаға қажетті бұйымдарды
әзірлеу:
Ағаш ұсталары
Тас қалаушылар
Пеш салушылар
Ағаш шеберлері
Сылақшылар
Шатыршылар
Тұрба тазалаушылар
Әйнекшілер
ІV. Үй шаруашылығына қажетті
бұйымдарды дайындау:
Ұсталар, темір ұсталары
Мысшылар, қалайышылар
Арба тасушылар
Қайысшылар
Бөшкешілер
V. Басқа қолөнерлік шеберлер:
Қоқыс тазалаушылар
Су тасушылар
Кірешілер: жеңіл
жүктік
Оташылар
Шаштараздар мен әрлеушілер
Кір жуушылар
Часовщиктер
Алтын және күміс бұйымдардың
шеберлері
Өрнекшілер мен фотографтар
Терушілер
Түптеушілер
11
1
1
25
15
7
2
74
29
10
5
14
8
2
4
19
5
4
7
6
2
24
2
60
1
3
13
4
1
2
3
1
16
-
1
13
-
9
-
12
-
-
7
18
9
-
-
40
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
7
-
2
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Барлығы:
366
125
9
48
Қала халқы санының өсуі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасыр басында Орталық Ресейдің губерниялары халықтарының
миграциясы есібінен өсіп, шебер адамдар, қолөнершілердің
келуі мен жергілікті шикізаттың молдығы салалық өнеркәсіптің
дамуына түрткі болды. Ол негізінен мал шаруашылығы
өнімдерін (май қайнататын, терілік, тері жуатын, ішек-қарын
тазалайтын зауыттар) бастапқы өңдеу мен астық өнімдерін
(жел,
су
және
бу
диірмендері)
даярлау;
құрылыс
материалдарын
(кірпіш
зауыттары)
даярлау
мен
ауылшаруалығы
бұйымдарын
жөндеуге
(шеберханалар)
негізделді.
Қалада
сонымен
қатар
азық-түлік
кәсіпорындарының кішігірім өндірістері: сыра-бал қайнататын
зауыттар, жеміс суларын даярлайтын, май шайқайтын
зауыттар,
сонымен
қатар
күнделікті
тұрмысқа
қажетті
тауарларды өндірумен айналысатын кәсіпорындар: тоң май,
сабын қайнататын, қыш жасайтын зауыттар болды.
Жергілікті
шикізаттың
молдығы
мен
арзандығына
қарамастан оны өңдеу кішігірім көлемде жүргізіліп, ал алынған
өнімдер жоғары сапамен ерекшеленбеді. Бұның барлығы
жоғары
білікті
мамандардың
жоқтығымен,
капиталдың
жетіспеушілігі мен зауыт иелерінің іскерлігінің төмендігімен
байланысты
болды.
Қарапайым
құралдар
мен
өндіріс
технологиясы бар кішігірім кәсіпорындар зауыт деп атаудан гөрі
қолөнерлік
шеберханалар
деген
атауға
лайық
болды.
Олардағы жұмыс бірнеше ғана жұмысшы күшімен атқарылды.
Тоң майды кәсіпорындардың үш түрі: тоң май ерітетін,
сабын қайнататын және майшам өндіретін
кәсіпорындар
өңдеумен айналысты. Өңдеуші кәсіпорындардың аты аталған
салаларының ішіндегі ең көнесі тоң май ерітетін өндіріс болды.
Алғашқы сабын қайнататын зауыт Ақмолада 1882 жылы пайда
болды. Зауыттың 3 жұмысшысы сол жылы 2800 сомның өнімін
өндірді [4: 78]. 1914 жылы 3 зауыт 5000 сомның өнімін өндірген
болатын [5]. ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарының ортасында
пайда болған майшам өндірісі кейіннен құри бастады. 1907
жылы Ақмолада қуаты шамалы бір ғана майшам өндіретін
зауыт жұмыс атқарды.
90-шы жылдары қой терісін өңдейтін алғашқы зауыттар
пайда болды. олардың өндірісі жылына 1000 сомнан аспады. 1
зауытқа
орта
есеппен
1-2
жұмысшыдан
келді.
Бұл
кәсіпорындар негізінен қолөнершілік сипатта болды, олардың
бұйымдарын тек жергілікті халықтар сатып алған, өзінің сапасы
бойынша ресейлік тауарлардан біршама артта қалып қойды.
Аталған кезеңде Ақмола қаласында алғашқы тері
49
