Қоршаған орта және қалалар мен ауылдық елді мекендердегі

өсуімен  және  қалалық  өмір  салтының  таралуымен  байланысты  сонғы  10-20 

жылда ғылыми әдебиеттерде әлеуметтік–гигиеналық түсінік ретінде белгіленді 

және  кеңінен  қолданыла  бастады.  ХХ  ғасырға  дейін  экономикалық  дамыған 

елдердің өзінде тұрғындардың көбі ауылдық елді мекендерде тұрды, олардың 

негізгі тіршілік көзі ауылшаруашылығы болды. 

Урбанизация 

– 

бұл 

емес 

концентрациясымен,  қарқындылығымен  және  әртүрлілігімен,  қалалық  өмір 

салтының  таралуымен,  қарым-қатынастың  және  қалалық  мәдениеттің 

дамуымен 

сипатталатын 

біртұтас 

әлеуметтік-экономикалық 

процесс. 

Өркениеттің негізгі жетістіктері атап айтқанда қаламен байланысты. 

Қала  дегеніміз  не?  Қала  -  бұл  өндіріс  құралдарының  аймақтық  кешені 

кіретін,  жасанды  тіршілік  ортасы,  тұрақты  тұрғындар  және  әлеуметтік 

ұйымдардың  белгілі  бір  түрі  кіретін  демографиялық  және  әлеуметтік-

экономикалық түзіліс.  

Урбанизацияға тән сипат. 

1. Қала халқының өсуі мен оның үлкен  қалалардағы концентрациясының 

күшеюі (агломераттардың, мегаполистердің өсуі).  

2. Қала аймағының үздіксіз кеңеюі төрт жолмен жүреді: 

     - жаңа қала маңының учаскесін игеру; 

     -  аз  жарамды  және  жарамсыз  жерлерді  пайдалану    (батпақталған,  су 

басқан алқаптар, жыралар және т.б.); 

     -  өнеркәсіптік,  қоймалық  және  көліктік  аймақтарда  құрылыс  салуды 

реттеу  есебінен  жерлердің  босатылуы,  сонымен 

қатар 

өнеркәсіп 

аймақтарынан  жоспарлы шығарылуы; 

     -  басқа  мақсаттар  үшін  бөлінген  аймақтарға  құрылыс  салу  (жасыл-

желектер, стадиондар және т.б.) ,  әрине, кез келген көзқарас бойынша рұқсат 

етілмеу керек.  

3.  Демографиялық  «жарылыс»-жер  шарындағы  тұрғындар  санының  күрт 

өсуі.  Егер  1830  жылы  Жер  шарында  1  млрд.  адам  тұрса,  1930  жылдары  –  2 

млрд,  30  жылдан  кейін  тағы  миллиард  (1960  жылға  қарай)  қосылды,  одан 

кейінгі  30  жылда  ғаламшардағы  тұрғындар  санына  3  млрд.  адам  қосылды. 

Бүгінде  тұрғындар  санының  жылдық  өсімі  80  млн.  жуық  және  Жер  бетінде 

қазіргі  кезде 6,5-7 млрд. адам тұрады.   Демографиялық «жарылыстың» басты 

себебі  сырқаттанушылық  пен  өлім  санының  төмендеуі  және  тұрғындардың 

өмір сүру ұзақтығының жоғарлауы. 

4. Урбанизацияның әлеуметтік

гигиеналық факторлары.  Урбанизациямен 

байланысты  миллионер  қалалардың  (мегаполисов)  саны  өсті.  Егер  1900 

жылдары олардың саны барлығы 10 болса, ал қазір 200 астам (ТМД елдерінің 

39 

 

өзінде  -  26).  Неғұрлым  ірі  қалалар  -  Нью-Йорк  (16  млн.  адам.),  Чикаго, 

Детройт,  Кливленд,  Питсбург  (барлығы  30  млн.  адам.),  Лос-Анжелес,  Сан-

Диего (11 млн.адам.), Токио (20 млн.адам.), Осака, Кобе, Киото (15 млн.адам).  

Урбанизацияның қазіргі кезеңінің маңызды ерекшелігі  - оның өндірістің, 

техниканың,  ғылымның  және  басқа  да  іс-әрекет  салаларының    дамуына  тән 

ғылыми-техникалық  революциямен  тығыз  байланысты.  Қазірде  ол  әлемдік 

сипатқа  ие:  ол  қоғамдық  құрылымы  мен  экономикалық  даму  денгейі  әртүрлі 

елдерді қамтыған. Урбанизация факторларын шартты түрде оң және теріс деп 

бөлуге болады.  



 

Оң факторлары: 

     - коммуналды абаттандыру; 

     - жоғары білім алу мүмкіндігі; 

     - мәдениеттің жоғары денгейі; 

     - медициналық, әлеуметтік қызмет көрсетудің жоғары денгейі; 

     -  жеке  бас  гигиенасы  мен  қоғамдық  гигиенаны  сақтауға,  дене 

шынықтыру, жаппай спорт пен демалысқа мүмкіндіктің жоғары болуы. 



 

Теріс факторлары: 

     - қала ортасының ластануы; 

     - тұрғындардың жоғары тығыздығы; 

     - жарақат алудың жоғары қауіптілігі; 

     - еңбек, демалыс, тамақтану тәртібінің бұзылуы және т.б.; 

     - жоғары  эпидемиологиялық қауіптілік; 

     - артық ақпараттық жүктеме; 

     - адамның табиғи ортамен қарым-қатынасының аз болуы.  

Қалалық  ортаның  қалыптасуымен  тұрғындардың  денсаулық  жағдайында 

жағымсыз өзгерістердің пайда болуы байланысты: 

     1.  Жүрек-тамыр,  онкологиялық,  аллергиялық  аурулардың,  зат  алмасу 

ауруларының  (семіздік, астения) және өлім санының өсуі.  

     2.  Даму  патологиясы,  нервтік-психикалық  ауытқулары  бар  балалар 

санының өсуі. 

     3. Жарақат алудың,  қайғылы оқиғалардың, уланулардың өсуі. 

     4.  Жаңа  патологиялық  синдромдардың  пайда  болуы:    "компьютерлік 

сырқат", "үздік оқушы" синдромы, "телебағыныштылық" және басқа.  

     5. Гиподинамия, транспорттық шаршау. 

жүктеу 0,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: