2-китап indd

449

туыс  екендігін,  тіліміз  бен  дініміздің  ғана  емес,  әдебиетіміз  бен 

мәдениетіміздің, рухани өнердің бір екендігін білер еді.

-  Ортақ  латын  әліпбиінің  34  әріптен  тұратын  моделін 

қабылдаған 1993 жылғы Анкарадағы жиынға қатысқан екенсіз. Осы 

тілі,  діні  бір,  әдебиеті  мен  мәдениеті  өзектес,  сабақтас  жатқан 

түркі халықтарының бірлігіне қалай қарайсыз?

-  Латынға  көшу  деген  мәселені  көтеріп  отырған  Түркия  елі. 

Соңғы  5-10  жылдың  ішінде  латынға  көшу  проблемасын  көтерген 

құрылтай,  конференциялар  жиі  өткізіліп  келеді.  Анкара,  Ыстанбұл, 

Измир, Анталья т.б. қалаларында өткен конференцияларға қатыстым. 

1993  жылғы  Анкара  конференциясына  Түркияның  өзін  қоспағанда 

Әзірбайжан,  Өзбекстан,  Түрікменстан,  Қазақстан,  Қырғызстан 

елдері қатысты. Сол жиында 34 әріптен тұратын модель ұсынылып, 

талқыланды.  Бұл  жоба  1994  жылы  тамыз  айында  Антальяда  өткен 

дүниежүзілік  түркологиялық  құрылтайда  бірауыздан  қабылданды. 

Сол ортақ әліпбиді әрбір халық өзінің тілдік ерекшелігіне бейімдеп, 

сәйкес етіп ала білуі тиіс. Тілдердің дыбыстық, жазу, емле жағынан бір-

біріне ұқсамайтын көптеген ерекшеліктері бар. Осы ерекшеліктерді 

ескеріп,  34  әріпті  пайдалана  отырып  ортақ  әліпби  жасап  шығару 

қажет. Осы принцип бойынша Әзірбайжан, Өзбекстан, Түрікменстан 

қазір латыншаға көшті. Қазақстан мен Қырғызстан көштің соңында 

жүретін әдеті ғой. Бұдан екі жыл бұрын қырғыздар жаңа әліпбиінің 

жобасын дайындап, 26 адамнан тұратын комиссиясын құрып қойды. 

Ал бізде әлі күнге дейін комиссия құрылған жоқ. Бақсақ, қырғыз ағайындар 

аға  деп  бізге  қарайлап  отыр  екен.  Ендігі  максат  белгілі.  Көшу-көшпеу 

мәселесі  Үкімет  тарапынан  шешілуі  тиіс.  Латын  жазуының  болашағы 

зор  дейтін  себебіміз  –  ортақ  жазу  болса  туысқан  халықтарды  оқи  алар 

едік. Бүкіл дүние елдеріне ортақ латын жазуынан шет қалуға болмайды. 

Ол қажеттік дегеннен туатын маселе. Қажеттілік өз алдына, қазіргі алға 

қойған  мақсатымыз  –  тарыдай  бытырап  жүрген  түркі  халықтары  бір-

біріне жақын болса деген ой. Бұл біз үшін жаңа демократиялық дәуірге аяқ 

басуымызда тамаша жаңалық болғанмен кейбіреулерге ол ұнамайды: бұлар 

неге бірігіп жатыр, жазуын неге ортақтастырады деп баяғы империялық 

кеудемсоқтыққа  салып  бізді  тырп  еткізгілері  келмейді.  Тіпті  басқа  ұлт 

өкілдері болса бір сәрі, өз арамызда да қарсы болатындар бар. Сондықтан 

бүкіл  түркі  халықтары  латыншаға  көшуі  тиіс.  Түркі  халықтарына  тән 

фонемалардың  бәрі  латын  алфавитінен  табылады.  Ла тын  жазуының 

болашағы зор, оны бүкіл ел біледі. XXI ғaсыр компьютер дәуірі болады. 

450

Еуразия елдерінің бел ортасындағы түркі халықтарының қатарында қазақ 

жұрты да компьютердің ғажайып табыстарын пайдаланбай тұра алмайды. 

Осындай мақсаттармен кезінде Ресей де, Қытай да латын жазуына көшуге 

талпыныс  жасаған  болатын.  Бүкіл  славян  халықтарының  көпшілігі  осы 

латын  жазуын  пайдаланады.  Сондықтан  өркениетті  елдерге  тән  осынау 

үрдістен біз қашпауымыз керек.

–  Жаңа  әліпбиге  мына  уақытта  көше  аламыз  деп  шамамен  айта 

аламыз  ба?  Нақты  іс-шаралар  бар  ма,  болса  қандай?  Біз  осы  ортақ 

әліпбиге көшуде нендей кедергілерге кездесіп отырмыз?

– Жоқ, айта алмаймыз.

Бұдан  екі  жыл  бұрын  Елбасымыз  Н.Назарбаевтың  атына  жаңа 

алфавитке  көшу  жөніндегі  пікірімді  білдіріп,  28  әріптен  тұратын 

жобамды  көрсетіп  ашық  хат  жазғанмын.  Елбасы  хатымды  оқып 

шығып,  сол  уақыттағы  лауазымды  үкімет  адамдары  Ә.Кекілбаев  пен 

Қ.Сұлтановтарға мәселені қарауды тапсырған екен. Осы арада олардың 

қызметтері ауысып кетті де, әліпби өз жайына қалып қойды. Сонымен, 

күні бүгінге шейін оған қозғау салынбады.

Латын жазуы туралы әңгіме болғанда кейбіреулер Орхан-Енисейді 

алайық  дейді,  кейбіреулер  арабтың  өзі  жақсы  еді  десе,  енді  бірі 

кириллицаны жақтайды. Әрине,латынға көшейік деген пікір басымырақ 

болды. Әлі күнге шейін Үкімет тарапынан ресми қаулы шыққан жок. 

Елба сымыз Нұрсұлтан Әбішұлына Тұркияға барған бір сапарында осы 

ортақ әліпби жөнінде сауал қойылып, «қазақтар латын жазуына көшсе 

дұрыс болар еді, өйткені ортақ әліпбисіз қазақ дүниесін оқи алмаймыз» 

дегенде Нұрекең: «Егер халық қолдап, ғалымдар оны дәлелдеп жатса, 

мен оған қарсы болмаймын» деген болатын. Тіл заңы жөнінде кейінгі 

кезде  өткізген  мәжілістерінің  бірінде  Рес публика  бас  министрінің 

орынбасары  И.Тасмағамбетовтің  латыншаға  көшу  мәселесін  қарау 

үшін  ҚР  Ұлт  саясаты  жөніндегі  мемлекеттік  комитетке  арнайы 

комиссия  құру  туралы  тапсырма  бергенінің  куәгері  болдық.  Жаңа 

әліпбиге жоғарыдан жарлықпен бір жылда, бір күнде өту, дегенді қою 

керек. Оған ең аз дегенде 5 жыл қажет бо лады. Өйткені үлкен қаражат, 

экономикалық  жағдай  ке рек.  Ең  бастысы  тіліміздің  табиғатына 

сай  етіп  әліпбидің  жобасын  дайындап,  емле-ережесін  де  қатар 

шығаруымыз  қажет.  Көшкенде  бірден  көшуге  болмайды,  біртіндеп 

көзді үйретіп барып, оқулықтарымызды жазып дайындықпен көшуіміз 

ләзім.  Газет-журналдардың  кейбір  материалдарын  латын  қарпімен 

жариялап  беру  керек.  Мақаланы  ашынып  жазуымның  себебі  қазақ 

451

интеллигенциясы сөз жүзінде әңгімені көп айтамыз. Жаңа әліпбиге 

көшетін  болсақ  көшейік,  ол  үшін  алдымен  комиссияны  құруымыз 

қажет. Және сол комиссия құрамына кімдер кіреді, соны да ойластыру 

керек. Жалпы тәртіп бойынша құрамда қойшы, жұмысшы болу керек 

емес, оған жаны ашитын көзі қарақты, азаматтық позицияда тұратын 

жұрт болу керек. Латын жазуы қазаққа керек пе, жоқ па деп ашынып 

жазуымның  себебі  сол  еді.  Латыншаға  көшу  айналасы  бір  жылдың 

емес,  4-5  жылда  шешілетін  мәселе.  Ең  бастысы  –  әрбір  тіл  өзінің 

тілдік ерекшелігін ескере отырып, басқа туыс тілдермен санасу керек. 

Кириллицаны  қолданысқа  енгізгенде  әрқайсысы  әріпті,  таңбаны 

өздерінше  жасады.  Қысқасы,  бірімізді  біріміз  түсінбейтін  дәрежеге 

жеткізді.  Бұл  туысқан  халықтарды  бір-біріне  жақындастырмаудың 

тәсілі сияқты болып көрінеді маған.

–  Жаңа  әліпбиге  көшкен  жағдайда  көп  ұлтты  Қазақстан 

халқының жағдайы қалай болады?

–  Иә,  демография  мәселесін  шешпей  тұрып  жаңа  әліпбиге 

көшуде  үлкен  қиыншылықтарға  кездесеміз.  Қазақстанда  7  млн. 

қазақ,  6  млн.  орыс  бар  екен.  Олар  қазақша  сөйлегілері  келмейді. 

Әрине, орыс тілділерді қазақ тілін үйренбедің деп кінәлай алмайсың. 

Әзірбайжан,  Армения,  Өзбекстан,  Қырғызстан,  Түрікменстан, 

Тәжікстандарда  орыс  тілі  проблемасы  жок.  Тіл  проблемасы  болған 

жерде  демографиялық  жағдайлар  басты  себеп  болады.  Бірақ  соны 

жеңіп шығатын күш халықтың өзі болуы керек емес пе? Өз бойымызда 

ұлттық  сезім,  намыс  болмаса,  онда  біз  әлі  жеңе  алмай мыз.  Келер 

ғасырға үлкен үміт артып отырмыз. XXI ғaсыр түркі ғасыры болады 

деп кәміл сенемін.

– Тіл туралы Заңның қабылданғанына да біраз жылдың жүзі болды. 

Тіл проблемасы бүгінде аз көтеріліп жүрген жоқ. Десек те қазақ тіліне 

деген оң көзқарастың, нәтиженің болмауының сыры неде?

–  Бүкіл  өмір  тіршілігіміз  осы  тілге  байланысты  болғандықтан  тіл 

үшін  талмай  күресіп  келеміз.  Тілге  деген  қырсыздықтың  толып  жатқан 

себептері  бар.  Басты  себеп  –  қазақ  халқының  өзіне,  ұлттық  санасының 

жетілуіне бай ланысты дер едім. 1915 жылдары «Қазақ» газетінде жарық 

көрген  М.Дулатовтың  «Сана»  атты  шағын  әңгімесінің  тікелей  көтерген 

мәселесі бүгінгі күнге сай келіп тұр. Ке ше біз қазақ тілінің қажеті жоқ, 

орыс тілін білмеген нан тауып жей алмайды деп санамызды уландырып, 

мәңгүрт  болып  келдік.  Енді  міне  егеменді  ел  болып,  саналы  мемлекет 

болып жатырмыз. Тіліміз мемлекеттік тіл болуы үшін халқымыздың өзі